Auteur: Marina Marijnen

HIER. Zwart in Rembrandts tijd Rembrandthuis, Amsterdam tot en met 6 september 2020

Omslag Boek bij de tentoonstelling; Hendrick Heerschop, Koning Caspar, 1654 of 1659, Staatliche Museum zu Berlin, Gemäldegalerie, Berlijn

Naast de beeldbepalende figuren in 17e eeuwse regenten- en familieportretten zie je als bijwerk soms een mooi geklede zwarte bediende -meestal een schattig jongetje- vaak met een blad verfrissingen. In de tentoonstelling HIER. Zwart in Rembrandts tijd zijn de rollen tot en met 31 mei omgedraaid. Hier spelen zwarte personen, geportretteerd door Rembrandt en tijdgenoten, de hoofdrol!     

Pieter Nason, Johan Maurits met zwarte bediende, 1666, Museum Narodowe, Warschau

De tentoonstelling markeert het begin van de samenwerking tussen 12 musea, die onder het motto Musea Bekennen Kleur vraagstukken rondom inclusie en diversiteit binnen de museale sector onderzoeken, aldus Aspha Bijnaar, onderzoeker en trekker van het project.

De ambitie is dat ook andere musea zich aansluiten bij het Amsterdam Museum, het Bonnefanten, het Dordrechts-, het Frans Hals-, het Arnhems museum, het Rijks, het Stedelijk, het Van Abbe-, het Van Gogh- en het Zeeuws Museum. In het Utrechtse Centraal Museum was in dit kader vorig jaar al een interessante tentoonstelling te zien. Zwarte bijfiguren in 17e en 18e eeuwse portretten vormden daar de inspiratiebron voor eigentijdse gefotografeerde en geschilderde beelden van zwarte mensen, door onder anderen Iris Kensmil, die ook nu aanwezig is in het Rembrandthuis.

Abeelding: Joyce Vlaming, Act. II, 12 portraits, getoond op expositie MOED in Centraal Museum Utrecht

Eerder, in 2008 zorgde het Rijksmuseum met de tentoonstelling Black is Beautiful voor herwaardering van het zwarte portret. In deze expositie werd de zwarte mens met werk van Rubens tot Dumas, voor het eerst prominent voor het voetlicht gebracht. Een eye-opener voor hele generaties, die, zoals ik, op de scholen van hun jeugd afgezien van de leestip de Hut van Oom Tom, nog nooit iets over het slavernijverleden, laat staan over zwarte portretten in de kunstgeschiedenis hadden gehoord.

Rembrandthuis met Affiche Hier. Zwart in Rembrandts tijd

Voor de huidige expositie vormt het Rembrandthuis de locatie bij uitstek, want Hier, in de Jodenbreestraat en omgeving woonden in Rembrandts tijd al zwarte mensen, zoals onderzoeker Mark Ponte, co-auteur van de begeleidende publicatie aan het licht heeft gebracht. In enkele 17e eeuwse doop- en trouwregisters kun je deze informatie met eigen ogen bestuderen. Op de Amsterdamse stadsplattegrond naar Balthasar Florisz Berckenrode zijn de adressen gemarkeerd waar deze zwarte nieuwkomers, gearriveerd met schepen van de West- en Oost-Indische Compagnie veelal in kelderwoningen huisden. Bij elkaar in de buurt ondergebracht in niet al te beste huizen.

Detail van de kaart van Amsterdam door Balthasar Florisz Berckenrode, 1625

Ondertrouwakte van Pieter Claesz Bruijn en Lijsbeth Pieters van Angola, november 1649, Stadsarchief Amsterdam

Met hun exotische voorkomen vormden Afrikaanse mannen en vrouwen een uitdaging voor kunstenaars als Rembrandt. Dat hij wel even moest oefenen om het in de vingers te krijgen is te zien in een vroeg etsje van een vrouw met onmiskenbaar Afrikaanse trekken. Anders dan in zijn latere schilderij met twee Afrikaanse mannen uit 1661 vormde de weergave van haar zwarte huid in 1630 nog een probleem.  

  • 1
  • 2

1. Rembrandt, Buste van een Afrikaanse Vrouw, 1630, Museum Het Rembrandthuis, Amsterdam
2. Rembrandt Twee Afrikaanse mannen, 1661. Mauritshuis., Den Haag, legaat Abraham Bredius

De vroege beeltenissen zijn portretten van anonieme vrije zwarte mensen. In de eerste decennia van de 17e eeuw werden zij in Amsterdam nog niet als ‘slaaf’ gezien. Dat begrip ontstaat pas later, wanneer de Hollanders zich met de slavenhandel gaan bezighouden, verklaart Epco Runia, Hoofd Collectie van het Rembrandthuis. Maar de schok die mensen met een witte huidskleur ervoeren bij de eerste aanblik van personen met een donkere huid zal er niet minder om zijn geweest. Tot ver in de 18e eeuw bleven zij een bezienswaardigheid. Dat lees je ook in Cynthia Mc Cleods roman over de Vrije Negerin Elizabeth, dat door de auteur die zelf zwarte roots heeft, in 2002 onder deze thans door velen als denigrerend ervaren titel werd gepubliceerd. In deze geromantiseerde biografie vertelt de vrij geboren zwarte hoofdpersoon Elizabeth Samson haar onthutsende levensverhaal, waarin haar verbanning uit Suriname naar het koude Nederland centraal staat. Mc Leod stelt de lezer in staat zich te verplaatsen in de hoofdpersoon en te ervaren hoe witte medemensen, ingegeven door een volkomen misplaatst superioriteitsgevoel, zich jegens haar als onmensen gedragen. Eigentijdse onderzoekers met een gekleurde huid voelen Elizabeth Samsons boosheid en frustratie met terugwerkende kracht nog steeds. Dit is de drijfveer achter het project: Musea bekennen Kleur.  

  • 1
  • 2
  • 3
1. Jasper of Jeronimus Beckx, Portret van Dom Miguel de Castro, 1643
2. Jasper of Jeronimus Beckx, Portret van PedroSunda, 1643, Statens Museum for Kunst,
3. Jasper of Jeronimus Beckx, Portret van Diego Bemba, 1643, Statens Museum for Kunst, Kopenhagen

Bij het betreden van de eerste zaal kreeg ik een schok van herkenning bij het zien van de portretten van Dom Miguel de Castro en zijn bedienden. In 1985 heb ik hen beschreven in mijn doctoraalscriptie over Johan Maurits en de schilder Albert Eckhout in Brazilië, waarover meer in een artikel elders op deze site. In de vroege 20e eeuw werden deze werken nu eens toegeschreven aan Albert Eckhout dan weer aan een (on)zekere J. Becx (Jeroen of zijn broer Jeronimus). Gebaseerd op nieuwe vondsten in het Zeeuws archief heeft J. Becx in deze het laatste woord gekregen. Dat een portret vaak meer zegt dan je op het eerste gezicht zou denken; zoals gesteld in de tentoonstelling In the Picture, geldt ook hier. De twee zwarte jongens in groene wambuizen met Afrikaanse attributen, waaronder een olifantstand, zien gedienstig op naar hun superieur. Dom Miguel daarentegen blikt zelfbewust de wereld in. Gekleed in de dure westerse outfit die hij ontvangen had van Graaf Johan Maurits von Nassau Siegen. De gouverneur van Nederlands Brazilië, die hij in 1643 als diplomaat bezocht. De Castro moest Johan Maurits vragen om te bemiddelen in een conflict tussen Dom Miguels oom de graaf van Sonho en de koning van Congo, Dom Garcia II. 

Om Johan Maurits gunstig te stemmen zond de koning hem een geschenk: een scheepslading met 200 slaafgemaakten. Na zijn bezoek aan Nederlands Brazilië reisde Dom Miguel met een missive voor stadhouder Frederik Hendrik door naar de Republiek. Getuige bronvermeldingen werd zijn portret en dat van zijn bedienden in opdracht van de WIC in Middelburg geschilderd door J. Becx.

Deze portretten zijn, behalve ter illustratie van de onderlinge gezagsverhoudingen, ook veelzeggend in een ander opzicht.

In de talrijke beschrijvingen van de mensonterende 17e en 18e eeuwse slavenhandel wordt het zelden uitgesproken, maar zonder de actieve deelname door zwarte Afrikaanse koningen was van de slavenhandel minder terecht gekomen. Zij lieten hele dorpspopulaties gevangennemen. Na een lange voettocht werden deze ongelukkige zielen in de krochten van het slavenkasteel Fort Elmina opgespaard tot met hen een scheepsruim gevuld kon worden voor verkoop aan Europese slavenhandelaren.

In dit verband is de relativerende toon in een onlangs gepubliceerd artikel van de schrijfster Ellen Ombre actueel en heel interessant.  In de Volkskrant van 13 maart jl. neemt zij juist afstand van de oude opvatting dat …’Joden en negers bondgenoten [zijn] in slachtofferschap’… ‘De afstand die ik van het slachtofferschap nam, genereert een grote mate van vrijheid’, aldus de auteur die zowel Joods als Afrikaanse roots heeft.

Tijdens een voorbezichtiging neemt gastconservator Stephanie Archangel, bekend van het tv programma Historisch Bewijs, ons mee naar het verre èn meer recente verleden. Eén van de vragen die haar bezig hielden was: …’kan ik mijzelf op een waardige manier terugzien in de Nederlandse kunstgeschiedenis?’…

De meeste afbeeldingen van zwarte mensen behoren tot de categorie stereotypen, maar Hendrick Heerschops Koning Caspar uit 1654-59 deed haar denken aan een oom. Ze bedoelde: ook al zien we hier een van de drie koningen met een geschenk voor het kindje Jezus, het is, anders dan Gerard Dou’s tronie van een zwarte man, een realistische portret.

  • 1
  • 2
1. Hendrick Heerschop, Koning Caspar, 1654 of 1659, Staatliche Museum zu Berlin, Gemäldegalerie, Berlijn
2. Gerrit Dou, Tronie van een jonge zwarte man, ca.1635, Niedersächsisches Landesmuseum

In de expositie ontmoet ik nog een oude bekende: een paneel met de Doop van de Kamerling (1644) door de monogrammist I.S. uit Museum Catharijne Convent. Het werk door deze niet geïdentificeerde schilder doet denken aan de gelijknamige versie van Pieter Lastman in de Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe, dat als inspiratiebron fungeerde voor de jonge Rembrandt. Hoe Rembrandts Doop van de Kamerling (1626), dat hier slechts in reproductie te zien is, na een wonderlijke ontdekking in de jaren ’70 van de vorige eeuw in de collectie van Museum Catharijne Convent belandde wordt in het februarinummer van het aan de expositie Allemaal Wonderen gewijde museummagazine beschreven.

Monogrammist I.S., De doop van de kamerling, 1644, Museum Catharijneconvent, Utrecht

De Doop van de Kamerling roept herinneringen op aan een ander autonoom zwart portret. Een 18e eeuwse prent met beeltenis van de destijds nog als ‘ex-slaaf’ omschreven Johannes Elisa Capiteyn, aan wie ik in 2002 een artikel wijdde. In 1742 promoveerde hij in Leiden op de stelling dat slavernij niet strijdig is met de bijbel.

Het verhaal van de zwarte man die door de discipel Philippus na uitleg van de schrift wordt gedoopt (Handelingen 8: 26-40) inspireerde de 17e eeuwse dominee-dichter Jacobus Revius tot de volgende woorden:

Wie ist die segghen dorf
Dat moeyte sy verloren,
Te wasschen in het badt
Een naecten Moriaen?…

Ontfinck van hem den doop,
Met een ghelovig hert,
Sijn wterlijcke huyt bleef wel gelijckelijk swert,
Maer witter als de sneeuw wiert hy aen sijner sielen…

Behalve als religieus boek fungeerde de Heilige Schrift in de 17e eeuw ook als schildersbijbel. In de tentoonstelling meen ik ook de werkgever van de zojuist gedoopte kamerling te zien, de koningin van Sheba, maar dat blijkt een vergissing. Het is een vroege naar het leven geschilderde impressie van het Toilet van Bathseba (1594) door Cornelis Corneliszoon van Haarlem. Beoordeel zelf in hoeverre het de schilder gelukt is haar fysionomie en ebbenkleurige huid in beeld te brengen.

Cornelis Corneliszn van Haarlem, Het toilet van Bathseba 1594, Rijksmuseum Amsterdam

Deze zwarte vrouw kun je onmogelijk over het hoofd zien, maar in het getekende en geëtste oeuvre van Rembrandt en tijdgenoten ontdekten de onderzoekers ook minder prominente, soms piepkleine zwarte figuranten. Zoals in Rembrandts zogenoemde Honderd Guldenprent (1646-1650). Dat ik voor zelfstudie aanbeveel; kleine kijkwijzer: u moet rechts in de voorgrond zijn. Hetzelfde figuurtje, nu in de traditionele dienstbare rol staat in Rembrandts ets met de Onthoofding van Johannes de Doper (1641) klaar met een schaal.

Aan de figuranten in hun in onderlinge wedijver ontstane etsen met de Opwekking van Lazarus voegden Jan Lievens en Rembrandt, beide een zwarte figuur toe. Kijk bij Lievens maar eens goed naar de gelaatstrekken van de vrouw die de grafdoek optilt en bij Rembrandt naar de tweede figuur links in de achtergrond.

  • 1
  • 2
1. Jan Lievens, De opwekking van Lazarus, 1630-1631, Privécollectie
2. Rembrandt, De opwekking van Lazarus, ca.1632, Museum het Rembrandthuis, Amsterdam

Diezelfde Bijbel leverde niet alleen mooie onderwerpen voor schilders. Calvinistische kooplieden vonden er zelfs argumenten om de slavernij te legitimeren. Toen deze nog in handen van Portugezen en Spanjaarden was bestempelden de Nederlanders de slavenhandel als onchristelijk. Dit veranderde toen zij na de verovering van Fort Elmina in 1637 zelf een aandeel in deze handel namen. Predikanten en kooplieden trachtten deze praktijk aan de hand van een bijbeltekst goed te praten. Noach, bekend van zijn rol tijdens de zondvloed, had eens onmatig van de opbrengst van zijn wijngaard genoten. Terwijl hij in kennelijke staat ongekleed zijn roes lag uit te slapen wees zijn zoon Cham zijn broers op deze schaamteloze vertoning. Toen Noach ontwaakte vervloekte hij Cham: …’gaat heen, voortaan zullen jij en je nakomelingen een knecht der knechten zijn’….of woorden van gelijke strekking. (Gen. 9: 20-27).  Op grond van deze bijbelpassage werden Noachs zoons de stamvaders van de menselijke rassen. Zo kwam Cham, het zwarte schaap van de familie, de rol toe van oervader der zwarten. 

Destijds werd niet alleen vanuit bijbels- maar ook vanuit juridisch perspectief getracht de slavernij te legitimeren. In zijn De iure belli ac pacis, over het recht van oorlog en vrede verdedigt Hugo de Groot in 1625 het standpunt dat in tijden van [de Tachtigjarige] oorlog krijgsgevangenen, ongeacht hun huidskleur tot slaaf gemaakt mogen worden. Je hoort er in de discussies over hèt slavernijverleden weinig over, maar vanaf de 16e tot ver in de 18e eeuw werden zo’n 1.250.000 zogenoemde christenslaven, door Barbarijse zeerovers aan de slavenmarkten van Noord-Afrika verkocht. Dat de man die in deze tentoonstelling als een bad-guy ten tonele wordt gevoerd, circa 2500 christenslaven wist te bevrijden bewijst dat het slavernijverleden niet helemaal een zwart-wit verhaal is.  

Onder de noemer Hier. Zwarte Kunstenaars Nu biedt de laatste ruimte een podium aan Iris Kensmil, Iriée Zamblé en Charl Landvreugd, die met hun bijdrage reflecteren op hun eigen identiteit. Met een gevoelig portret uit 2019 brengt Iris Kensmil postuum hommage aan de vergeten zwarte verzetsstrijdster Hermina Huiswoud.

Iris Kensmil, The New Utopia Begins Here: Hermina Huiswoud, 2019, Foto: Gert jan van Rooij, Courtesy Ferdinand van Dieten office

Beeldend kunstenaar Raul Balai geeft tijdens de voorbezichtiging een antropologisch godsdienstlesje. Voor zover hij kan nagaan werd Jezus van Nazareth in Palestina geboren. Hij vraagt zich af hoe lang het beeld van Jezus als een blonde god met blauwe ogen nog op het collectieve netvlies gebrand zal staan… In het paneel Black Jesus aka Fuck Cracker Christ; dat hij samen met Brian Elstak vervaardigde, beantwoordt Balai deze vraag.

Raul Balai & Brian Elstak, Black Jesus aka Fuck Cracker Christ, 2020. Eigen foto

Tot slot, maar niet in de laatste plaats: interessant is ook de fotoserie Hollandse Meesters Her-Zien, die in dialoog met werk in de vaste collectie van het Rembrandthuis gepresenteerd wordt. Prachtig en nu al memorabel is de foto van Cigdem Ysel, waarin de sinds zijn afvaardiging voor het Songfestival 2020 ineens alom bekende Jeangu Macrooy en Humberto Tan in dezelfde houding als de zwarte mannen van Rembrandt zijn vastgelegd.

Rembrandt, Twee Afrikaanse Mannen,1661 en Çiğdem Yüksel, Jeangu Macrooy en Humberto Tan als Bastiaan en Manuel Fernando, 2020

Met deze bespreking hoop ik u een impressie te hebben gegeven van deze belangrijke voorlopig niet te bezoeken tentoonstelling. Hopelijk kan het Rijksmuseum haar deuren in september weer openzetten voor het bezoeken van de aan deze expositie verwante tentoonstelling over het Slavernijverleden. Breng tot die tijd middels het lezen van dit stuk een virtueel bezoek aan het Rembrandthuis!   

Zwart in Rembrandts tijd, Elmer Kolfin e.a. MuseumHet Rembrandthuis 2020

Link Reformatorisch Dagblad: Schippperen tussen zwart en wit

Link: Johan Maurits , Bewogen beeld, Mauritshuis Den Haag

Allemaal Wonderen, Museum Catharijne Convent Utrecht, tot en met 23 augustus 2020

Campagnebeeld Allemaal wonderen

De meeste bezoekers van deze expositie zullen verbaasd opkijken wanneer ze horen wie het doek Elia wekt de zoon van de vrouw uit Sunem tot leven heeft geschilderd. Jan Sluijters is beter bekend van kleurrijke alledaagse impressies en kinderportretten, dan van doeken met in academische stijl geschilderde bijbelse verhalen!  

Dit werk, waaruit een detail als campagnebeeld werd gekozen bevat niet alleen Vlaamse maar ook Italiaanse invloeden. In 1904 won Sluijters er de felbegeerde Prix de Rome mee. De daaraan verbonden beurs stelde hem in staat oude meesters in Italië te bestuderen om zich te verbeteren in het schilderen van historiestukken.

Jan Sluijters, De profeet Elisa wekt de zoon van de Sunamitische vrouw tot leven, 1904, Drents Museum, Assen, in langdurig bruikleen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Zover is hij echter niet gekomen. In Parijs werd Sluijters gegrepen door het werk van de kleurrijke Fauvisten, waardoor hij een totaal andere richting op ging. In financieel opzicht was dit wellicht niet verstandig: zijn toelage werd ingetrokken, maar het volgen van zijn hart bleek uiteindelijk een goede keuze.

Sluijters doek illustreert één van de thema’s in de expositie over de wondere wereld van onverklaarbare genezingen, natuurwonderen, reddingen uit uitzichtloze situaties, vervulling van onvoorstelbare wensen en contacten met een andere werkelijkheid. Een cyclische trip die begint met de dood en eindigt met het meest ‘alledaagse’ wonder: de geboorte.

In de presentatie heeft het museum voor een brede aanpak gekozen. Behalve aan historische katholieke mirakelen biedt de expositie ruimte aan de uitbeelding van wonderlijke ervaringen uit andere godsdiensten en culturen. Ook ziet de bezoeker hoe eigentijdse kunstenaars vorm geven aan het verlangen naar een wonder of hoe zij uiting te geven aan de teleurstelling bij het uitblijven daarvan. Althans zo interpreteer ik de Glazen toverstaf van Maria Roosen in de introductiezaal en het lichtkunstwerk van de Britse kunstenaar Nathan Coley There will be no miracles here. Zichtbaar vanaf de loopbrug staat in de kloostertuin nog een kunstwerk van zijn hand getiteld: A Place Beyond belief. Daags na de aanslagen op de Twin Towers ontsnapten deze woorden uit de mond van een verder met stomheid geslagen inwoner van New York.

Nathan Coley, A place beyond belief, 2012, Studio Nathan Coley, Glasgow

Met dit kunstwerk benadrukt Coley het belang van geloof: geloof waarin dan ook. Niet zozeer moreel of religieus, maar geloof in de goedheid en de kracht van de mens. Dit kunstwerk nodigt de bezoekers uit tot nadenken over de betekenis van wonderen en de vraag of geloof nodig is om een wonder te ervaren.

Jaren geleden zei de componist Laurens van Rooyen in een interview: …’wie niet in wonderen gelooft is geen realist’… In de tentoonstelling lees ik: …’Ook wie er niet in gelooft hoopt op wonderen’… Deze twee uitspraken omspannen de uitersten in het denken over wonderen. Wonderen? Dat is toch iets van bijbelse en lang vervlogen tijden!
Als nuchtere Hollandse doe ik een wonderlijke gebeurtenis meestal af als een samenloop van omstandigheden of een gelukkig toeval. Anderen menen dat toeval niet bestaat. Toch zijn er gebeurtenissen, waarbij zelfs sceptici van hun ongeloof vallen!  
In een interview op 28 februari jl. bij de Ochtend van 4 maakte conservator Rianneke van der Houwen de luisteraars deelgenoot van de wonderlijke redding van een in de woestijn gestrande man. De mobiele telefoon bestond nog niet. Toen de nood het hoogst was, werd hij, evenals de oud-testamentische Hagar door een engel gered. De man, die bij gebrek aan passend gereedschap om zijn band te verwisselen ten einde raad was, zag ineens iets glinsteren in het woestijnzand: het bleek een passende moersleutel.                 
Ook voor wie hier geen moer van gelooft is deze tentoonstelling met prachtige schilderijen, beelden, miniaturen en videokunst zeer de moeite waard. Wederom verlaat Museum Catharijne Convent de traditionele Rooms-Katholieke hoofdweg. Het universele fenomeen wonderen is van alle tijden en manifesteert zich overal ter wereld, zowel in godsdienstige als profane kringen. Protestantse sceptici moeten er ook aan geloven. Er wordt zelfs gewag gemaakt van een calvinistisch wonder dat zich in de jaren ’70 van de 17e eeuw in Utrecht, mogelijk in de naast het museum gelegen Catharinakerk, zou hebben voltrokken. Tijdens een dienst geleid door de Utrechtse godgeleerde Gisbertus Voetius, liet een verlamde man zijn krukken bij de avondmaalstafel achter.

Het thema opstanding uit de dood, waarmee dit stuk begon, heeft veel kunstenaars gefascineerd. Vaak geïnspireerd door bijbelse verhalen waarbij dit godswonder gewone stervelingen ten deel viel.

Rembrandt en zijn jonggestorven leerling Carel Fabritius brachten het bijbelse verhaal van de Opwekking van Lazarus op indringende wijze in beeld. In een ets belicht Rembrandt het wonder zelf, Fabritius brengt ook alle verwonderde omstanders in beeld.

  • 1
  • 2

1. Fabritius, Opwekking van Lazarus, 1643, Nationaal Museum van Warschau
2. Rembrandt, Opwekking van Lazarus, ets, 1632. Rijksmuseum Amsterdam.  

In de tentoonstelling Hier. Zwart in Rembrandts tijd zag ik in het Rembrandthuis ook een geëtste versie van Jan Lievens. Indachtig de leus black lives matter ontdekten de tentoonstellingsmakers hoe zowel Rembrandt als Lievens in beide etsen ook een zwarte getuige van het wonder hebben toegevoegd. Meer hierover in mijn volgende bespreking van die tentoonstelling.

Zeventiende eeuwse meesters waren niet de eersten en evenmin de laatsten die dit wonder in beeld brachten. In de expositie ziet de bezoeker een eigentijdse, wellicht schokkende variant. De zelfverklaarde atheïst David Bowie maakte zich in 2016, drie dagen voor zijn dood onsterfelijk met een op dit verhaal geïnspireerde videoclip.*

Behalve de bijbel vormen ook de koran en andere religieuze geschriften een onuitputtelijke bron voor natuurwonderen. Naast prenten en schilderijen uit de westerse kunstgeschiedenis worden ook miniaturen en sculpturen uit oosterse godsdiensten getoond.

Het verhaal van Mozes die, wanneer zijn volk dreigt om te komen van dorst, water uit de rots slaat zal menig museumbezoeker bekend zijn. Zo ook het verhaal waarin Jezus over het water loopt, in de expositie op indringende en eigentijdse wijze door Bas Meerman verbeeld.

Bas Meerman, Jesus First!, 2010, Uden, Museum Krona

Voor het bezweren van een storm op zee draaide Jezus zijn hand niet om. Dat ook de boeddha over krachten beschikte om een gezwollen rivier tot rust te brengen is wellicht minder bekend.

Dit wonder wordt op subtiele wijze verbeeld in een verguld 19e eeuws beeld uit Thailand. Het tot rust brengen van het woeste water wordt slechts gesuggereerd door Boeddha’s bezwerende- zogenoemde abhaya-mudra handgebaar.  

Afbeelding links: Boeddhabeeld met beide handen in de abhaya-mudra, 19e eeuw, Thailand, Nationaal Museum van Wereldculturen, Leiden

Omringd door een rijke beeldcultuur zijn wij 21e eeuwers wel wat gewend, maar in 1956 moet de passage door de rode zee getoond in de Ten Commandments van Cecil B. de Mille voor de kijkers een verpletterende en wellicht een tot geloof inspirerende ervaring zijn geweest. Het fragment is in de tentoonstelling te zien. De catalogus onthult hoe dit ‘special effect’ werd verkregen. De beelden van een plots leeglopende tank met ruim één miljoen liter water, werden achterstevoren afgespeeld.

Toen ik dit verhaal beschreven in Exodus 14: 21 e.v. in mijn lagere schoolbijbeltje opsloeg viel er een krantenknipsel uit. Een stukje uit de NRC, waarin dit wonder in de vroege jaren ’80 op wetenschappelijk wijze werd verklaard. In de Golf van Suez bevindt zich een rif van de ene naar de andere oever. Het vermoeden is dat het waterpeil in oud-testamentische tijden lager was dan nu. Opgestuwd door een straffe wind -in de bijbel is inderdaad sprake van een sterke oostenwind- zou zich een corridor gevormd kunnen hebben.    

Voor het geestesoog van Marc Chagall ontvouwt dit wonder zich als een fantastisch visioen. De door een engel geleide Israëlieten gaan rustig voort in het licht, terwijl de Egyptenaren in bloedrode, geagiteerde vormen ten onder gaan in de golven. Bij het zien van dit waterwonder zou Jeroen Krabbé het in zijn zoektocht naar Chagall vast niet droog hebben gehouden.

Marc Chagall, Doortocht door de Rode Zee, ca.1955, Musée National Marc Chagall, Nice

De bijbel biedt kunstenaars ook een rijke voedingsbodem voor ideeën over hongerigen die op wonderbare wijze gevoed werden. Nadat Mozes tijdens de doortocht door de woestijn via hogerhand al drinkwater en, middels een zwerm kwartels, vlees had geregeld, dwarrelde even later vanuit de hemel voedsel neer. Dankzij deze wonderlijke mannaregen, werden de Israëlieten van de hongerdood gered (Exodus 16: 14 e.v.).

Elders wordt de profeet Elia gevoed door de raven (1 Koningen 17: 6). Het nieuw-testamentische verhaal waarbij het Jezus tijdens een massa bijeenkomst lukte om 5000 man te voeden met slechts 2 broden en 5 vissen vond ik als kind volstrekt ongeloofwaardig. Op mijn  tegenwerpingen had mijn moeder maar een weerwoord:
                           …je hoeft er alléén maar in te geloven…!

Bij het zien van Marina Abramovic zal menige bezoeker denken: …’tja, ik geloof het wel’…!  In een van de zalen hangt zij in de holding boven een fornuis met potten en pannen. Abramovic werd tot deze act geïnspireerd door het wonder dat de Spaanse non Teresa van Avila (1515-1582) overkwam. Honger veroorzaakt door langdurig vasten en versterving leidde niet tot een gelukzalig gevoel van onthechting, maar tot boosheid. Volgens de overlevering begon Teresa van Avila -zo licht als een veertje?- kwaad en hongerig boven de pannen te leviteren (zweven)!

Afbeelding: Marina Abramović, The Kitchen I: Levitation of Saint Theresa filmstill, 2009, LIMA, Amsterdam

In deze performance speelt Marina Abramović (1946) met schijn en werkelijkheid, door zichzélf zwevend in de keuken van een Spaans clarissenklooster te presenteren. Een performance met een dubbele bodem: enerzijds verwijzend naar de mystieke ervaringen van de vliegende non, anderzijds naar de veilig plek uit haar ongelukkige kindertijd; de keuken van Marina’s grootmoeder.

Elders in de tentoonstelling ziet de bezoeker een impressie van Teresa van Avila in mystieke extase geschilderd door Giuseppe Bazzani (1515-1582). Hier komt de verre echo door van een college over Gian Lorenzo  Bernini’s Extase van Teresa van Avila in de Santa Maria della Vittoria in Rome, waarover een sceptische kunsthistoricus destijds met een ondeugend lachje opmerkte:
…’if this is godly ecstasy, I know it very well’…

In de tentoonstelling Caravaggio Bernini in het Rijksmuseum zag ik Bernini’s oefenstukje voor bovengenoemde sculptuur – een zogenoemde Bozzetto – dat hij in 1647 in terracotta modelleerde en waarover ik u binnenkort ook zal informeren. 

Giusepe Bazzani, de mystica Teresa van Avila in extase, ca.1745-1750, Szépmuvészeti Museum, Boedapest

Als we het mogen geloven waren Teresa en Marina niet de enigen die de zwaartekracht overwonnen. In de ruimte gewijd aan het thema contact met een andere werkelijkheid ziet de bezoeker de reliekschrijn van Christina de Wonderbare (1150-1224). In een schilderij vliegt zij, dicht bij God, een rondje om de kerk van Sint Truiden. Haar levitaties begonnen tijdens haar uitvaartmis. Daarna bleef zij nog lang in de buurt rondspoken om middels haar relieken talrijke wonderen te verrichten.

In de expositie ziet de bezoeker ook de Gravity Gauge die Michael Pederson in 2017 ontwierp. Een ‘zwaartekrachtmeter’ die volgens het bijschrift met een knipoog verwijst naar de barometer, maar in mijn ogen eerder naar de (on)geloofwaardigheid van het fenomeen levitatie.

Van alle wonderen die in de tentoonstelling een plek hebben gekregen, zijn die van het katholicisme het meest talrijk. Een mooi voorbeeld van Hollandse bodem is het Mirakel van Amsterdam. In een 17e eeuws paneel wordt het wonder van de door een zieke uitgebraakte, doch in het vuur niet verteerde hostie als een stripverhaal zichtbaar gemaakt. Na de alteratie wanneer Amsterdam overgaat tot het gereformeerde geloof, belandt de kist met de hostie in het burgerweeshuis. Zieke jongens hoeven om beter te worden alleen maar even op de kist te gaan zitten. Nog ieder jaar wordt dit wonder tijdens de Ommegang van het Mirakel van Amsterdam in maart herdacht.   

  • 1
  • 2

1. Een zieke man krijgt de hostie aangereikt door een priester, processievaandel (detail), 1555 Amsterdam, Amsterdam Museum
2. De jaarlijkse sacramentsprocessie in Amsterdam, Processievaandel, 1555, Amsterdam Museum bruikleen stichting Het Begijnhof Amsterdam

Wonderbare genezingen; katholieke mirakelboeken staan er vol mee. Niet alleen in de middeleeuwen, maar ook in de klassieke oudheid en in vroegmoderne tijden hechtten velen geloof aan wonderbare genezingen. En dat geloof, of in elk geval de hoop op genezing leeft nog steeds. Ook eigentijdse patiënten hopen op herstel na bezoek aan een erkend bedevaartsoord.

Hoopvol gestemd reisde de verlamde Jan Toorop in 1919 in zijn rolstoel naar Lourdes, waar de maagd Maria het boerenmeisje Bernadette Soubiroux in 1858 had gewezen op een geneeskrachtige bron.

Jan Toorop, Onze Lieve Vrouw van Lourdes, 1910, Museum Catharijneconvent Utrecht

In de tentoonstelling ziet de bezoeker Toorops impressie van Onze Lieve Vrouw van Lourdes. De bedevaart noch het (als votiefgeschenk bedoelde?) schilderij brachten hem genezing. 

Sinds de Griekse en Romeinse Oudheid offerden gelovigen geschenken om de goden gunstig stemmen. Zoals het fraaie kopje van een antieke godin, daterend van de 4e eeuw v. Chr.

In de hoop op genezing, of als dank daarvoor, werden ook zogenoemde ex-voto’s in de vorm van het zieke lichaamsdeel achtergelaten bij heiligdommen gewijd aan Asklepios. Een gebruik dat tot de huidige tijd niet alleen in mediterrane kerken, maar ook in ons land heeft stand gehouden. In de expositie ziet u een verzilverd, letterlijk als luisterend oor bedoeld exemplaar.  


Verzilverd Oor, Zuid-Nederland, 1800-1925. Utrecht, Museum Catharijneconvent

In de verklarende objecttekst bij de ex voto’s wordt dankbaarheid als motief genoemd. Als tweede reden voor het schenken van een ex voto wordt het afdwingen van een wonder genoemd. Dat zou wellicht vervangen kunnen worden door het afsmeken van een wonder. Goden van welke signatuur ook laten zich niet dwingen.

Dan is er nog ruim aandacht voor wonderbaarlijke reddingen. In een groot paneel van Reyer Jacobsz. Van Blommendael uit 1673 is te zien hoe St. Bavo de stad Haarlem in 1274 van een belegering door de Kennemers redt.
Een primitief votiefschilderijtje herinnert aan de wonderbaarlijke redding van een Mexicaans gezin, dat in 1918 midden in een storm op zee ook nog in een bombardement over zich heen kreeg.  
Ook het Boeddhisme en de Islam kennen soortgelijke reddingen. In een Chinese schildering verhindert de zeegodin Mazu een schipbreuk.

De Chinese zeegodin Mazu redt een schip op volle zee, China, 18e eeuw, Rijksmuseum Amsterdam

Een miniatuur toont hoe de soefi-heilige Abdul Qadir Jilani (1077-1166), die evenals Jezus over water kon lopen, het presteerde om de opvarenden van een gezonken schip weer gezond en wel boven water te brengen. Met het element water belandt deze bespreking in een recent verleden.   

Na talrijke eerdere in geschrift, prent, miniatuur en schilderij geboekstaafde mirakelen, tonen videobeelden dat wonderen vandaag de dag de wereld nog niet uit zijn. Behalve reddingen van onder puin bedolven slachtoffers worden beelden getoond van captain Sully’s bepaald niet sullig uitgevoerde ditching.  Een gevaarlijke landingsprocedure die piloten en cabinepersoneel tijdens flight safety slechts in case of an unlikely event oefenen. Op 15 januari 2009 landde captain Sullenberger zijn Airbus A320 op spectaculaire wijze op het water van de Hudson in New York.

In het licht van alle ramspoed die mensen over de hele wereld op alle mogelijke manieren proberen af te wenden, zijn er gek genoeg ook mensen die de goden -of veeleer het noodlot- tarten om hen te sparen bij een gevaarlijke onderneming. Een mislukt voorbeeld daarvan wordt geïllustreerd met de foto waarop kunstenaar Bas Jan Ader in 1975 met een tupperware bootje van wal stak, om de Atlantische oceaan over te steken.   

Een proeve van blind godsvertrouwen? Zeezeilers zullen het eerder als een grote stommiteit beschouwen. Van Bas Jan Ader is -een navrante vergelijking met een kinderliedje dringt zich op- behalve het lege onzeewaardige bootje, nooit meer iets teruggevonden.

Bas Jan Adler, In search of the Miraculous, 1975, foto: Mary Sue Adler-Andersen

Ondoenlijk om alle wonderen hier te bespreken, een grote schildering uit Tibet met het wonder van Shravasti, wil ik u echter niet onthouden.
Een soortgelijke beschilderde banier zag ik 20 maart jl. op de tv. Tijdens haar reisprogramma bezoekt Erica Terpstra in Nepal een atelier. De vrouwelijke schilder geeft tekst en uitleg bij het meest bijzondere wonder uit het Boeddhisme, dat zich voltrok in de verdwenen Indiase stad Shravasti. Zes magiërs dagen de boeddha tijdens een soort toverwedstrijd uit. Deze geeft een staaltje van zijn kunnen ten beste door zichzelf tegelijkertijd, staand, zittend en liggend te presenteren. En dat is nog niet alles: bovenin de schildering is te zien hoe hij zijn lichaam in meerdere lichamen opsplitst, zodat er voor iedereen ‘een eigen boeddha’ is. De tegenstanders vinden hierna de dood.

Thangka met het wonder van Shravasti, 18e eeuw, Tibet, Museum voor kunst en geschiedenis, Brussel

Wanneer u nog nooit een wonder heeft meegemaakt, of indien u er nog wel een zou willen ervaren biedt de zogenoemde Godhelm wellicht uitkomst. Dit vernuftige door Bert Molenkamp in 2016 vervaardigde ‘hoofddeksel’ wordt in het Religion, Cognition and Behavior Lab van de Uva gebruikt bij onderzoek naar de vraag in hoeverre ons brein betrokken is bij religieuze en spirituele ervaringen en waarom sommige mensen vatbaarder voor dit soort ervaringen zijn dan anderen.

Benieuwd? Doe de zelftest!   

Tenslotte betreedt de bezoeker een thema-ruimte gewijd aan het ogenschijnlijk alledaagse mysterie van conceptie en geboorte, dat in welke godsdienst of cultuur ook, als een wonder beschouwd wordt. En dat is, indachtig verhalen over ongelukkig verlopen zwangerschappen, geen wonder. Ook auteur Bill Bryson bestempelt het ontstaan van nieuw leven en de geboorte in zijn onlangs verschenen ‘reisgids’ door het menselijk lichaam als zodanig. …’De ontwikkeling van een bevruchte eicel tot de geboorte is een van de grootste wonderen van de biologie en.. de belangrijkste gebeurtenis van je leven’….

De geboorte wordt met een keur aan mythologische, bijbelse, antieke en oosterse verhalen in de expositie geïllustreerd.

In een anoniem noord-nederlands schilderij herkennen christenen en moslims het verhaal van de engelen die de stokoude Abraham en Sara een bizarre boodschap brengen. Sara schiet in de lach, maar tegen elke verwachting in raakt zij ver na de menopauze toch zwanger. Zij schenkt Abraham de lang verlangde zoon: Isaäc, waarmee hij de stamvader wordt van het Joodse volk.

Onbekende kunstenaar, Drie engelen bezoeken Abraham en voorspellen de komst van zijn zoon, Noord Nederland, 1625-1650, museum Catharijneconvent, Utrecht

Dit geluk betekent ongeluk voor Abrahams oudste zoon, Ismaël, die hij wegens hun kinderloosheid, op aandringen van Sara bij de slavin Hagar verwekte. Nu fluistert de jaloerse Sara hem iets in dat de geschiedenis van de wereldgodsdiensten ingrijpend zou bepalen. Ismaël wordt met zijn moeder verstoten, maar ook met hem had God een plan. Wanneer zij van dorst dreigen om te komen in de woestijn, wijst een engel hen op een bron. Ismaël wordt de stamvader der moslims. Deze zogenoemde zemzem bron is samen met de Ka’aba, de plek waar Abraham zijn zoon Isaac moest offeren, een bedevaartsoord voor miljoenen moslims.   

De Boeddha in lotuszit in de baarmoeder van zijn moeder, Myanmar, 20e eeuw, part. coll.

Altijd gedacht dat de maagdelijke conceptie van Jezus van Nazareth een uniek fenomeen was? Deze tentoonstelling leert dat ook andere wonderdoeners op wonderbaarlijke wijze geconcipieerd en geboren werden. Zo zou de boeddha verwekt zijn door een witte olifant, die zijn moeder tijdens een droom bezocht. Een 20e eeuws reliëf uit Myanmar toont de boeddha in lotushouding in de schoot van koningin Maya. De heerlijke inrichting van haar baarmoeder als een gouden paleis, verklaart wellicht waarom het kind pas na een 10 maanden durende zwangerschap ter wereld kwam. En hoe! Na één wee werd prins Siddhartha Gautama op miraculeuze wijze via de rechterheup van zijn moeder geboren, waarna hij wonder boven wonder ook meteen kon lopen!

In een 20e eeuwse schildering uit India, zijn de wonderen rond de geboorte van de hindoegod Krishna verbeeld. Opgesloten door haar demonische broer koning Kamsa brengt prinses Devaki in de gevangenis Krishna ter wereld. Door een wonder gaat de gevangenispoort open, zodat Krishna’s vader hem kan bevrijden.     

Als een rondeel wordt de tentoonstelling besloten met een reeks christelijke geboortescènes van de maagd Maria en het kindje Jezus.

Een ikoon met de voorheen kinderloze Joachim en Anna memoreert de wonderlijke conceptie van Maria, die tijdens een kuise omhelzing in de Gouden Poort van Jeruzalem werd verwekt. Deze gebeurtenis wordt in de katholieke en Russich orthodoxe kerk aangeduid als de onbevlekte ontvangenis. Dit betekent dat zij niet belast is met de erfzonde, die met Adam en Eva in de wereld is gekomen. Aldus werd Maria zuiver genoeg om de moeder van Gods zoon te worden. De term onbevlekte ontvangenis wordt vaak ten onrechte gebruikt om de maagdelijke conceptie van het Christuskind aan te duiden.

Ontmoeting van Anna en Joachim bij de gouden poort, Rusland, eind 16e eeuw, Ikonen-Museum Recklinghausen D

Via een 15e eeuwse miniatuur waarin de Tiburtijnse Sibille keizer Augustus de geboorte van een nog machtiger heerser voorspelt bereikt de bezoeker het slotakkoord van de tentoonstelling. Voor trouwe bezoekers van het Catharijne Convent een oude bekende: het Middelrijns altaar uit de refter. Het werk bevat tegenwoordig niet makkelijk meer te herkennen wonderen. Dat wij dit werk ruim vijfhonderd jaar na voltooiing nog kunnen bewonderen, is ook een wonder !  

Terwijl veel middeleeuwse kunstwerken tijdens de beeldenstorm of door de tand des tijds verloren gingen, bleef dit altaarstuk, na de reformatie verstopt achter een witgewassen muur, gespaard. In de 19e eeuw kwam het weer tevoorschijn. De destijds gesloten zijluiken zijn beschadigd, maar daarachter bleven de voorstellingen goed geconserveerd. Tegen een gouden achtergrond ontvouwt zich een schitterend stripverhaal, waarin de kernpunten van de christelijke heilsgeschiedenis voor ongeletterden kleurrijk in beeld worden gebracht. Details van de daarin verstopte wonderen vertel ik u graag een keer tijdens een rondleiding in Museum Catharijne Convent.  

Geboorte van Christus, paneel uit het Middelrijns altaar, Middelrijn of Westfalen?, ca. 1410, Museum Catharijneconvent

Voor u de tentoonstelling verlaat ziet u een drietal foto’s die Rineke Dijkstra maakte van vrouwen die zojuist moeder zijn geworden en een film van Jeroen Eisinga, gewijd aan hetzelfde thema. Hierna volgt een video van Bill Viola, waarin enkele mensen symbolisch de soms (on)aangenaam verrassende levensstadia doorlopen. Na deze duistere ruimte bereikt u aan het einde van deze leerzame tentoonstelling weer het licht. Zouden de tentoonstellingsmakers hier een symbolische bedoeling mee hebben gehad?

R. van der Houwen-Jelles e.a. Allemaal wonderen, Museum Catharijneconvent Utrecht, 2020

*NPO 2 Jeroen Krabbé zoekt Chagall, AvroTros.nl.  

* B.Bryson, Het Lichaam: Een Reisgids, Amsterdam/Antwerpen, 2019

*David Bowie: Lazarus

Tentoonstelling In the Picture, in het Van Gogh Museum Amsterdam tot en met 30 augustus 2020

Campagnebeeld Van Gogh Museum, Zelfportret met verbonden oor, 1889.The Samuel Courtauld Trust, The Courtauld Gallery, Londen

Eind januari zag ik in de NRC een karikatuur van het onlangs als een èchte Van Gogh geaccepteerde zelfportret. Met de woorden:  …Hey, het is oké, maak depressie bespreekbaar… stond deze boven een pleidooi tegen de opheffing van de jaarlijkse Bob den Uyl-prijs. Ingesteld ter herinnering aan de in 1992 overleden schrijver, die met zwarte humor niet alleen de worsteling van het reizen, maar ook die van het leven zelf -hij was manisch depressief- beschreef.

Ruben Oppenheimer, Cartoon in NRC op 21 januari 2020

Het originele zelfportret uit Oslo is te zien in de zaal die gewijd is aan het thema de Lijdende Kunstenaar. Het hangt naast de Pieta die Van Gogh kort na een zenuwinzinking schilderde naar voorbeeld van een gelijknamige werk door Eugène Delacroix. Het zal de opmerkzame beschouwer niet ontgaan dat Vincent de dode Christusfiguur voorzag van een rode baard en haardos. Zo identificeert Van Gogh zich met de lijdende Christus. In een van zijn brieven vertrouwt hij zijn broer Theo toe:

 …’In het lijden zelf geven godsdienstige gedachten soms veel troost’…

En lijden deed hij. In de tentoonstelling met ruim 77 kunstenaarsportretten fungeert Vincents Zelfportret met verbonden oor (1889) uit de Londense Courtauld Gallery als sleutelstuk. Tweemaal bracht hij de gevolgen van zijn wanhoopsdaad –na een ruzie met Gauguin sneed hij op 23 december 1888 zijn rechteroor af- in beeld. Maar in zijn brieven vond hij geen woorden voor zijn automutulatie.  

Vincent van Gogh, Zelfportret met verbonden oor, 1889. The Samuel Courtauld Trust, The Courtauld Gallery, Londen

Vanuit dit solitair gepresenteerde werk waaiert de blik van de bezoeker in alle richtingen uit naar meer zelfportretten van zijn hand en kunstenaarsportretten van anderen. Dichtbij zijn de portretten die vrienden en tijdgenoten van hem maakten en langs de wanden portretten van eigentijdse schilders en schilderessen. Autonome portretten, vingeroefeningen en studies van het eigen gelaat, of dat van een ander. Naast Edvard Munch, Gustave Courbet en Pierre Auguste Renoir komen ook vrouwelijke kunstenaars mooi uit de verf. Helene Schjerfbeck, Charly Toorop, Thérèse Schwartze, Berthe Morisot en Milly Childers doen niet onder voor hun mannelijke collega’s.

Hoe kan de grote productie van kunstenaarsportretten in de 19e eeuw worden verklaard? In de Middeleeuwen werd een kunstenaar nog als een ‘gewone’ ambachtsman beschouwd, maar in de eeuwen daarna kregen opdrachtgevers en publiek belangstelling voor de mens achter die kunstwerken. Zo kwam in de 19e eeuw de kunstenaar letterlijk en figuurlijk steeds meer in beeld.

Een portret vertelt vaak meer dan je op het eerste gezicht zou denken. Vanuit deze overtuiging onderzochten de tentoonstellingsmakers de keuzes van de moderne kunstenaar. Wil deze slechts een goed gelijkende beeltenis presenteren of had hij of zij een andere drijfveer?

In de expositie zien we niet alleen zelfportretten, maar ook vriendenportretten en beeltenissen die gemaakt zijn om een identiteit, imago, kunstopvatting, levensstijl, statement te evoceren of een emotie, zoals in Van Goghs Zelfportret als schilder (1887-88). Een prachtig kleurrijk portret. Op mijn reactie dat de schilder zichzelf met in-droevige, lege ogen vereeuwigde, antwoordt conservator Nienke Bakker: dat klopt, Van Gogh schilderde dit portret in zijn nadagen in Parijs, waar hij zich opgejaagd en ongelukkig voelde.

In een brief aan zijn zus Willemien beschrijft Van Gogh  zijn gelaat als een associatie met Magere Hein, de personificatie van de dood: ….…’zijn roze grijs gelaat met groene oogen, aschkleurige haar, rimpels in voorhoofd en om den mond, stijf houterig een zeer rooden baard, vrij ongeredderd en triest’… (626, medio juni 1888). 

Hij had al meer zelfportretten gemaakt, maar dit werk is qua kleurgebruik en compositie zeer ambitieus. Het is ook het enige gesigneerde zelfportret uit zijn Parijse periode. Met het felle palet presenteert hij zich als een moderne kunstenaar; weg zijn de sombere Brabantse kleuren!

Vincent Van Gogh, zelfportret als schilder, 1887-1888, Van Gogh Museum Amsterdam, Vincent van Gogh Stichting

Bij portretten speelt de herkenbaarheid van de afgebeelde persoon een belangrijke rol. Letterlijk herkenbaar, maar ook figuurlijk. Realistisch of geïdealiseerd. De mate van herkenbaarheid gold in het verleden niet alleen voor vorsten en hoogwaardigheidsbekleders, maar ook voor de moderne kunstenaars in deze tentoonstelling. Wat gold voor sculpturen van Romeinse keizers, geldt nog steeds voor eigentijdse heersers. Met hun staatsieportretten laten onze koning en koningin, zich evenals de heersers van weleer, tot in de verste uithoek van hun rijk representeren. Daarbij is een gelijkende weergave van belang, maar idealisering soms wenselijk.

Zelfverbeelding: vandaag de dag is vrijwel iedereen ermee bezig. Wat laten we wel en wat juist niet zien vragen gebruikers van Instagram en FaceBook zich dagelijks af. Sommige geïllustreerde levensverhalen zijn jaloersmakend, maar vaak te mooi om waar te zijn!

Terug naar het sleutelstuk. Vincents Zelfportret met verbonden oor roept vele vragen op die als leidraad voor de inrichting van de tentoonstelling hebben gediend. Het werk vertelt iets over de identiteit en toestand van de schilder. Door zijn lijden in beeld te brengen toont hij zijn kwetsbaarheid, maar ook zijn kracht. Werk is het beste medicijn. Hij maakt zelfs nog een impressie van zijn gehavende hoofd: Zelfportret met pijp dat zich thans in privébezit bevindt.

Behalve schilderijen van tijdgenoten ziet de bezoeker ook werken van hedendaagse kunstenaars die zich door Van Gogh lieten inspireren. Zoals Francis Bacons Eerbetoon aan Van Gogh, 1960, geïnspireerd op Vincents Zelfportret met pijp. Een expressief, wat griezelig portret van een pijprokend spook in rode mantel met een groen, narrig hoofddeksel. De houding doet enigszins denken aan die van barokke pausportretten. Zijn lijkbleke, vervormde gelaat geeft aan dat de kunstenaar er slecht aan toe is. Het werk bevat volgens sommigen een autobiografische component, ingegeven door de conflictueuze en zelfdestructieve relatie van de schilder met zijn partner Peter Lacy.

Francis Bacon, Eerbetoon aan Van Gogh, 1960, Göteborgs Konstmuseum, © Estate of Francis Bacon c/o Pictoright Amsterdam, 2020

Emo Verkerk (1955) koos in 2015 eveneens een beeltenis van Van Gogh als uitgangspunt voor zijn vlot, enigszins naïef geschilderde, geestige kijk op de kunstenaar. Het uiterlijk van Vincent van Gogh is wereldwijd bepaald door zijn zelfportretten, maar zijn werkelijke uiterlijk is maar in één foto vastgelegd. Als 19 jarige liet hij dit portret als verjaarscadeau voor zijn vader maken. Een ontroerende beeltenis van Vincent, keurig in het pak, dressed to impress, voor zijn eerste baan als assistent in de Haagse vestiging van Kunsthandel van Goupil. De toekomst ligt nog voor hem open. Van aspiraties om kunstenaar te worden hier nog geen spoor; dat besluit nam hij pas op 25-jarige leeftijd.  

Vincent van Gogh (19 jaar) , 1873, Van Gogh Museum Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
Emo Verkerk, Vincent als filiaalmanager, 2015 Privécollectie (Met dank aan willem Baars Projects)

Het tragische levensverhaal van de jonggestorven Vincent van Gogh, de man van twaalf ambachten en dertien ongelukken, inspireerde niet alleen beeldend kunstenaars, maar ook filmmakers. Nu zou hij een rijk man geweest zijn maar tijdens zijn leven verkocht hij maar één werk. In de laatste tentoonstellingszaal zijn, behalve eigentijdse ‘portretten’ ook posters en filmfragmenten te zien. In 1965 kwam Vincente Minelli’s film Lust for Life uit, met in de hoofdrol de onlangs overleden Kirk Douglas. In  2018 was At Eternity’s Gate, geregisserd door beeldend kunstenaar Julian Schnabel in de bioscoop te zien met in de hoofdrol Willem Dafoe. Deze treffende look-alike inspireerde Schnabel tevens tot het maken van een portret getiteld Nummer 1 (Van Gogh Plate Painting, Willem) Vincent met verbonden oor, geschilderd op – zoals ik het interpreteer- de scherven van diens gebroken geest.   

Julian Schnabel, Nummer1 (Van Gogh Plate Painting,Willem) Collectie van de kunstenaar

Van eigentijdse vriendenportretten trekt het in krijt geschetste Profielportret van Vincent van Gogh door Henri de Toulouse Lautrec mijn aandacht. Een impressie gedaan in een vergelijkbare kleurstelling als Vincents Zelfportret met grijze vilthoed uit 1887, dat er tegenover hangt. Goed getroffen. Je ziet hem voor je geestesoog zitten in zijn stamkroeg, Café le Tabourin, waar Vincent niet alleen vertroosting vond in de armen van de bazin, maar ook in de drank. Een glas absinth is binnen handbereik afgebeeld. Dit sterk verslavende gifgroene alcoholisch drankje droeg na consumptie wellicht bij aan de kleurexplosies in Van Goghs doeken. Met een welhaast dolgedraaide toets heeft hij in dit portret, waarin de oorspronkelijk paarse achtergrond verbleekt is, mijns inziens ook de hersenspinsels en demonen die hem in Parijs achtervolgden, verwerkt.   

  • 1
  • 2

1. Vincent van Gogh Zelfportret met grijze vilthoed, 1887, Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting).  

2. Henri-de-Toulouse-Lautrec (1864-1901), Profielportret van Vincent van Gogh, 1887. Krijt op papier ( Van Gogh Museum )

Hoewel veel andere portretten zeer de moeite waard zijn, beperk ik me hier nog tot één mansportret, waarna ik de focus zal richten op enkele vrouwelijke kunstenaars.

Frederic Bazilles portret van Pierre-Auguste Renoir wil ik u echter niet onthouden. Beide schilders hadden elkaar in het atelier van de gerenommeerde meester Gleyre leren kennen, bij wie ook Claude Monet in de leer was.

Frédéric Bazille, Pierre Auguste Renoir, 1887, Musée d’Orsay, Parijs in bruikleen aan Musée Fabre, Montpellier

In een heel ongemakkelijke houding poseert Renoir (1841-1919); zijn knieën opgetrokken, de voeten op de zitting van de stoel! Een vriendenportret in een volstrekt unieke houding. De onderkant van zijn schoenzolen zijn zelfs zichtbaar. Zomaar een snapshot, een geintje. Ook Renoir maakte een portret van zijn vriend aan het werk in zijn atelier, maar dat is veel traditioneler en alleen als steunafbeelding in de catalogus te zien. Bij het zien van dit originele werk vraag ik me af wat er nog meer uit de handen van Bazille had kunnen komen.  Anders dan Monet, die de wijk nam naar Londen meldde Bazille zich als vrijwilliger en sneuvelde in 1870 tijdens de Frans Duitse oorlog.

We verlaten het mannenbolwerk en openen het vizier op de vrouwelijke collega’s. Bij hen geen voorbeelden van letterlijk op Van Gogh geïnspireerd werk. Allen hebben zich wel zelfbewust, al dan niet herkenbaar als kunstenaar, in beeld gebracht.

Ook al is zij niet met eigen werk vertegenwoordigd, toch verdient het portret van één van hen speciale vermelding: Anna Bloch (1848-1936). Theo van Rijsselberghe (1862-1926) bracht haar gekleed in een keurige japon mèt palet in beeld. Haar uiterlijk verraadt dit niet maar zij was in meerdere opzichten bijzonder. Zij was de enige vrouw in het progressieve schilderscollectief Les XX, waar ook James Ensor en Jan Toorop lid van waren. Ook zij zijn in deze expositie aanwezig.

Anna Bloch was bovendien in 1890 de eerste -en tijdens zijn leven enige- koper van Vincents werk: De Rode Wijngaard, waar ze 400 fr voor betaalde. 

Theo van Rysselbeghe, Anna Bloch, 1892,Michele and Donals D’Amour Museum of Fine Arts, Springfield Museums, The J.Philip Gray Collection

In de eerste zaal hangt het portret van nog een schilderende dame, maar dat moet je wel weten. In Sir John Everett Millais’ (1829-1896) beeltenis van de chique geklede Louise Jane Jopling (1843-1933) wijst niets op haar beroep als succesvol schilder. Bij Richard Taylor Fine Art vond ik wel een zelfportret uit 1875 in die hoedanigheid, dat voor £ 20.000 wordt aangeboden.Wat je wel aan Millais portret kunt aflezen -een portret zegt inderdaad meer dan je zou denken- is haar zelfverzekerde, tikkeltje hooghartige blik. Als voorvechtster van vrouwenkiesrecht was ze inderdaad een krachtdadig type en in 1887 richtte ze ook de Jopling School of Painting voor vrouwen op.      

  • 1
  • 2

1.Sir John Everett Millais, Portret van Louise Jane Jopling, 1879. National Portrait Gallery, Londen.

2. Louise Jane Jopling, zelfportret, Richard Taylor Fine Art, Londen

Minstens zo zelfverzekerd blikt Helene Schjerfbeck (1862-1946) de toeschouwer aan. Hoewel ze het naar eigen zeggen helemaal niet prettig vond om zichzelf te zien, koos Schjerfbeck haar spiegelbeeld regelmatig tot onderwerp. Dit resulteerde in een reeks, soms onbarmhartige portretten, waarin haar artistieke ontwikkeling zich als in een stripverhaal ontvouwt. Een groots overzicht van haar werk was in 2007 te zien in het -toen nog- Gemeentemuseum, Den Haag. Als je niet beter wist zou de rode pot met ‘pollepel’ de suggestie kunnen wekken dat we met een keukenprinses van doen hebben. Het is echter geen pan pompoensoep, maar het is een pot thinner met kwasten! Met haar eenvoudige, doch indringende in pasteltinten geschilderde composities, is Schjerfbeck een originele eenling. Interessant te bedenken dat ook zij, evenals de meeste van haar mannelijke collega’s, academische geschoold is. Wellicht herinnert u zich de bijna beter dan het origineel van Frans Hals geschilderde kopie van een mansportret, dat ik tijdens mijn lezing over Frans Hals en de Modernen liet zien.

Helene Schjerfbeck, Zelfportret, zwarte achtergrond, 1915, Finnish National Gallery, Ateneum Art Museum, Helsinki, The Hallonblad Collection. Photo: Finnish National Gallery / Hannu Aaltonen

Aan haar zelfportret is Paula Modersohn-Becker (1876-1907) helemaal niet als kunstenaar herkenbaar. Het vorm- en kleurgebruik in dit gestileerde zelfbeeld doet enigszins denken aan dat van Modigliani. De indringende beeltenis roept ook associaties op met mummieportretten van de oude Egyptenaren. Voor wie een goed gelijkende beeltenis van essentieel belang was. Door het dodenportret kon de ziel het lichaam van de overledene terugvinden. Lezing leert dat antieke kunst inderdaad een belangrijke inspiratiebron voor Modersohn was.

Door de manier waarop zij de lege ogen zonder iris weergaf, krijgt het portret een afstandelijk, vervreemdend karakter. Met het krappe beeldvlak komt het portret, neergezet tegen een monochrome achtergrond, tegelijkertijd indringend over. De grote eenvoud die Modersohn naar eigen zeggen nastreeft, kenmerkt ook de eveneens heel eigen stijl van Charly Toorop (1891-1955).

  • 1
  • 2

 1.Paula Modersohn-Becker, ‘Zelfportret met barnstenen ketting‘, ca. 1905. Paula Modersohn-Becker-Stiftung, Bremen.  

2. Mummieportret van een vrouw, ca. 169-180 n. Chr. Parijs, Musee du Louvre   

Voorafgaand aan het schilderwerk onderwierp de getalenteerde dochter van Jan Toorop zich aan een genadeloos zelfonderzoek. Daarna koos zij enkele essentiële gelaatstrekken om deze in gestileerde vorm zonder emotie in een sterk vereenvoudigd palet in beeld te brengen. Daarbij paste ze een geraffineerde licht-donkerwerking toe. De hoekige, geometrische vormen verraden invloed van het kubisme dat in die tijd in opkomst was. Net als je denkt met een ‘gewoon’ portret te maken te hebben, valt je oog op nog net zichtbaar links, een palet met penselen!

Charley Toorop, Zelfportret, 1922, Kunstmuseum Den Haag

Anders dan de voorgaande dames presenteert Mina Carlson (1857-1943) zich als een echte ambachtsvrouw. Staand in haar grauwe schilderkiel, waarin ze alle kleurtjes van haar palet verstopte, kijkt ze even op van haar werk. Wat ze schildert is helaas aan ons blikveld onttrokken. Wel zichtbaar zijn haar met verf besmeurde handen en, geestig opgemerkt in de catalogus, haar rode neus- verwijzend naar de temperatuur op de atelierzolder. Het dakraam biedt, naast een toefje klimop, uitzicht op de daken en schoorstenen van Parijs, waar ze van 1883 tot 1887 in-between-marriages zo te zien gelukkig was.

Mina-Carlson-Bredberg, Zelfportret, 1889, Prins Eugens Waldemarsudde, Stockholm

Haar ontberingen werden in 1893 beloond met exposities in het Paleis voor Schone kunsten en op de World’s Columbian Exposition in Chicago.

Als gehuwde vrouw kwam ze niet meer aan schilderen toe maar na de dood van haar tweede man haalde ze haar schade in.

Na het overlijden van haar echtgenoot raakte Thérèse Schwartze (1851-1918), daarentegen geen penseel meer aan. Dat hoefde ook niet. In 1889 won ze op de Wereldtentoonstelling in Parijs een belangrijke prijs, waarna zij erkenning genoot als ‘de koningin der Nederlandsche schilderkunst’. Het bekroonde, zeer originele zelfportret is nu in Amsterdam te zien. Aan haar presentatie als kunstenaar heeft ze haar handen letterlijk en figuurlijk vol. In het gebaar van de linkerhand boven haar turende blik, herkenden connaisseurs ongetwijfeld een citaat uit het beroemde zelfportret dat Sir Joshua Reynolds enkele decennia eerder schilderde.

Wie (ooit nog) de kans krijgt om in het voetspoor van de Medici via de eertijds ‘geheime’ Corridoio Vasariano van het Palazzo Vecchio naar het Palazzo Pitti te wandelen ziet het portret, dat Schwartze op verzoek voor deze beroemde portretgalerij maakte. Voorlopig is dit, evenals een bezoek aan de hier besproken tentoonstelling onmogelijk. Er is echter goed nieuws: sinds kort kunt u een virtueel bezoek aan het Van Gogh museum brengen.    

Therese Schwartze, zelfportret, 1888, Uffizi Florence

Schwartze had niet veel op met het kleurrijke palet van de Franse impressionisten ‘met hun wirwar van kleuren en vormen’, maar hier en daar hanteert ze wel een vluchtige, losse penseelstreek. Dezelfde toets die zij en de impressionisten bewonderden in het werk van Frans Hals.

Het portret van de Franse impressioniste, Berthe Morisot (1841-1895)  zou Thérèse Schwarze, wegens die slordig geplaatste kleurig toetsen vast niet hebben bekoord. Het werk heeft door de snelle schetsmatige toets schwung; haar rechterhand lijkt wel te bewegen. Waarmee het schilderij voor het impressionisme nog meer exemplarisch is dan het werk van alle mannelijke vertegenwoordigers van deze stijl bij elkaar.

Tegenwoordig wordt zo’n eerste artistieke ingeving hogelijk gewaardeerd, maar destijds werd soortgelijk werk gekritiseerd als zijnde onvoltooid. Morisot stopte het zelfportret weg. Pas na haar dood kwam het weer uit de kast.   

Berthe Morisot, Zelfportret, 1885, Musee Marmottan.

Met haar zelfbewuste presentatie gaat de Engelse Emily Childers (1866-1922) tenslotte nog een stapje verder dan Thérèse Schwartze. Vanuit de hoogte kijkt zij neer op de beschouwer, alsof ze zeggen wil: … ik ben schilder,…so what’…!

Ze plaatste haar portret tegen een ongedefinieerde ‘zeventiende eeuwse’ achtergrond, met een (als aureool bedoelde?) lichtvlek. Knap gaf zij haar palet in het verkort weer.

Dit portret is echt een statement. Vrouwen werden tot voor kort niet toegelaten in de door mannen beheerste academies, kunstopleidingen en expositiezalen. In deze tentoonstelling heeft zij mooi op kleur, haar welverdiende plek gevonden tussen haar beroemde mannelijke collega’s. 

Emily (Milly) Childers, ‘Zelfportret’, Leeds Museums and Galleries. Schenking van Emmeline Dean, 1937.

Link: Van Gogh Museum, In the Picture

Cyprus: eiland in beweging tot en met 15 maart in het Leidse Rijksmuseum van Oudheden.

Museumaffiche, Terracotta dame, 625-600 v.Chr., h. 32,7 cm., uit Agios Georgios Rigatos Collectie Cyprus Museum, Nicosia

Dat Cyprus… behalve zon en zee nog meer te bieden heeft is natuurlijk wel bekend, maar van de rijkdom aan archeologische vondsten die nu in het RMO getoond wordt kun je alleen maar dromen. Om de kale ruïnes volledig te kunnen waarderen moet je, struinend door de resten van Khirokitia, Kition, Amathus,Kouklia, Athienou, Salamis, Paphos en andere verstilde archeologische sites als gewone toerist wel over veel fantasie beschikken… Geschoold aan de Utrechtse archeologische faculteit projecteer ik in gedachten een met gebouwen en figuurtjes ingekleurd blad over de ruïnes en krijg dan een impressie van hoe het ooit was…

Archeologische sites op Cyprus

In de tentoonstelling Cyprus; eiland in beweging werkt het andersom. Bij de getoonde objecten moet je de ruïnes erbij denken en dan wordt, geholpen door oude en recente landschapsfoto’s alles zonneklaar. In de fraai ingerichte zalen kun je je verwonderen over de ruim 10.000 jaar oude geschiedenis van dit strategisch op een kruispunt van waterwegen gelegen eiland. Volgens de overlevering werd de godin van de liefde Aphrodite hier -op bizarre wijze geconcipieerd- geboren uit zeeschuim. Sculpturen van haar welgevormde lichaam en bustebeelden van andere op Cyprus vereerde godinnen als Astarte en Hathor, zijn rijkelijk vertegenwoordigd.

Aphrodite, Salamis, midden van de 2e eeuw n.Chr. Cyprus Museum

Sleutelwoord in de expositie vormt het begrip migratie. Sinds mensenheugenis gingen schepen uit alle windstreken hier voor anker, bemand met bewoners van nabije en verre kusten: Anatoliërs, Feniciërs, Egyptenaren en Grieken, Assyriërs, Perzen, Romeinen, Byzantijnen, Arabieren en Turken. Zij kwamen onder andere voor het koper dat gewonnen werd in de mijnen van het Troödosgebergte. Behalve handelswaar en kunstig vervaardigde gebruiksvoorwerpen brachten de schepen ook sieraden, meubelstukken, sculpturen en wapentuig mee én (religieuze) ideeën.

Later lieten Europese kruisvaarders en pelgrims op weg naar het heilige land hun sporen hier eveneens achter. Van een van hen, de Nederlandse reiziger Cornelis de Bruyn die het eiland in 1706 bezocht is een publicatie uit 1711 te zien met impressies van Cypriotische oudheden, die in die tijd nog (deels) overeind stonden. Reizen van Cornelis de Bruyn door vermaardste delen van Klein Asia … Cyprus…mitsgaders de voornaamste steden van Aegypten, Syrien en Palestina […], Delft, 1711.

Kruisvormige figurine van picroliet, 4de-3de millennium v.Chr., h. 8,8 cm. Collectie Cyprus Museum, Nicosia

De getoonde objecten zijn zonder uitzondering indrukwekkend. Toegerust met verbeeldingskracht komen voor mijn geestesoog de meest onbeholpen en onbeduidende objecten nog tot leven. Zoals een kleine amulet van picroliet, uit het 4e millennium v. Chr. dat op gestileerde wijze de essentie van het vrouwzijn met een inkeping hier en een streepje daar treffend in beeld brengt.

Enkele bruiklenen uit het Cyprus museum springen er qua grootte en gelijksoortige functie uit: de met zilver beklede (deels gereconstrueerde) houten troon van Salamis met ergonomische voetenbank daterend van 800-700 v. Chr. Daarnaast staat een bronzen mengvat opgesteld dat aan de Cypriotische koningshoven tijdens feestelijkheden gebruikt werd voor het serveren van wijn.

Bronzen vat en Troon van hout en zilver, eind 8e eeuw v.C. Cyprus Museum Nicosia.

Zo mogelijk nog indrukwekkender is het gaaf bewaarde terracotta zitbad uit de Hellenische periode (400-300 v. Chr.), waarin ik in mijn fantasie een poedelende Griekse schone zie zitten!

Links: Badkuip, terracotta, Heuvel van Ayios Georgios, Laat Cypro-klassiek/Hellinistisch, Cyprus Museum Nicosia

Elders zijn toiletartikelen te zien; fraaie glazen potjes en flesjes uit de Romeinse tijd, die hier in het jaar 58 v. Chr. (onderbroken door een korte periode onder Egyptisch bestuur) begint. Van deze tijd dateren de Romeinse baden in Kourion en schitterende mozaïeken zoals die gevonden zijn in de havenstad Paphos.

Jongeman met fruit, mozaiek, Romeins 2de-eeuw na Chr. uit Lambousa,
Cyprus-Museum-Nicosia

In deze mooi vormgegeven tentoonstelling getuigen meer dan 350 objecten van de materiële en ideële erfenis van Cyprus. Er zijn vondsten uit het neolithicum waarin de eerste immigranten arriveren, het chalcolithicum, de bronstijd waarin het koper waarmee door toevoeging van tin brons wordt verkregen, een impuls geeft aan de handel. Koper werd ter plaatse voor export gereed gemaakt door deze grondstof te smelten en vervolgens in de vorm van runderhuiden te gieten. Zo was het makkelijk te transporteren. Ze dateren van de late bronstijd maar in de opstelling lijken het wel eigentijdse sculpturen.

Baren van koper in de vorm van runderhuid, Enkomi, Late Bronstijd, Cyprus Museum

Daarna wordt de ijzertijd belicht met de vestiging van vroege koninkrijken, gevolgd door de meer tot mijn verbeelding sprekende Hellenistische, Romeinse en in de Byantijnse periode, wanneer het christendom haar intrede doet.

Stethoscoop

De bezoeker komt niet alleen veel te weten over de algemene ‘grote’ geschiedenis van het eiland, maar ook van de ‘petite histoire’, met wetenswaardigheden over het dagelijks leven van gewone mensen. Geïllustreerd met kleine gebruiksvoorwerpen en een wat onbeholpen ontroerend sculptuurtje van een barende vrouw. Vlakbij ligt een terracotta stethoscoop, waarin ik de voorloper herken van de handmatige tool zoals die door verloskundigen nog steeds wordt gebruikt.

Terracotta groep met barende vrouw, 6de eeuw v.Chr., 10 cm., uit Lapithos Collectie Cyprus Museum, Nicosia
Tempeljongen, kalksteen, 475-400 v. Chr., h. 30 cm., uit Lefkoniko Collectie Cyprus Museum, Nicosia

Bij het thema geboorte sluiten votiefbeeldjes van jonge kinderen mooi aan. Het percentage kindersterfte lag hoog. Om de beschermgoden gunstig te stemmen werden deze beelden bij heiligdommen achter gelaten. In een vitrine worden sculptuurtjes van halfnaakte jongetjes getoond, de zogenoemde temple boys, en een klein meisje dat haar huisdier omklemt.

Bijzonder leuk èn vast en zeker heilzaam zijn de resten van terracotta kruiken in de vorm van het te behandelen lichaamsdeel. In gebruik vergelijkbaar met de in de magnetron te verwarmen braces van kersenpitten die de fysiotherapeut vandaag de dag voorschrijft.  

Therapeutische warme kruiken met aangepaste vorm

Voor we doorgaan, nog even iets verder terug in de tijd. Ronduit verbijsterend zijn de van nog ouder datum daterende juwelen, zoals een armband van kunstig gevlochten gouddraad met een in filigrein gevatte ronde agaat, daterend van de late 8e eeuw v. Chr. en een gouden fibula met klokvormige hangertjes, gevonden in een koninklijke graftombe in Larnaca (destijds Kition). De aloude voorliefde van vrouwen voor sieraden wordt mooi geïllustreerd met het campagnebeeld van de tentoonstelling, een damesportret in terracotta uit de 7e eeuw v. Chr. getooid met een diadeem, oorhangers en een reeks halssieraden!

Gouden sieraad, eind 8ste eeuw v.Chr. uit Larnaca, tombe 1, Museum of the Larnaca district Collectie Lanarca Archaeological Museum

Conservator Ruurd Halbertsma geeft via de audiotour informatie over oude en recente opgravingen; de methodes (of het ontbreken daarvan) en hoe de opgediepte objecten eertijds nog moeiteloos hun weg vonden naar Zweden, Engeland en Nederland. In het bulletin van het RMO staat een interessant stuk over een nog lopende opgraving op Cyprus bij Chorakas-Palloures. De begeleidende illustratie toont hoe nieuwbouw het archeologisch verleden voorgoed dreigt toe te dekken. In dit artikel wordt afgerekend met het romantische beeld van de archeoloog. Bleda Düring hoofddocent Universiteit Leiden schetst een beeld van de harde werkelijkheid, waarin archeologen, opgejaagd door bouwers in spe, werkend onder de brandende zon met gevaar voor eigen leven tussen de graafmachines door, proberen te redden wat er te redden valt! Het kopje Opgraven nu het nog kan slaat op de haast die vaak geboden is, wanneer door nieuwbouw of aanleg van wegen het bodemarchief verstoord dreigt te worden.

Hoewel de bewoningsgeschiedenis van veel sites bekend is, mag de archeoloog, zoals bepaald bij het verdrag van Malta (1992), nooit zomaar de spade in de grond steken. Opgraven is alleen toegestaan in de zojuist genoemde situaties, waardoor archeologisch veldwerk meestal een haastklus is. Wat daar allemaal bij komt kijken wordt in dit artikel uiteen gezet.

De bezoeker die nog vol van alle periodes en bijbehorende vondsten, de laatste ruimte van de expositie betreedt, wacht nog een verrassing.  

Niet alleen (kunst)historici en archeologen, maar ook kunstenaars raakten gefascineerd door Cypriotische kunstschatten. Van Pablo Picasso ziet de bezoeker ceramische objecten in de vorm van een kan en schaal met het gezicht van een vrouw, daterend van 1953.

Pablo Picasso, beschilderde kan, 1953, Collectie Kunstmuseum Den Haag © Pablo Picasso, c/o Pictoright 2019 Amsterdam

Mooi is ook de lapislazuli kleurige sculptuur van de hand van Yves Klein de Blauwe Venus (1970) uit Museum Voorlinden.

Yves Klein, Venus Bleue, pigment op gips ,1970, Museum Voorlinden, Wassenaar en Torso van Aphrodite, marmer 2e eeuw n.Chr. Collectie RMO

Ook in onze dagen blijft Cyprus eigentijdse kunstenaars inspireren. Van recente datum zijn de op antieke borstvazen geïnspireerde ceramische creaties van Samantha Thole uit 2019. Leidende gedachte daarbij is aldus de ceramiste, de Pygmalion mythe; de beeldhouwer die een naar ideale maten gevormd vrouwenbeeld vervaardigde, dat tot zijn grote geluk tot leven kwam!

Zulke wonderen staan de bezoeker in het RMO niet te wachten, maar verwondering is er ruimschoots! Er is echter wel haast bij; de tentoonstelling loopt nog tot en met 15 maart aanstaande.

Borstvazen, antiek (vooraan) en modern gemaakt door Samantha Thole, 2019

Link: Rijksmuseum van Oudheden, tentoonstelling Cyprus

Publicatie: R. Halbertsma e.a., Eiland in Beweging, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden, 2019

Breitner vs Israels vrienden en rivalen Kunstmuseum Den Haag t/m 10 mei

De zalen met de Tuinen van Monet zijn nog maar net ontmanteld of er staat alweer een nieuwe tentoonstelling. De conservatoren van het Kunstmuseum Den Haag zijn onvermoeibaar!
Na Monets zonnige impressies belanden de bezoekers van de voorjaarstentoonstelling in minder stralend weer. Regenachtige impressies van de Dam, gure Amsterdamse grachten en kades, desolate havengebieden, bouwputten, besneeuwde parken en fabriekskantines met raak getypeerde figuranten. Maar de doeken zijn er niet minder om.  Deels oude bekenden die nog maar enkele jaren geleden getoond werden in de Haagse expositie Rumoer in de Stad met schilders van de Amsterdamse School en hun geestverwanten de Schrijvers van Tachtig, onder hen George Hendrik Breitner (1857-1923) en Isaac Israëls (1865-1934).

In de huidige expositie gaan zij een tweegevecht aan. Onder hun uitvergrote zelfportretten liggen de bokshandschoenen al klaar!
Breitner en Israëls verkeerden in een voortdurende staat van artistieke oorlog. Conservator Frouke van Dijke vergelijkt het verloop daarvan met een bokswedstrijd tussen twee eveneens rivaliserende schrijvers: Ernest Hemingway en Morley Callaghan, die rond het midden van de vorige eeuw elkaar ook ècht in de ring hebben ontmoet. Wanneer ik hun namen google zie ik de herkomst van de tentoonstellingstitel Breitner vs Israëls. Een film uit 2003 over genoemde schrijvers draagt de titel: Hemingway vs Callaghan! 

Rivaliteit onder kunstenaars is zo oud als de wereld. In de 5e eeuw v. Chr. probeerden Zeuxis en Parrhasius elkaar ook al de loef af te steken. De eerste schilderde een tros druiven zo levensecht dat vogels erop af kwamen. Parrhasius liet zijn voorstelling deels schuilgaan achter een geschilderd gordijn. Om het werk beter te kunnen zien probeerde zijn rivaal het opzij te schuiven.

De keuze voor het beeld van een bokwedstrijd tussen de hoofdrolspelers in deze tentoonstelling is niet zomaar een gimmick of publiekslokkertje licht conservator Frouke van Dijke tijdens de voorbezichtiging toe. Aanvankelijk meende ze nog dat anekdotes over hun op rivaliteit gestoelde animositeit een beetje aangedikt waren. Maar toen ze in de geschreven en geschilderde bronnen dook ontdekte ze dat dit inderdaad zo was. Nu eens deelde de een met een goed ontvangen werk de ander een fikse denkbeeldige klap toe, dan weer kreeg zijn tegenspeler een opdoffer te verwerken wanneer zijn rivaal publieke waardering oogstte.

In de tentoonstelling wordt hun rivaliteit aan de hand van 7 rondes van een virtuele bokswedstrijd aanschouwelijk gemaakt.
Breitner, zoon van een eenvoudige graanhandelaar, benijdt de 7 jaar jongere begaafde Isaac Israels, die zijn talent van geen vreemde heeft. Zijn vader Jozef Israëls is een succesvol kunstenaar van de Haagse School.

Terwijl Breitner ploetert om werk naar academische standaard te leveren, moet hij op de Haagse kunstacademie toezien hoe Isaac Israels, nog maar 14 jaar oud, dit moeiteloos doet. Hoewel de latere Israels bekend staat om zijn vlotte, zeer impressionistische toets, bewijst een jeugdig glad gepenseeld zelfportret, dat hij de academische trant al jong in de vingers had.

Vergelijking met een jeugdfoto leert dat hij één leerregel zeker niet heeft veronachtzaamd: idealisering.

  • 1
  • 2

1.Isaac Israels, Zelfportret met bolhoed, 1882, olieverf op board, 65 x 51 cm, particuliere collectie.
2.Jeugdportret van de schilder Isaac Israels ca. 1878, RKD Den Haag

Israels vindt in Haagse kringen makkelijk zijn weg, maar Breitner wordt in 1880 wegens wangedrag van de academie geschopt.

In de eerste zaal kan de bezoeker de onderlinge wedijver vergelijken aan de hand van twee monumentale doeken. Israels wat statische Begrafenis van de jager uit 1882 en Breitners daarna ontstane in dynamische toets geschilderde Cavalerie. Een duidelijk geval van emulatio, waarmee Breitner het verstilde, anekdotische werk van Israels, met het bijna hoorbare gedreun van de aanstormende ruiters, probeert te overtreffen!   

Isaac Israels, De begrafenis van de jager, 1882, olieverf op doek, 125 x 261 cm, Kunstmuseum Den Haag.
George Hendrik Breitner, Cavalerie, 1883-1888, Kunstmuseum Den Haag

Hoewel qua sfeer goed getroffen verwijten critici met een academische bril Breitner gebrek aan techniek. Israels oogst bijval en wordt in 1882, als zeventienjarige toegelaten op de Salon in Parijs.  

Misschien dacht u het al, maar de zaaltekst zegt het overduidelijk: De Jaloezie. Dit negatieve gevoel voedt Breitners dadendrang. Hij legt zich toe op impressies van het straatleven. Vaak geïnspireerd op eerder gemaakte snapshots, die Breitner als een Eddy Postuma de Boer-avant-la-lettre tijdens het fin de siècle al maakte. Loop na het zien van Breitner en Israels nog even binnen bij de buren: het Fotomuseum. Geniet van De Boers raak geschoten straatscènes die vele vergeten gewaande jeugdherinneringen oproepen.

Terug naar de tentoonstelling. Geholpen door de contacten van zijn vader, met wie het publiek hem -tot zijn ergernis- voortdurend vergelijkt, wordt Israels steeds succesvoller. Breitner moet het zelf maar voor elkaar zien te boksen.

En dat viel niet mee. Bovendien is hij met een soa in het ziekenhuis beland en jarenlang uit de roulatie. Toch is tegenslag soms ‘ergens goed voor’. In het ziekenhuis komt Breitner in contact met Vincent van Gogh, van wie in de expositie ook enkele getekende Haagse straatimpressies te zien zijn. In Van Gogh vindt Breitner een geestverwant. Samen trekken ze erop uit om het straatleven in de Haagse achterbuurten vast te leggen. Van Gogh met een schetsboek en Breitner, heel modern voor die tijd, met een camera. Op straat en in etablissementen van minder allooi vinden ze modellen. Dames van stand lieten zich wel door Israëls, maar niet door Van Gogh of Breitner vereeuwigen. Op hun impressies met straatscènes is het standsverschil duidelijk: de dienstbodes en volksvrouwen dragen witte mutsjes of gaan blootshoofds; dames dragen een hoed met voile. Hieraan is een aardige anekdote verbonden. Toen Breitners doek De Singelbrug bij de Paleisstraat bij Arti et Amicitiae in 1896 werd getoond waren de reacties niet onverdeeld gunstig. Critici vielen over de volksvrouw die hij zo prominent in de voorgrond had geplaatst. Met het oog op de verkoopbaarheid van het doek vroeg kunsthandelaar Van Wisselingh aan Breitner om een make-over. Met een hoed en voile werd ze een dame.

George Hendrik Breitner, De Singelbrug bij de Paleisstraat te Amsterdam, 1896-1898, olieverf op doek, 100 x 152 cm, Rijksmuseum – legaat van de heer en mevrouw Drucker-Fraser, Montreux.

Eén bereidwillig en goedkoop model was echter altijd bij de hand, daarvan getuigen hun expressieve zelfportretten. Soms kijkt Breitner uit de hoogte, zoals in zijn zelfportret met Lorgnet, soms ook enigszins wantrouwend.  Elders kijken zowel Breitner als Israels, al dan niet met een sigaret, de beschouwer middels hun spiegelbeeld indringend aan. Zoals te zien in Israels frontaal neergezette kop waarvan de rechter gezichtshelft half beschaduwd is.

  • 1
  • 2

1. Isaac Israels, Zelfportret in atelier, ongedateerd, olieverf op doek, 14 x 17 cm, particuliere collectie.
2. G.H.Breitner, zelfportret, ca.1888, Particuliere collectie

Terwijl Israels als zestienjarige al furore maakte met een Thérèse Schwarze-achtig damesportret van Nanette van Enthoven, moet Breitner zich tevreden stellen met het weergeven van anonieme passanten. Snel gekiekt met zijn camera, uitgewerkt in zijn atelier, bieden ze waardevolle documenten van het Haagse leven van alledag.

Het klinkt misschien vreemd, maar de succesvolle Israels, die aldus de catalogus met virtuoze toets -aanvankelijk dan- netjes binnen de lijntjes kleurt, kijkt met ontzag naar Breitner, met zijn ongepolijste stijl en bijzondere waarnemingen.

In zijn Vertrek der kolonialen uit 1884, een moderne variatie op het traditionele historiestuk zien we hoe Israels, geïnspireerd op Breitners Cavalerie, eveneens een lossere penseelstreek hanteert. Gadegeslagen door belangstellenden, trekt de eenheid onder de tonen van het tamboer en pijperkorps voorbij. Sommige omstanders kijken alleen maar, een arme vrouw klampt haar man of zoon smekend aan terwijl ze lijkt te zeggen: ‘Ga niet weg!’ Een loopjongen zet zijn hand aan de mond om een van de vertrekkers iets toe te roepen. Een hondje kijkt geboeid toe.  

Ook Israels speelse toets in zijn overbekende Ezeltjes aan het strand van rond 1900 komt van Breitner, die hem met zijn expressief geschilderde Kinderen in het duin vijf jaar eerder was voorgegaan. Deze werken illustreren dat je in deze jaren het verschil tussen beide kunstenaars bijna niet meer kunt zien! Terwijl ik tijdens de voorbezichtiging nog eens goed naar Breitners ezeltjes kijk komt een technische man met interessante zendapparatuur naast mij staan. Hij meet de lichtsterkte op het kwetsbare paneeltje. 200 lux geeft hij door aan een tweede man op een hoogwerker. De gemiddelde door bruikleengevers gestelde norm is 150, vertelt hij; blij dat er ook eens iemand aandacht toont voor zijn niet onbelangrijke taak en ik denk: weer wat geleerd!  

Isaac Israels, Ezeltje rijden, ca. 1898-1902, olieverf op doek, 50 x 70 cm, Kunstmuseum Den Haag – legaat van de heer en mevrouw G.L.G. Philips-van der Willigen, 1942.

G.H. Breitner, Kinderen in het duin, 1884-1886, Teylers museum, Haarlem

In de late jaren ’80 delen Breitner en Israels korte tijd een atelier aan het Oosterpark. Zij vinden inspiratie in het werk van elkaar, dat van de schrijvers van Tachtig en vooral het Amsterdamse straatleven. Israels tekent en Breitner trekt er met zijn (soms verborgen) camera op uit om stegen, afbraak- en achterbuurten en vooral vrouwelijke passanten vast te leggen.

In Israels schetsboekjes, getoond in een van de kabinetten, herken ik de geschetste vrouwenkopjes van schilderijen die nu te zien zijn. In navolging van Breitner waagt Israels zich ook aan snel geschilderde impressies van het Amsterdamse straatleven. Met hun vlot gepenseelde momentopnames belichamen Breitner en Israels de eerste echte avant-gardebeweging van Nederland. Evenals de Tachtigers die naturalisme nastreven in hun literaire werken, streven ook Breitner en Israels de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie na, zoals het ideaal van de Tachtigers door Willem Kloos, een verre naklank van de Nederlandse les op de middelbare school, destijds werd geformuleerd.

Isaac Israels in zijn atelier Oosterpark 82 Amsterdam ca 1903 Gelatinezilverdruk RKD

In de tentoonstelling Rumoer in de Stad kwam het vrouwenoverschot van die dagen ter sprake. Zonder man moesten vrouwen onderaan de maatschappelijke ladder het hoofd maar boven water zien te houden. Dienstmeisjes waren qua betaling en levensonderhoud het beste af. Hen werd een huwelijk dan ook afgeraden (…). Anderen wilden als model voor wat geld wel even uit de kleren, zoals in die expositie te zien was. Behalve genoemde overeenkomsten wordt de rivaliteit op veelzeggende wijze geïllustreerd door een anekdote uit de tijd waarin Israels en Breitner nog onder één dak woonden. Op de trap van de gemeenschappelijke woning liep Israels een model tegen het lijf, dat door Breitner was besteld. Zonder scrupules kaapte Israels haar tegen een hogere vergoeding weg. Sprekend over de modellen van Breitner mag het Meisje in rode kimono, voor wie Geesje Kwak model stond, niet ontbreken. Ook in deze expositie is zij, met drie varianten, aanwezig. In een ongebruikelijke houding hangt zij, naar de toenmalige mode van het Japonisme gekleed in een kimono op een bank. Poserend voor Breitner kon het nog maar 16-jarige model, afkomstig uit een arm gezin wat bijverdienen. Slechts een paar jaar later kwam het door de schilder vereeuwigde model in de Kaapkolonie aan haar einde.  

  • 1
  • 2

1. George Hendrik Breitner, Meisje in kimono (Geesje Kwak), 1893, RKD den Haag
2. George Hendrik Breitner, Meisje in rode kimono (Geesje Kwak), circa 1893, olieverf op doek, 82 x 53,5 cm, Kunstmuseum Den Haag.

Evenals in 2017 is nu ook een kabinetje ingericht met enkele voorbeelden van het Oriëntalisme, waarvoor de in Indonesië geboren all-rounder Adolf Boutar model stond. Nu eens opgevoerd als een Japanner, dan weer als een eunuch of een ander Oosters type.

In de grote zaal, de eregalerij van het Kunstmuseum, culmineren alle ijverzuchtige en andere invloeden in prachtige impressies:  Amsterdamse straatscènes, bevolkt met meiden en dames lopend op de gracht en doeken met koffiepiksters.

Uit geschreven bronnen blijkt nogmaals dat dit alles niet vanzelf tot stand is gekomen. In Amsterdam bereikt de rivaliteit een hoogtepunt. Israels heeft even nodig om Breitners verbluffende, rauwe interpretaties van het Amsterdamse straatleven te verwerken. In een notitie verwoordt Israels dit gevoel als volgt: …’Ik krijg van zijn werk altijd een opdonder, als iemand die ineens iets begrijpt, dat heel eenvoudig was, en daar uit stommiteit niet om gedacht heeft’…

Een voorlopige final blow wordt Israels toegebracht bij het zien van Breitners Sleperspaarden in de sneeuw, in de etalage van galerie Van Wisselingh. …’Ik dacht ik schei ermee uit, tegen zulk werk kun je toch niet op schilderen’... Naar verluidt zijn Israels handen jarenlang gebonden; een schilderkunstige variant van het writers block

Gelukkig pakte hij later het penseel weer op.

George Hendrik Breitner, Sleperspaarden in de sneeuw, 1890-1893, Dordrechts Museum – langdurig bruikleen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Nog even terug naar de schetsen en foto’s. Het Liggend naakt uit 1887 van Breitner toont het spiegelbeeld van zijn gelatinedruk uit 1888 van Marie Jordan, liggend op een onordelijk bed. De Dansende vrouwen van Israels, herken je niet alleen in een schets van zìjn hand. In ongeveer dezelfde houding figureren ze ook in een tweetal dat door Breitner op de gevoelige plaat werd vastgelegd.

Bijzonder grappig is de adaptatie van een snapshot van drie meisjes op de brug die -het waait kennelijk stevig- hun hoed vasthouden. Op het plaveisel rechts valt het schaduwportret van de fotograaf. In Breitners doek Aan Boord uit 1897 zien we hen terug.

  • 1
  • 2

1. G.H.Breitner, Drie meisjes op de brug, ongedateerd, Nationaal archief, collectie Spaarnestad
2. G.H.Breitner, Aan Boord, ca.1897, Stedelijk Museum Amsterdam

Verrassend vond ik ook Breitners impressie van Drie schoolmeisjes op de brug bij de Westermarkt uit 1895, niet zozeer wegens de inspiratie op nòg een foto, maar om het on-Breitneriaanse kleurrijke en onmiskenbaar op Israels geïnspireerde palet.

G.H.Breitner, Drie schoolmeisjes op de brug bij de westermarkt ca.1895, Particuliere collectie

De sfeer in de grote zaal wordt, zoals we inmiddels gewend zijn van het Kunstmuseum, verhoogd door paspoppen met prachtige kleding uit de tijd van Israels en Breitner.

In de golfbeweging tussen bewondering, afgunst, opnieuw proberen en het afwisselend al dan niet succesvol in beeld zijn van Israels en Breitner, bereikt de tentoonstelling onder het thema De Inhaalslag zo zoetjes aan haar voltooiing.

Wanneer Breitner door een oogaandoening wederom even buitenspel is gezet stort Israels zich met Frans Erens op het nachtleven. En hier gebeurt precies datgene waar Israels moeder in een brief aan diezelfe Erens haar bezorgdheid had geuit. De twee bezoeken illegale danshuizen, bordelen en dranklokalen. Ze bieden Erens stof te over voor verzen die door Israels van passende illustraties worden voorzien. Als Breitner dacht dat hij eindelijk van Israels af was, had hij het mis. Met zijn nachtelijke scènes komt Israels tot diens ongenoegen in Breitners vaarwater. Vergelijk diens expressieve impressie van Hartjesdag uit 1897 met Israels pastel Danshuis op de Zeedijk uit de jaren ’90.

  • 1
  • 2

1. G.H.Breitner, Hartjesdag, 1897, particuliere collectie
2. Isaac Israels, Danshuis op de Zeedijk, 1893-1895, Erens archief Nijmegen

Wanneer ze in de kunstkritiek tot elkaars evenknie worden bestempeld is in 1893 de maat voor Breitner vol. Pas op de begrafenis van een gemeenschappelijke vriend bijna 10 jaar later verzoenen de vroegere rivalen zich met elkaar. Deze gebeurtenis zou een mooie slotscène kunnen opleveren in een film over beide schilders.

Elk heeft het succes en de erkenning gekregen waar ze van jongs af aan voor hebben gewerkt. Beide zijn gelouterd door het leven en in sommige opzichten door schade en schande wijzer geworden. Terwijl Israels al eerder internationale podia betrad wordt Breitner in 1901 geëerd met een overzichtstentoonstelling in de Amsterdamse kunstvereniging Arti et Amicitiae.

In de laatst zaal wordt onder de noemer gelijkspel een aantal vergelijkbare werken gepresenteerd. Tevens wordt zichtbaar dat hun artistieke wegen zich hier scheiden. Breitner blijft gefascineerd door de stad, resulterend in impressies van verstilde Amsterdamse achtergrachten en bouwputten, die hij vastlegt in een ingehouden palet. Israels daarentegen verruimt zijn horizon over de grenzen. Van zijn late jaren dateren portretten van de beau monde en vrolijke, zonovergoten mediterrane strandscènes, die overigens niet in deze expositie te zien zijn.  

Voor vertrek kan de bezoeker nog een voorkeurstem op een van beide schilders uitbrengen. Kleine moeite, waarmee je een cadeaubon van 50,- kunt winnen en je belandt meteen op de mailinglijst voor de gratis Nieuwsbrief van het Museum!

Knock -out

Het slotakkoord van de tentoonstelling vormt een uitvergrote foto met een ring waarin een bokser zijn tegenstander knock-out heeft geslagen. Dit beeld komt niet overeen met de impressie waarmee ik expositie verlaat. Na de boeiend geïllustreerde artistieke krachtmeting zijn beide kunstenaars in mijn ogen fier overeind gebleven!

Oordeelt u zelf: dit kan tot en met 24 mei!

Catalogus bij de tentoonstelling;
BREITNER vs ISRAELS, vrienden rivalen, Frouke van Dijke, Kunstmuseum den Haag WBOOKS, 2020

Link: KUNSTMUSEUM DEN HAAG

Juwelen: uit de schatkamer van de Hermitage, Hermitage Amsterdam tot in het najaar 2020 (datum volgt nog)

Jérémie Pauzié, Bloemenboeket van goud, zilver, briljanten, edelstenen, glas en
stof 1740–1750 St.Petersburg

Bij deze tweede jubileumtentoonstelling in de Hermitage zou de gedachte kunnen opkomen: alwéér een expositie over het Russische hof?

De conservatoren zijn er opnieuw in geslaagd een ander aspect van het rijke Russische verleden te belichten. Tot half maart zijn de zalen van de Hermitage omgetoverd in één grote schatkamer vol juwelen en sierobjecten van de Romanovs en hun gefortuneerde tijdgenoten. Topstukken die de modes van vier eeuwen edelsmeedkunst weerspiegelen.

In het verleden waren buitenlandse reizigers ook al verwonderd over de enorme rijkdom aan het Russische Hof. Tijdens een bal in St. Petersburg hoorde één van hen de restjes van losgeraakte briljanten en parels onder zijn schoenen kraken, aldus gastconservator Martijn Akkerman. Niet alleen de dames, maar ook de heren droegen juwelen en insignes bezet met edelstenen.

Verschillende eigenaren van de getoonde kostbaarheden zijn middels hun beeltenis en kleding bijna tastbaar aanwezig. Op enkele portretten herken je zelfs sieraden uit de vitrines.

Maar het is niet louter goud wat er blinkt. Soms zat achter details in de door goudsmeden als Boucheron, Cartier en Fabergé vervaardigde sierobjecten een uitsluitend voor intimi bedoelde geheime boodschap verstopt.

Uit de kluizen van het museum in St. Petersburg is een onvoorstelbare rijkdom tevoorschijn is gekomen. De schittering doet letterlijk en figuurlijk bijna pijn aan je ogen. Zeker wanneer de beelden van schrijnende armoede van het Russische volk, zoals getoond in de Netflix serie The Last Czars, nog op je netvlies staan. Een geromantiseerd, maar historisch verantwoord relaas over het leven van tsaar Nicolaas II en tsarina Alexandra Fjodorovna; heersers over een enorm rijk dat op het punt staat in te storten.
Hoewel door volksopstanden en raadgevers gewaarschuwd, sloten de wereldvreemde tsaar Nicolaas II en zijn echtgenote hun ogen voor het naderende einde.  

Tsaar Nicolaas en tsarina Alexandra

In voornoemde serie ziet de kijker in een flash-back hoe na vier dochters de felbegeerde troonopvolger wordt geboren èn, het blijft een Netflix serie: hoe deze zoon geconcipieerd wordt. Terwijl zij op een Perzisch tapijt voor een open haard de liefde bedrijven roepen Nicolaas & Alexandra zuchtend de zegen van de Allerhoogste aan!
Het heeft maar ten dele geholpen.
Met de geboorte van een zoon is hun gebed weliswaar verhoord, maar wanneer de trotse ouders Aleksej presenteren trekt een wolk voor de zon; zijn naveltje blijft bloeden. De boreling lijdt aan hemofilie.

Tsaar Nicolaas II en zijn zoon Aleksej


Tsarina Alexandra, de als Alix van Hessen-Darmstadt geboren kleindochter van koningin Victoria, zoekt haar heil bij de charismatische gebedsgenezer Grigori Raspoetin. Uiteindelijk krijgt hij haar met zijn desastreuze raadgevingen, helemaal in de ban. Onder meer met zijn advies aan het adres van de tsaar om als bevelhebber van het Russische leger deel te nemen aan WOI. Gespeend van elke realiteitszin begeeft Nicolaas II zich  als een Don Quichotte, nota bene met zijn aan hemofilie lijdende zoon aan zijn zijde, op het oorlogspad.

Na de ontijdige dood van tsaar Alexander III in 1894 moest Nicolaas zijn vader totaal onvoorbereid opvolgen. Zijn bewind stond van meet af aan onder een slecht gesternte. Tijdens de kroningsceremonie in 1896 viel de keten met de ster van de Sint Adreasorde, symbool van de onoverwinnelijke macht van Rusland, voor de voeten van de tsaar.
 Dit beloofde niet veel goeds!

  • Ster van de Russische orde van St. Andreas St. Petersburg, Kämmerer & Seftigen ca. 1800
  • Teken van de Russische orde van St. Andreas, St. Petersburg, Kämmerer & Seftigen ca. 1800

De expositie toont verschillende exemplaren van dit ordeteken, zoals de met honderden briljanten en diamanten bezette ster van hofjuweliers Kämmerer & Selftigen. Dit object zou als topstuk van edelsmeedkunst alleen al als pars pro toto voor de getoonde kostbaarheden kunnen fungeren, maar in de tentoonstelling zijn sierobjecten te zien die door de relatie met de oorspronkelijke eigenaren en het verhaal er àchter nog interessanter zijn.
Al is het moeilijk kiezen!

Laat ik beginnen met de laatste reis van de Romanov juwelen. Op 1 augustus 1917 vertrok het gezin van tsaar Nicolaas II onder dwang naar Tobolsk in Siberië. In de bagage waren talrijke juwelen verstopt. Een klein jaar later werden de tsaar en zijn gezin in de nacht van 17 op 18 juli in de kelder van het Ipatjevhuis doodgeschoten. De juwelen waarmee de tsarendochters tijdens hun leven goede sier hadden gemaakt, zorgden voor een afschuwelijke doodstrijd. Toen kogels op hun met juwelen gevulde korsetten afketsten, werden zij doodgestoken met een bajonet. Pas in 1991 werden hun stoffelijke resten in de bossen van Jekaterinenburg teruggevonden.

Met de bijzetting van de Romanovs in de Petrus en Pauluskathedraal in Sint Petersburg volgde zeven jaar later eerherstel. In 2000 werden zij door de Russisch Orthodoxe kerk zelfs heilig verklaard. Tussen de opgegraven lichamen werd, als stille getuige, een pareloorknop van tsarina Alexandra gevonden.

Parels spelen in de tentoonstelling een prominente rol. Voor uitvinding van de gecultiveerde variant, vormden ze een kostbaar, kant en klaar geschenk van de natuur. Rusland zijn parels veelvuldig gebruikt in snoeren, oorbellen, diademen en vastgezet op de zomen en lijfjes van japonnen, zoals  in Louis Caravaque’s portret van tsarina Elisabeth, uit het Russisch Museum. Meebewegend op de korte ademhaling van de in korsetten gevangen draagsters zorgden de opgestikte parels voor een adembenemende sensatie!  

Louis Caravaque, portret van tsarina Elisabeth ca. 1750

Vanaf de eerste helft van de 18e eeuw zetten Russische tsarina’s de toon met een uitbundige voorliefde voor juwelen. De sieraden van tsarina Anna Ioannovna, die van  1730 tot 1740 regeerde, vormen de  basis van de rijke juwelencollectie van de Hermitage. Uit haar bezit ziet de bezoeker een 46-delige uit puur goud bestaande toiletset. Ook de dochter van Peter de Grote, tsarina Elisabeth, die tussen 1741-1762 aan de macht was, en Catharina de Grote (1729-1796) voegden kostbare stukken aan de Romanov collectie toe.

De modebewuste moeder van tsaar Nicolaas II, Maria Fjodorovna (1847-1928) wordt in de tentoonstelling zelfs gepresenteerd als een fashionista. Uit haar garderobe, die van haar schoondochter Alexandra Fjodorovna en tijdgenoten ziet de bezoeker schitterende avond- en baljaponnen met bijpassend schoeisel en een keur aan juwelen. In 1919 wist Maria Fjodorovna, met medenemen van een aantal sieraden, naar Denemarken te ontkomen. Het doodsbericht van haar zoon negerend- plaatste zij elke avond een kaars voor haar raam, zodat:
…’Nicky weet dat ik op hem wacht’…

Haar diadeem, (zeg niet: tiara waarschuwt Akkerman), rond 1885 vervaardigd door Michael Perchin van het juweliershuis Fabergé, vormt de glansrijke afsluiting van de tentoonstelling. Het pronkjuweel is bezet met ontelbare briljanten en drie guirlandes van diamantjes, zogenoemde pampilles, die schitterend meebewegen met de draagster.

Een soortgelijk exemplaar uit Maria Fjodorovna’s bezit belandde achtereenvolgens op de hoofden van de hertogin van Marlbourough en Imelda Marcos om te eindigen in een kluis op de Filipijnen.

Diadeem van tsarina Maria Fjodorovna. St.-Petersburg, firma Carl Fabergé, edelsmid Michail Perchin, ca. 1880, goud, zilver, diamanten, briljanten, Bruikleen © Fabergé Museum Baden-Baden;

De laatste tsarina Alexandra Fjodorovna (1872-1918) tenslotte, belichaamt het schitterende en tevens dramatische slotakkoord van dit verhaal.

Naar ideeën van Carlo Wijnands en Vanessa van Dam is de grote zaal van de Hermitage omgevormd tot een monumentale balzaal met als achterwand een enorme in facet geslepen nep-diamant. Voor de inrichting lieten de ontwerpers zich inspireren door het fin de siècle, dat samenviel met de laatste bloeiperiode van de Russische tsaren. Tegen dit décor is met baljurken, japonnen, kostuums en oogverblindende accessoires, aldus het persbericht: een feest van ‘Jewels & Fashion’ gecreëerd.

Bloemenboeket van edelstenen, St.-Petersburg, Jérémie Pauzié, 1740–50

In een zijzaal is een complete schatkamer ingericht met kleinoden van edelmetaal: beeldjes en miniatuur kinderspeelgoed. Hier herken je ook het 18e eeuwse boeketje dat het campagnebeeld siert: door Jérémie Pauzié voor tsarina Elizabeth samengesteld van bloemrijke edelstenen.   

Van Catharina de Grote’s tijd dateren kostbare snuifdozen in de meest fantasierijke vormgeving. Soms ontleend aan de natuur, zoals schelpen of aan een alledaags object als een damesschoentje. De snuifdoos, thans een vergeten object, was destijds zeer geliefd; niet alleen voor het bewaren van snuiftabak, maar ook geraffineerd verstopt onder een dubbel dekseltje, voor het bewaren van het portret van een geheime liefde.

Snuifdoos met geheim, Jean Jaques Duc, ca 1775

Voor haar toenmalige favoriet Semjon Zoritsj liet zij rond 1775 een prachtig in goud, groen email en briljanten uitgevoerd exemplaar vervaardigen. In de klauwen van een adelaar zijn, heel geraffineerd de monogrammen van haarzelf EII (Ekaterina II) en de Z van haar amant verwerkt. Na opening middels een klein knopje, worden de symbolen van geloof, hoop en toewijding in de vorm van een zonnebloem en een hand met een vlammend altaar zichtbaar.

Snuifdoos met ornament van edelsteen, Saksen (Dresden), onbekend, ca 1750 – 1800

In een belendend kabinetje wordt de tentoonstelling met uitstalling van erotisch getinte objecten, nog spannender: ringen met ‘peep’kleine verleidelijke scènes en nog meer snuifdoosjes met een letterlijk en figuurlijk ‘dubbele bodem’; een geheim vakje voor een minuscuul liefdesbriefje.

Ter illustratie van het thema dandy, de tot in de puntjes verzorgde, wat ijdele man, wordt het portret getoond van een aristocraat aan het Russische hof: vorst Konstantin Gortsjakov. Een quasi nonchalant, deels met impressionistische toets neergezette beau met donkere, serieuze blik boven een daarmee in tegenspraak lijkende wat frivole snor. Mooi afstekend tegen het smetteloze overhemd glanst een gouden horlogeketting. In het mannen boudoir zijn fraaie zakhorloges en andere gadgets als zegelringen, gespen, flonkerende medailles en mooie soms humoristisch versierde pijpen te zien.

Nikolaj Bogdanov-Belski, Portret van vorst Konstantin Gortsjakov, eind 19de – begin 20ste eeuw

Twee horloges in de vorm van scarabeeën zijn werkelijk ingenieuze staaltjes van Zwitserse uurwerkprecisie. Om te zien hoe laat het is kunnen de met email en briljanten versierde vleugeltjes via een verborgen palletje worden opengeklapt.

  • Horlogehanger Scarabee, Zwitsers, 1920-1930
  • Horlogehanger Scarabee, Zwitsers, 1890-1900

Zowel door heren als dames waren destijds fraai versierde wandelstokken in gebruik. Enkele dienden niet alleen voor fysieke ondersteuning maar, dankzij ingebouwde degens, ook voor zelfverdediging. Deze informatie roept associaties op met eveneens goed verstopte wapens in oude James Bond films: zoals de stilettoschoen met een giftig mes of het Carrote-horloge: met een uitschietbaar touw om een tegenstander te verstrengelen. Ben benieuwd welke dodelijke vindingen te zien zullen zijn in de nieuwe James Bond: No time to die!

Ring voor een hanger, Europees, 16e eeuw

In de tentoonstelling zijn nog enkele levensgevaarlijke sieraden te zien. Ringen met een reservoirtje voor vergif, waar de Borgia’s ten tijde van de Renaissance ook al kwistig mee strooiden. De moordenaar had het gif letterlijk bij de hand om de dood ongemerkt in het glas of op het bord van het slachtoffer te droppen.

Elders wordt een vrolijker thema, Bruiloft, geïllustreerd met een schitterende bruidsjapon en persoonlijke voorwerpen uit het bezit van Maria Fjodorovna. Sierobjecten en een waaier, waarop middels de vlekken van haar parfum, het DNA van de tsarina nog aanwezig is.
Emoties komen dichtbij in een ruimte met gedachtenis sieraden; medaillons met een portret of een haarlok van een geliefd persoon.

Nicaise de Keyser Portret van koningin Anna Pavlovna, 1849–1850

Een speciaal hoofdstuk is gewijd aan de prachtlievende Russische tsarendochter Anna Pavlovna (1795-1865), echtgenote van koning Willem II. Uit haar eveneens legendarische (op ca 22 miljoen euro geschatte) juwelencollectie worden drie gouden armbanden getoond, waarin turkoois -symbool voor een gelukkig huwelijk- en mensenhaar verwerkt is. ‘Gesigneerd’ met hun beider initialen, zoals destijds bon ton in het Frans: A en G voor Annette en Guillaume, wiens portret op één van de armbanden prijkt. Conform de toenmalige mode werden armbanden naast elkaar om een arm gedragen. Na de huwelijksvoltrekking in het Winterpaleis vertrokken Willem en Anna per koets naar Nederland. Een reis vol ontberingen en met Anna’s bruidsschat in de volgkoetsen, niet zonder gevaar.  

Armband van princes Anna Pavlovna, Joseph Germain Dutalis, Brussel, 1822
Geschenk van Adolf Friedrich von Mecklenburg aan koningin Wilhelmina, bij de geboorte van prinses Juliana.
Armband van Anna Pavlona met beeltenis van Koning Willem II, Nederland, 1848

Naar de mode van die dagen droeg Anna Pavlovna bij haar inhuldiging als koningin een fabelachtige diadeem. Een soortgelijke op de couronette van de laatste tsarina Alexandra Fjodorovna geïnspireerde kopie wordt tegenwoordig met nauw verholen trots gedragen door koningin Maxima.

  • Tsarina AlexandraFjodorovna met de couronette van Boucheron aan het begin van de 20e eeuw.
  • HKH Koningin Maxima foto ter gelegenheid van 40e verjaardag, 2011

Tijdens het fin de siècle was het diadeem zo populair dat aristocratische families speciale diadeem-bals organiseerden. Wanneer de opera uitging deinde, naar verluidt, gadegeslagen door het gewone volk, een golvende zee van diademen langs de Boulevard des Capucines op weg naar het souper in een van de luxueuze restaurants.

Het op een oud-Russisch hoofddeksel, de kokoshnik geïnspireerde voornoemde diadeem van tsarina Maria Fjodorovna, te zien in haar portret door Ivan Kramskoj, spande absoluut de kroon. Wie destijds oog in oog met haar stond, wist vast niet waar hij kijken moest, want ook het collier met parels als pingpongballen trok de aandacht.  

Ivan Kramskoj, tsarina Maria Fjodorovna met een tiara, collier en broche van briljanten en grote parels van juwelier Bolin, 1881

Niet alleen Maria Fjodorovna bezat kostbare parels, ook de schatrijke prinses Zinaïda Joesoepov kon het zich permitteren. In haar portret door Francois Flameng  springt een enorm exemplaar in het oog: de inmiddels legendarische Pelegrina. De parel doet haar naam eer aan, want uit koninklijk bezit pelgrimeerde ze vanuit  Spanje en Frankrijk naar Rusland. Behalve fameus om haar rijkdom en schoonheid kreeg Zinaïda bekendheid als moeder van de moordenaar van Raspoetin. Haar zoon Felix, nam de parel na zijn vlucht uit Rusland mee en verkocht deze in 1953 aan een juwelier in Genève. Zinaïda was met aardse goederen en uiterlijk schoon rijkelijk bedeeld, maar na een ongelukkige val uit een koets, ging zij mank. Gekleed in een  donkerblauwe japon, getooid met een briljanten ster op haar voorhoofd en gewapend met een eveneens met briljanten bezette wandelstok, wist zij dit gebrek tijdens een bal in 1837 op geraffineerde wijze te verbloemen. Aan het eind van haar leven in ballingschap tot armoede vervallen, restten haar slechts glansrijke herinneringen.

François Flameng Portret van vorstin Zinaïda Joesoepova, 1894

Met de intrede van een nieuwe mode, was het ook met de glans van goud, zilver èn parels gedaan. Rond 1804 kwam het tijdens de Industriële Revolutie als bouwmateriaal ontwikkelde gietijzer ook in de mode voor juwelen. Onder invloed van de Romantiek ontstonden ontwerpen in neogotische- en later bloem- en bladmotieven. Wasmodellen van dit zogenoemde Fer de Berlin werden afgedrukt in fijn rivierzand. In de aldus ontstane sjabloon werd gesmolten ijzer gegoten. De filigreinachtige afgietsels werden met de hand afgewerkt en zwart gelakt.

Verschillende gietijzeren juwelen zijn verbonden met historische gebeurtenissen.
Na het onverwachte overlijden van de geliefde koningin Louise van Pruisen werden in 1810 als aandenken hangers met haar beeltenis in neogotische stijl geproduceerd. Wegens de kwetsbaarheid en de geringe waarde zijn niet veel van deze juwelen bewaard. Nu zijn ze zeldzaam.  

Hanger met portret van Koningin Louise van Pruisen,ca 1810, Berlijn, Hofer Antikschmuck

Ter financiering van de oorlog tegen Frankrijk riep de koning van Pruisen, Frederik Willem III, zijn onderdanen op om goud in te leveren. Als dank ontvingen de schenkers een gietijzeren juweel met inscriptie Gold gab ich fur Eisen; zum Wohl des Vaterlandes.

De eerste Wereldoorlog markeert een definitieve breuk met de eraan voorafgaande periode, waarin de decadentie aan het Russische hof haar hoogtepunt bereikte. Een tijdgenoot omschreef de ongebreidelde show-off van rijkdom in kleding en juwelen als ‘een bachanaal van de overdaad’. Met het Bal van de Petersburgse Adelsvereniging geeft de schilder Dimitri Kardovski in 1915 een impressie van de feestelijkheden ter gelegenheid van het 300-jarig regeringsjubileum van de Romanovs. Tijdens hofbals werd gefeest alsof men voorvoelde dat het einde nabij was. De Russische Revolutie maakte aan deze overdaad een abrupt einde.

Dimitri Kardovski, Bal van de Petersburgse adelvereniging bij het 300 jarig regeringsjubileum van de Romanov dynastie, 1915, Hermitage

Maar met dit slotakkoord is het laatste woord over de Russische juwelen nog niet gezegd. Uit de collectie van de Hermitage kozen drie hedendaagse topontwerpers een object als inspiratiebron voor eigen creaties. Het resultaat is in de laatste zaal te zien. De fantastisch vormgegeven Memento Mori Ring van Bibi van der Velden, geïnspireerd op een 17e eeuws beeldje van Neptunus. Met de in deze barokke creatie verwerkte cyclus van leven en dood verwijst zij op symbolische wijze naar de veelbewogen geschiedenis van de Romanovs.

  • Bibi van der Velden, Memento Mori
  • Beeldje Schelp zeedieren en Neptunus, Nederland 1600

De kleuren van Edwin Oudshoorns feeërieke avondjapon vormen een duidelijke echo van het object van zijn keuze: een 19e eeuwse broche in de vorm van een in goud, zilver en email uitgevoerde met briljanten versierde orchidee.  

  • Orchidee, eind 19e eeuw
  • Edwin Oudshoorn, avondjurk collectie 2020,
    Foto: Evert Elzinga

De bijdrage van Jan Taminiau het Postzakjasje van koningin Maxima uit 2013 ervoer ik, als inspiratiebron met terugwerkende kracht, als oud nieuws. De door Taminiau gegeven verklaring dat het gebruikte papier-maché in de door hem gekozen 18e eeuwse parure van goudfiligrein en cameeën zou appelleren aan zijn voorliefde voor alledaagse materialen dat vond ik wat vergezocht.

Dat doet niets af aan mijn waardering voor deze in verschillende betekenislagen leerzame (kunst)historische tentoonstelling als geheel, die ik, met een woordspeling op de zinsnede in het persbericht: een feest van Fashion and Jewels, inderdaad omschrijf als een feest van jewelste….

Alle afbeeldingen © Hermitage St. Petersburg, tenzij anders vermeld

Literatuur:

I. Bagdasarova,   Aan het Russische hof. Paleis en Protocol in de 19e eeuw,  Hermitage Amsterdam, 2009.

V. Fjodorov e.a.,  Catharina de Grootste: Zelfgeslepen diamant (…)
 Hermitage Amsterdam, 2016.

I. Zacharova e.a., 1917 Romanovs & Revolutie; het einde van een monarchie, Hermitage Amsterdam, 2017

O. Kostjoek e.a.,  Juwelen: Schitteren aan het Russische hof,                 
Hermitage Amsterdam, 2019

Link naar Museum Hermitage Amsterdam: Juwelen! Schitteren aan het Russische hof

Tijdens mijn lezing over Juwelen hoort en vooral; ziet u meer!
Woensdagmorgen 19 februari in de Cultuurhoek in Driebergen;
Vrijdagmorgen 21 en donderdagavond 27 februari in de Oosterkerk in Zeist.

Oosterkerk Zeist, Woudenbergseweg 44, 3701 BC Zeist (ingang Laantje zonder eind). Donderdagavond 27 februari om 20:00 uur en vrijdagmorgen 21 februari om 10:00 uur.

Cultuurhoek Driebergen Engweg 14, 3972 JH Driebergen-Rijsenburg:
Woensdagmorgen 19 februari om 10:00 uur.

Inschrijven kunt u hier: Inschrijfformulier

Pieter de Hooch, uit de schaduw van Vermeer, Museum Prinsenhof Delft t/m 16 februari 2020

Pieter de Hooch, Binnenplaats van een huis in Delft, 1658, The National Gallery Londen

‘Het is gelukt!‘ liet directeur Janelle Moerman zich verheugd ontvallen tijdens de voorbezichtiging van de expositie. De tentoonstelling over Pieter de Hooch (1629 – na 1679) werd mede mogelijk gemaakt dankzij de ‘Turing Toekenning 2017‘ voor het beste tentoonstellingsconcept. De financiële armslag en de koppeling van de tentoonstelling aan een groot wetenschappelijk onderzoek hielp potentiële bruikleengevers daarna over de streep. Met circa dertig van zijn in totaal 160 schilderijen worden vooral De Hoochs Delftse jaren geïllustreerd. De periode waarin hij een nieuw genre introduceerde: het binnenplaatsje, waarvan Binnenplaats van een huis in Delft een mooi voorbeeld is.

Behalve werk uit de Londense National Gallery ontving het Prinsenhof bruiklenen van het Madrileense Museo Thyssen-Bornemisza, het Kunsthaus Zürich, de National Gallery of Art in Washington en de Britse Royal Collection. Ook Nederlandse musea leenden werken uit: het Mauritshuis, Museum Boijmans, het Amsterdam Museum en het Rijksmuseum dat ook partner is in het multi-disciplinaire onderzoek. Deze werken nu bijeen te zien is volgens Janelle Moerman een ‘once in a lifetime experience!’

De interieurstukken van de Delftse schilder Johannes Vermeer (1632-1675) kent iedereen, maar de scènes met binnenhuizen en binnenplaatsjes van Pieter de Hooch zijn bij het grote publiek minder bekend. Reden voor het Prinsenhof om hem uit de schaduw van zijn beroemde collega te halen, want De Hooch doet niet onder voor Vermeer. Lang werd De Hooch als diens navolger beschouwd, maar het recente onderzoek toont aan dat het eerder andersom was. Vermeers Vrouw met Weegschaal uit Washington, geschilderd rond 1664 blijkt gecomponeerd naar voorbeeld van De Hoochs Goudweegster uit Berlijn. Ook de Hoochs meesterlijke impressies van afbrokkelend pleister- en metselwerk nam Johannes Vermeer over in zijn beroemde Straatje in de eregalerij van het Rijksmuseum. (Bekijk de veronderstelde locatie van het Straatje, via een link onder dit artikel ).

Pieter de Hooch (toegeschreven aan…) ca. 1648-1649 Rijksmuseum Amsterdam

Begin vijftiger jaren arriveerde Pieter de Hooch vanuit Rotterdam in Delft. Conservator Anita Jansen ontdekte dat hij zich voor zijn vroege werken met drinkende, rokende en kaartspelende figuren liet inspireren door interieurstukken van Hendrick van der Burch (1627-1664) en soldatenscènes van Anthonie Palamedesz (1601-1673) aan wie hij composities en figuren ontleende. Deze zogenoemde ‘cortegaerdjes‘ een verbastering van het Franse corps de garde, waren ten tijde van de 80-jarige oorlog populair. Pieter de Hooch legde deze humoristische scènes met triktrakspelers en drinkers vast op kleine paneeltjes.

  • Anthonie Palamedesz., Soldaat en Dame tric-trac spelend, folio 27 Abrams album Fogg Art Museum Harvard University
  • Pieter de Hooch, Triktrakspelers, ca. 1652-1655 , National Gallery of Ireland

De Hoochs Stalinterieur met drinkende soldaten uit Zürich bevat niet alleen een ontlening aan Palamedesz, maar geeft ook een inkijkje in een contemporain drankspelletje. De deelnemers moeten om beurten drinken uit een zogenoemd pasglas met markeringen op verschillende hoogtes. Als het resterende bier na het nemen van een slok precies op een volgende ring uitkomt mag het glas worden doorgegeven. Zoniet, dan moet worden doorgedronken tot het wel zover is. Getuige de schalkse gelaatsuitdrukkingen werd dit simplistische tijdverdrijf, bij ontstentenis van lachgas of iets sterkers, indertijd erg leuk gevonden!

  • Pasglas, 1575-1675, Rotterdam, Museum Boijmans van Beuningen ( schenking H.E. Henkes, inv.nr. F 10062)
  • Pieter de Hooch, Stalinterieur met drinkende soldaten, een trompetspeler en een dienstmeid, 1650-1655, Kunsthaus Zürich, Stiftung Betty und David Koetser, 1986

De Hooch keek ook goed naar de kerkinterieurs van Gerard Houckgeest en Hendrick van Vliet, die experimenterend met kleur, licht èn perspectief het interieur van de Delftse Oude Kerk in beeld bracht. Op het koor van deze kerk is tot en met 16 februari de letterlijk en figuurlijk benauwende installatie Narrow House van de Oostenrijkse kunstenaar Erwin Wurm te bewonderen. Niet zomaar een voorbeeld van een nieuwe woontrend tiny house, maar met dit tot kleine proporties gereduceerde exterieur èn interieur van zijn ouderlijk huis brengt Wurm de beklemming van zijn kleinburgerlijke jeugd in beeld.

  • Hendrick van Vliet, Interieur van de Oude Kerk te Delft, 1660, The Metropolitan Museum of Art, NY
  • Erwin Wurm, Narrow House, 2010, hout, metaal en diverse materialen. Beeld Stefanie Grätz

De Hoochs vroege interieurs zijn nog nauwelijks gedefinieerd, zoals te zien in het het Lege glas (1650-55) uit Rotterdam. In de Triktrakspelers uit Dublin heeft hij zijn poging tot het schilderen van de achtergrond maar opgegeven door er een (overigens ook onduidelijk) houten schot voor te zetten! Gaandeweg ontwikkelt De Hooch echter een vaardige hand in het creëren van intieme binnenhuisscènes met perspectivisch correct weergegeven geplaveide vloeren. Gebruikmakend van geraffineerde doorkijkjes en niet in de laatste plaats de lichtval weet hij diepte in zijn doeken te creëren. Met deze binnenhuisscènes en binnenplaatsjes was De Hooch een echte vernieuwer.

Een genre waarin ook Johannes Vermeer, Nicolaes Maes en Pieter Jansens Elinga zich specialiseerden, maar waarin de De Hooch excelleerde. Zij vergunnen de beschouwer (slechts) een inkijkje in één hoek van een binnenruimte; De Hooch laat een doorkijkje zien: een reeks met elkaar via een openstaande deur of raam verbonden geschakelde ruimtes. 

Archiefonderzoek
Jaap van der Veen dook in de archieven en ontdekte dat Pieter de Hooch Delftse roots had. Zijn moeder, geboekstaafd als een ‘jongedochter van Delft’, was geparenteerd aan Justus de la Grange. Deze vermogende kunstverzamelaar nam Pieter als jonge starter in Delft onder zijn hoede. Na afloop van diens patronaat wordt De Hooch lid van het Delftse Sint Lucasgilde.

Inmiddels getrouwd met Jannetje van der Burch en vader van twee kinderen, verhuist de Hooch in de hoop op betere afzetmogelijkheden in 1660 naar het welvarende Amsterdam. Aanvankelijk schildert hij portretten zoals dat van de vooraanstaande familie Jacott-Hoppesack, weergegeven in mooi ingerichte en perspectivisch treffend weergegeven interieurs. Ook hier zien we zijn befaamde doorkijkjes op achterliggende vertrekken en de buitenwereld. Toch ging het hem in Amsterdam niet voor de wind, aldus Van der Veen. Na een laatste archiefnotitie uit 1679 vond hij geen levenstekens meer. Dit jaartal wordt als terminus post quem aangehouden voor zijn overlijden. De betreffende notitie meldt dat De Hooch zijn oudste zoon Pieter in het dolhuis moet achterlaten. Een droevig slotakkoord van leven en werk van Pieter de Hooch. Einde verhaal? Van der Veen houdt, met zijn mondelinge suggestie dat De Hooch na die tijd  wellicht vertrokken is naar Middelburg of de Oost de deur naar het verleden nog op een kier.

Pieter de Hooch, De familie Jacott-Hoppesack, ca, 1670, Amsterdam Museum (verworven met steun van de vereniging Rembrandt)

Terug nu naar het het Amsterdamse paar Jan en Elisabeth Jacott met hun kroost. Ze zijn gekleed naar de laatste mode en weergegeven in een paleisachtig interieur. Een ingenieus gedrapeerd, en wegens de kostbaarheid niet op de vloer gelegd Perzisch tapijt, springt in het oog. Rechts geeft een doorkijk een blik op een fictieve buitenplaats. Het ovale wapenbord linksboven op de schouw verwijst naar het familiehuis van Elisabeth in de Warmoesstraat, In de Hoppezak geheten. Wellicht werd dit familieportret besteld bij gelegenheid van de nieuwe woning die op 1 mei 1669 werd betrokken. De erfopvolger is prominent in beeld gebracht. De bloemen van het kleine meisje verwijzen symbolisch naar zuiverheid en kuisheid; de hond naar huwelijkstrouw, de wijnranken, ontleend aan psalm 128, naar eendracht in een vruchtbaar huwelijk: … ‘uw huisvrouw zal zijn als een vruchtbare wijnstok’…

Bij nauwkeurige waarneming ontdekt de beschouwer van dit portret elementen uit De Hoochs andere Amsterdamse werken, waarin hij het interieur van de Burgerzaal en de Raadskamer van het Amsterdamse stadhuis als mise-en-scène koos, zoals in het doek uit Madrid.

Evenals zijn tijdgenoten was ook Pieter de Hooch onder de indruk van het nog altijd imposante Amsterdamse Stadhuis dat door Jacob van Campen in classicistische stijl werd ontworpen en op een niet eerder vertoond formaat gebouwd. Ter ere van de Vrede van Münster, waarmee een einde kwam aan de 80-jarige oorlog, was op 28 oktober 1648 de eerste steen gelegd van het dit trotse stadhuis. De toenmalige dichter des vaderlands Joost van den Vondel bezong het gebouw met paleisachtige allures als het 8e Wereld-wonder.

  • Pieter de Hooch, Interieur van de Raadskamer van het Amsterdams Stadhuis, 1663-1665, Museo Nacional Thyssen Bornemisza, Madrid
  • Ferdinand Bol, Gaius Fabricius Luscinus in het Legerkamp van Pyrrhus, 1656, Amsterdam, Koninklijk Paleis

In De Hoochs Interieur van de Raadskamer van het Amsterdamse Stadhuis, van ca.1663-1665 lopen bezoekers bewonderend rond in het burgemeestersvertrek dat na kantooruren opengesteld was voor het publiek. Hier zagen zij ook schilderijen van eigentijdse kunstenaars als Ferdinand Bol en Govert Flinck. Historiestukken waarin middels historische- en bijbelse onderwerpen een parallel werd getrokken met de het roemruchte verleden van de bewoners van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Deels achter een eveneens naar de Oudheid verwijzend gordijn, gaat Ferdinand Bols’ schoorsteenstuk met de Onverschrokkenheid van Consul Fabricius in het vijandige Legerkamp van Pyrrhus schuil. Voor onderhandelingen bracht de Romeinse Consul Gaius Fabricius Luscinus (ca. 280 v. Chr.) een bezoek aan koning Pyrrhus van Epirus. Wanneer Fabricius niet ontvankelijk blijkt voor steekpenningen tracht Pyrrhus zijn tegenstander schrik aan te jagen door plots een olifant ten tonele te voeren. Fabricius laat zich echter niet van de wijs brengen. Met deze episode in een reeks klassieke en bijbelse verhalen, afficheerden de burgemeesters hun onkreukbaarheid en onomkoopbaarheid. De Hooch kiest hier het burgemeestersvertrek, en elders de burgerzaal met de in marmer ingelegde hemel- en wereldkaart als setting voor zijn Amsterdamse topstukken. En typisch De Hooch, ook in deze scènes past hij een niet werkelijk bestaand doorkijkje toe. Leuk ook hoe hij nog een beetje stoeide met de plaatsing van de hond in de voorgrond. Voor dit pentimento is geen infraroodreflectografie nodig! Het gordijn verwijst naar het verhaal van de rivaliserende schilders Zeuxis en Parrhasius; de een schilderde druiven zo realistisch dat vogels erop afkwamen. De ander liet een deel van zijn schilderij schuilgaan onder een zò illusionistisch weergegeven gordijn, dat zijn rivaal het opzij probeerde te schuiven!

Pieter de Hooch, Portret van een musicerende familie, 1663. Cleveland Museum of Art.

Aan de interieurs van het stadhuis ontleende elementen als marmeren schouwen en kunstig ingelegde vloeren verwerkte De Hooch ook in het sjieke vertrek van het Portret van een (onbekende) musicerende familie uit Cleveland, waarin moeder de maat slaat. Nodig bij het maken van muziek, maar eveneens verwijzend naar de deugd van matigheid. Het samen musiceren is een metafoor voor harmonie in het gezin.

Feit of Fictie?
Even terug naar Delft en het realiteitsgehalte van de topografische achtergrond in de ogenschijnlijk naar de werkelijkheid gecomponeerde stukken. Bouwhistoricus Wim Weve vond de plekken waar De Hooch de topografische waarnemingen schetste, die hij later met wat fantasie in zijn doeken verwerkte. Zo plaatste hij de torens van de Oude- en Nieuwe Kerk in zijn Vrouw en Kind bij een Bleekveld uit de Rotschild Collection, anders dan de werkelijkheid, náást elkaar in de achtergrond. De kapel van het Prinsenhof en de Oude kerk zijn in dit doek waargenomen vanaf een standpunt achter het Sint Agathaklooster, dat nu het Prinsenhof herbergt. De Nieuwe kerk en het huis met de asymmetrische topgevel in dit doek nam De Hooch, aldus Weve, waar vanaf het iets verderop gelegen binnenterrein van het voormalige Sint Hieronymusklooster, gelegen achter Oude Delft nummer 157. Een informatieve stadswandeling voert langs deze plekjes en laat met corresponderende afbeeldingen van zijn schilderijen zien dat De Hooch de werkelijkheid naar zijn hand zette.   

Pieter de Hooch, Vrouw en kind bij een bleekveld in Delft, 1657-1659, Rotshild Collection (Waddesdon), foto: Mike Fear

Materiaaltechnisch onderzoek
Voorafgaand aan de tentoonstelling heeft restaurator Anna Krekelen de meeste schilderijen met moderne technieken als röntgenopnames en infra-roodreflectografie onderzocht. De resultaten, achterin de catalogus schematisch aangegeven, beantwoorden vragen over dragers en pigmenten, pentimenti, compositie en toepassing van perspectief. Talrijke gaatjes in de dragers verraden dat De Hooch voor het verkrijgen van het juiste perspectief hulplijnen spande vanuit een verdwijnpunt dat hij met een speld of spijkertje markeerde. Hoe hij in de beginjaren nog worstelde met het juiste perspectief is zelfs met het blote oog te zien in de vloer van Een vrouw met een kind in een kelderkamer uit het Rijksmuseum. Na 1658 heeft hij het echter onder de knie. Daarna kiest hij voor complexere composities; soms zelfs met een tweede verdwijnpunt. Behalve met het juiste perspectief stuurt De Hooch de blik van de beschouwer ook via een baan licht dat door een open deur of raam binnenvalt, zoals in het doek dat sinds de 19e eeuw bekend staat als de Moedertaak of in eigentijds jargon: de luizenmoeder.

  • Pieter de Hooch, Moedertaak, ca. 1660-1661, Rijksmuseum Amsterdam
  • Pieter de Hooch, Een vrouw met een kind in een kelderkamer, 1656-1660, RM Amsterdam

Herhalingen
De expositie toont enkele werken, waarin De Hooch eerdere composities, soms met minieme verschillen, herhaalde. Zoals de Binnenplaats van een huis in Delft uit de National Gallery en Drinkende figuren op een binnenplaats uit een particuliere collectie. De hierin vereeuwigde gevelsteen uit 1614 is in de tentoonstelling te zien. Dit in steen gebeitelde document, herinnerend aan het in 1536 verdwenen Hieronumysklooster, bevat een morele opsteker:

..’dit is in Sint Hieronimus daelle/wildt u tot pacientie en lijdt-/saemheijt begeeven/wandt wij muetten eerst daelle/willen wij worden verheeven 1614’…

 Vrij vertaald: na dit aardse tranendal wacht ons de hemel.

Twee doeken met een Hollandse binnenplaats uit de National Gallery in Washington en het Mauritshuis zijn vrijwel identiek. Dat geldt ook voor de varianten op de Slaapkamer uit Washington en Karlsruhe. Het blozende kindje dat éven binnenkomt, maar gauw weer buiten wil gaan spelen, komt nogmaals terug in de Kolfspelers uit de National Trust.

  • 1
  • 2

1.Pieter de Hooch, Een binnenplaats met een rokende man en een drinkende vrouw ca. 1658-1660, Mauritshuis Den Haag
2.Pieter de Hooch, Hollandse binnenplaats ca.1658-1660, Courtesy National Gallery of Art Washington, Andrew W. Melon Collection 1937.1.56

Enkele critici stellen dat De Hooch meer oog had voor de architectonische setting dan voor de figuren, bij welke het soms ontbreekt aan de correcte weergave van de anatomie en gelaatsuitdrukking. Verschillende personages kijken inderdaad een beetje weg, maar de sfeer van verstilling en aandacht is toch vaak goed of -eigentijds mindful- getroffen. In beeld gebracht met een scherp talent voor observatie, detaillering en belichting.

  • 1
  • 2
  1. Pieter de Hooch, In de slaapkamer, ca. 1660-1662, Staatliche Kunsthalle Karlsruhe
  2. Pieter de Hooch, De slaapkamer, ca. 1660-1662, National Gallery of Art, Washington

Pieter de Hooch, De kolfspelers, ca. 1660-1662, National Trust, National Trust Images foto: Derrick E. Witty

Waardering
De schilders van de Hollandse Gouden Eeuw waren door een algemene smaakverandering in de 18e eeuw enigszins buiten beeld geraakt. De schilders van de Hollandse Gouden Eeuw waren door een algemene smaak-verandering in de 18e eeuw enigszins buiten beeld geraakt. Het met licht-donker beschenen warme palet van Rembrandt en tijdgenoten maakte plaats voor de heldere kleuren en gelijkmatige belichting van het classicisme.   een publicatie van de Franse kunstcriticus Théophile Thoré Bürger, Musées de la Hollande uit 1860, kregen publiek en kunstverzamelaars in de tweede helft van de 19e eeuw weer oog voor hen. Ondanks zijn kennersblik zag Thoré, die ook Frans Hals uit zijn winterslaap wekte, een De Hooch nog wel eens aan voor een Vermeer en andersom! In een inventaris van zijn maecenas Justus la Grange worden 11 schilderijen van De Hoochs hand getaxeerd op bedragen tussen de 6 en 20 gulden. Om de gedachten te bepalen: een geschoolde arbeider verdiende rond 1650 zo’n 6 tot 8 gulden per week. In een boedelinventaris van 1671 worden twee doeken van De Hooch:  ‘een juffertje en signeur’ en ‘juffertjes met een kintje’ respectievelijk op 36 en 75 gulden geschat. Geleidelijk aan liepen de prijzen voor zowel De Hooch als Vermeer op. Rond het midden van de 18e eeuw scoorden werken van de Hooch en Vermeer nog vrijwel gelijk, maar tegen het eind van de 18e eeuw bracht De Hoochs Vrouw met kind in Kelderkamer al f 2.600,– op terwijl Vermeers Melkmeisje voor  f 1.550,– werd afgehamerd.  In 1817 wist de eerste directeur van het Rijksmuseum, Cornelis Apostool Vrouw met kind in kelderkamer voor f 4.010,– te verwerven.

Ook in het buitenland groeide belangstelling voor De Hooch. De directeur van de Londense National Gallery kocht Binnenplaats met vrouw en dienstmeid  in 1869 voor in zijn woorden: …’a very moderate price’… van 41.000 Ff. Tegelijkertijd kwam het Vermeerachtige Bezoek van de Hooch voor de uitzonderlijk hoge prijs van 150.000 Ff. onder de hamer. Voor eenzelfde prijs verwisselde Rafael’s Madonna van het huis Orleans uit 1505 van eigenaar.

De vier De Hoochs die de Nederlandse verzamelaar Adriaan van der Hoop na 1854 legateerde aan de stad Amsterdam, zijn in langdurige bruikleen te zien in het Rijksmuseum:  de Moedertaak, het Aanreiken van een Brief, Gezelschap op de plaats achter een huis en Binnenhuis met Vrouwen bij een linnenkast .

  • Pieter de Hooch, Binnenplaats met een vrouw en dienstmeid, 1660, National Gallery, Londen
  • Rafaël, De Madonna van het huis Orléans, 1505-1507, Musée Condé, Chantilly, Oise

Interessante gedachte dat de werken van de Hooch en Vermeer in die jaren minder aanzien genoten dan die van Gerard ter Borch en Gabriël Metsu. Metsu’s Kraambezoek, in de MET New York, werd midden 18e eeuw op 850 gulden geschat en een werk van Ter Borch op 405 gulden. Een Binnekamer met beelden en bywerk van De Hooch werd destijds aangeprezen als. ‘…konstich alsof het van Metzu was’…  

Elders staat werk van de De Hooch te boek als: …’zoo goet als de Delfze van der Meer’…

Wanneer ik nog even google naar de vier werken van De Hooch uit het legaat van Adriaan Van der Hoop (1778-1854) stuit ik op een artikel dat in oktober 2004 ter gelegenheid van het honderdvijftigste sterfjaar van deze kunstverzamelaar verscheen in dagblad Trouw. Een verslag van Arjan Terpstra’s zoektocht naar het antwoord op de vraag naar het waarom van deze gulle gever: …’De musea hangen er vol mee; schilderijen die zijn geschonken door Adriaan van der Hoop’…

Terpstra noemt alle bekende namen van illustere 17e eeuwse meesters, maar de naam van Pieter de Hooch schittert door afwezigheid!

Lezing van dit artikel beveel ik, via de onder dit artikel geplaatste link graag voor zelfstudie aan, maar één ding is duidelijk: de samenstellers van de huidige tentoonstelling deden er goed aan om Pieter de Hooch uit de schaduw van Vermeer te halen: dat werd Hooch tijd.

Conclusie
Recent multi-disciplinair onderzoek toont aan dat de Pieter de Hooch, anders dan vaak verondersteld, geen navolger van Vermeer was. Het was verrassend genoeg andersom. Dit werd onder andere bij een materiaal-technische vergelijking van De Hooch’s Goudweegster uit Berlijn en Vermeers Vrouw met Weegschaal uit Washington, beide geschilderd rond 1664, duidelijk. Dit werd op grond van een pentimento, een overschilderde figuur in De Hoochs doek, overtuigend aangetoond.

De Hoochs schilderijen lijken de werkelijkheid te weerspiegelen, maar naar het leven geschilderd zijn ze niet. Elk schilderij is een compositie, opgebouwd uit speels gebruikte topografische- en architectonische  elementen: de Oude en Nieuwe Kerk, het stadhuis en het huis met de asymmetrische topgevel. Weergegeven met nauwkeurig geobserveerde licht effecten: de reflectie op een betegelde vloer, licht dat weerspiegeld wordt op een deurklopper of glanst op het vlassige haar van een kind. De Hooch toverde met de weergave van talloze nuances van het ongrijpbare licht, dat zich in steeds andere schakeringen en sterktes …‘een weg baant door de verschillende vertrekken van het Hollandse woonhuis’.., zoals dit wordt omschreven in het themanummer van Kunstschrift.  

J. v.d. Veen e.a., Pieter de Hooch…; uit de schaduw van Vermeer, Museum Prinsenhof, Delft, 2019.

L. Meerman, e.a., De wereld van De Hooch in: Kunstschrift: nr. 5, oktober/november 2019.

Link naar artikel in Volkskrant over: Narrow House  

Link naar artikel in AD over het straatje: Straatje Vermeer:

Link naar artikel in Trouw over: Schenken collectie van der Hoop

De Grote Suriname Tentoonstelling tot en met 1 maart 2020 in de Nieuwe Kerk, Amsterdam.

Onafhankelijkheidsplein Paramaribo

Met deze tentoonstelling over de koloniale geschiedenis van Suriname loopt de Nieuwe kerk vooruit op de herdenking van het feit dat Suriname volgend jaar november 45 jaar onafhankelijk zal zijn. 

De inheemse bewoners, de Afrikaanse arbeidskrachten en de bevolkingsgroepen die, na afschaffing van de slavernij in 1863 als contractarbeiders arriveerden komen aan bod. Allen krijgen een gezicht en middels oral history een stem. De tentoonstelling geeft een goed beeld van de veelzijdige etnische en culturele smeltkroes Suriname, waar deze verschillende bevolkingsgroepen, anders dan wel eens beweerd wordt, tolerant en vreedzaam met elkaar omgaan: no spang!

Voor veel Nederlanders zijn de ‘laatste resten tropisch Nederland’, zoals W.F. Hermans Suriname in 1969 omschreef, bekend als geboorteland. Voor anderen een droombestemming op de bucketlist. 

Met zee- en landkaarten, prenten, schilderijen, boeken, documenten,  bruiklenen van de Zeister Broedergemeente en eigentijdse kunst wordt niet alleen een historisch- maar ook een actueel beeld van Suriname geschetst. Filmfragmenten, foto’s en voorbeelden van mode en muziek vullen het historische beeld aan. Ook over de flora en fauna en de delving van natuurlijke grondstoffen als bauxiet en goud worden de bezoekers geïnformeerd. Zij worden niet alleen tot kijken, maar middels de zogenoemde Suriname Monologen ook tot meedenken uitgenodigd. Acteurs kruipen in de huid van belangrijke figuren uit de Surinaamse geschiedenis.

Laat u niet misleiden door de recensie in de NRC van 5 oktober jl. waarin over de tentoonstelling geschreven wordt als een blockbuster die er vooral op gericht lijkt om de gezèlligheid van de Surinaamse multiculturele samenleving te onderstrepen’ . Met als kop:…‘Er ontbreekt treurig makend veel’… De recensent verwijt de organisatoren afwezigheid van heikele politieke kwesties en het ontbreken van context inzake het slavernijverleden, dat slechts wordt geïllustreerd met een …‘paar opgepoetste boeien’…     

Dit alles komt wel degelijk aan de orde, niet alleen in de opstelling, maar ook in de inrichting. Bureau Caspar Conijn brengt het slavernijverleden op indringende wijze in beeld middels wanhopig door de spijlen van het koorhek gestoken zwarte handen.

Reikende armen op de Suriname tentoonstelling, foto: Evert Elzinga

Op 26 februari 1667 gingen zeven Zeeuwse schepen onder leiding van Abraham Crijnsen op de rede van Paramaribo voor anker. Een nieuwsbrief van 29 mei maakt melding van de ‘heerlijke overwinning van Pirmeriba’, dat wordt omgedoopt in Nieuw Middelburg. Bij de Vrede van Westminster in 1674 wordt Nieuw Amsterdam, daarna New York, met de Engelsen geruild voor Suriname. Met de overname van Suriname, eigenden de Zeeuwen zich ook het aandeel in de slavenhandel toe. De rest is geschiedenis; koloniale geschiedenis van Suriname als wingewest, waar op de honderden plantages suiker, tabak, cacao en verfhout werd geproduceerd. Deze economie dreef in hedendaags jargon, op de kurk van de slavernij. De minutieus uitgewerkte ogenschijnlijk idyllische driedimensionale scènes van Gerrit Schouten geven een inkijkje in het dagelijks leven op de plantages zoals in het diorama van de katoenplantage Zeezicht waarin een opzichter te paard een slaafgemaakte meetrekt aan een inmiddels verteerd koord. Dit touw mag verteerd zijn maar dat geldt niet voor de herinneringen aan de slavernij.

  • Gerrit Schouten diorama van plantage Zeezicht
  • Gerrit Schouten Detail

Vanuit de voormalige Portugese slavendepots op de westkust van Afrika brachten Hollandse en Zeeuwse schepen tussen 1637 – 1863 naar schatting 600.000 zwarte arbeidskrachten naar de West. Deze arme zielen werden omschreven als ‘sotuwatra nengre’: zoutwaternegers. In zijn memoires beschrijft de vrijgemaakte  slaaf Olaudah Equiano, alias Gustavus Vassa, de lotgevallen die hem in slavernij brachten. Gevangen genomen door de zwarte vorst van een naburig dorp werd hij aan de Europeanen verkocht. Door Equiano’s  autobiografie en Harriet Beecher Stowe’s klassieker de Hut van Oom Tom, begint langzaam het besef door te dringen dat er een einde moet komen aan de dit mensonterend stelsel. De Quakers in Engeland slaagden erin de parlementariër William Wilberforce voor de anti-slavernijbeweging te winnen. In Engeland wordt slavernij in 1836 afgeschaft; de VS volgde in 1865.
Met zijn boek Slaven en vrijen onder de Nederlandsche wet doet politicus Wolter Robert baron Van Hoëvell in 1854 een oproep tot onmiddellijke emancipatie. Toch zou het nog tot 1 juli 1863 duren voor slavernij in Nederland -althans op papier- werd afgeschaft. De vrijgemaakte arbeiders moesten nog 10 jaar na de ‘emancipatie’ op de plantage te blijven werken. De eigenaren ontvingen ter compensatie van het verlies van hun ‘eigendommen’ een bedrag van f 300,– per individu.

  • Slavernij monument Middelburg
  • Licht en donker, slavernij monument Middelburg

De tentoonstelling
Door enorme blow-ups van oerwoudbomen en vogelgeluiden waant de bezoeker zich bij binnenkomst in het Surinaamse regenwoud. Het klinkt authentiek, maar het klopt niet. Ook W.F. Hermans stelde dit in voornoemd boekje al vast: …’anders dan documentaires en Tarzanfilms doen geloven, is het in het regenwoud géén oorverdovend pandemonium in schetterende geluiden; in werkelijkheid is het doodstil!…
Voor de klanken van zangvogeltjes moet men zondagmorgen vroeg op het Onafhankelijkheidsplein zijn. Wanneer vogelliefhebbers uit alle richtingen met auto’s en brommers en hun vogelkooitjes aankomen voor de wekelijkse zangwedstrijd. Het vogeltje dat het langst zingt wint. De beoordeling is een heel serieuze zaak. Terwijl juryleden met een luisterend oor rondlopen om de door de vogeltjes gezongen noten te noteren wordt het publiek verzocht haar snavel te houden!

Masker, Stichting Surinaams Museum

De entree van de expositie vormt het perfecte decor voor de gebruiksvoorwerpen en rituele objecten van de ruim 20.000 oorspronkelijke bewoners van Suriname. De pioniers van de amazone zijn hier in woord en beeld aanwezig. De Lokono en Kari’na (voorheen als Arowakken en Caraïben aangeduid) en de Trio en Wayana in het regenwoud. Solitair en welhaast verbaast staart het precolumbiaanse stenen masker uit het Surinaams museum de bezoeker aan.

Impressie Suriname tentoonstelling in de Nieuwe kerk foto: Evert Elzinga

In de tentoonstelling is eveneens aandacht voor vroege kolonisten, zoals de voor de Spaanse inquisitie gevluchte Sefardische Joden. Alsook de koloniale bestuurders, zwarte arbeidskrachten en Chinese, Hindostaanse en Javaanse contractarbeiders. Officieel waren deze laatsten vrije mensen, maar in de praktijk bleef hun werk slavenarbeid. Ondergebracht in de voormalige ‘slavenhutten’ woonden ze vaak in armoedige omstandigheden. Aan elke groep is een hoofdstuk gewijd met documenten, voorwerpen en foto’s.

De Sefardische joden bouwden zo’n 50 km ten zuiden van Paramaribo een welhaast stedelijke nederzetting met uit steen opgetrokken gebouwen: de Jodensavanne. Met 115 van de 400 suikerplantages waren zij rond 1730 zeer succesvol. Destijds vormden zij met 1300 koppen één derde van de Surinaamse bevolking tegen nog maar 200 vandaag de dag. De in 1832 door brand verwoeste Jodensavanne is genomineerd voor Werelderfgoedlijst van Unesco.

Marrons
In de loop van de tijd ontvluchtten enige honderden slaafgemaakten het harde leven op de plantages. Ongeveer één derde van de weglopers, naar het Spaanse woord ‘cimarron’, dat ‘wild’ betekent, marrons genoemd, wist in het oerwoud te overleven. Rond het midden van de 18e eeuw bedroeg hun aantal al 3000 personen.  

Ze werden noodgedwongen ‘self-supporting’; in de tentoonstelling is kleurige kleding en houtsnijwerk van de Marroncultuur te zien. Voor het wegnemen van gereedschappen, gebruiksvoorwerpen en -zoals eertijds bij de Sabijnse maagdenroof- vrouwen, pleegden ze roofovervallen op hun oude plantages. De koloniale overheid rustte expedities uit om hen te vangen en af te straffen; De premie voor een teruggebrachte wegloper bedroeg 50 gulden. In zijn Narrative of a five years’ expedition against the revolted negroes of Surinam publiceerde John Gabriel Stedman (1744-1797) zijn ervaringen als slavenjager. Nadat hij verliefd werd op het ‘slavenmeisje’ Joanna, propageerde Stedman een mildere behandeling van de slaafgemaakten, maar voorstander van afschaffing van de slavernij was hij niet. Onder de titel Dichter in de Jungle, kwam vorig jaar een biografie over John Gabriel Stedman uit geschreven door historicus R. van Gelder.

  • John Stedman
  • Joanna

Suriname wingewest?
Tegengewerkt door de inheemse bevolking en bedreigd door de Engelsen lukte het de Zeeuwen, ondanks vele investeringen niet het overzeese gebiedsdeel winstgevend te maken. In 1683 neemt de WIC onder de naam de Geoctroyeerde Sociëteit van Suriname, samen met de stad Amsterdam en de familie Van Aerssen van Sommelsdijck, de kolonie voor 260.000 gulden over.

Onder het bestuur van gouverneur Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck, werd de infrastructuur verbeterd, Paramaribo kreeg een keurig stratenplan; verdedigingswerken werden aangelegd en Van Aerssen sloot vrede met de Arowakken en Caraïben. Tijdens zijn bewind werden tussen 1683-1688 veel nieuwe plantages aangelegd.Aan daadkracht ontbrak het deze bestuurder niet, maar wel aan empathie. Van Aerssen maakte zich niet geliefd en werd door muitende soldaten vermoord.

Gouverneur Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck

De Surinaamse economie dreef niet alleen op de kurk van de slavernij maar ook op krediet. Investeerders leenden miljoenen uit met plantages als onderpand. De planters staken dat geld niet alleen in de aanleg en opbouw van hun plantages, maar leefden vaak ook boven hun stand. Toen de winsten minder werden en Amsterdamse beurs in 1773 instortte, gingen veel planters failliet.

Veelkleurige flora, fauna en bevolking
Onder banieren met de uitvergrote penseelvruchten van Maria Sybilla Merian wordt de Surinaamse flora en fauna belicht. Het beeld van een betoverende koningsblauwe Surinaamse vlinder gezien in een Amsterdams rariteitenkabinet, liet haar niet meer los. Van kindsbeen al gefascineerd door de metamorfoses van rupsen in vlinders reist zij met haar dochter naar Suriname om, heel modern voor die tijd, deze wonderen der natuur met eigen ogen te observeren en in beeld te brengen. Via de familie Van Aerssen van Sommelsdijck betrok zij een woninkje op plantage Providentia. De bezoeker ziet prachtige illustraties in haar in eigen beheer uitgegeven boeken. In 2001 publiceerde Inez van Dullemen een biografische roman over deze vrijgevochten vrouw en haar zwarte bediende Kwasiba, die tegelijkertijd vanuit een andere windrichting onvrijwillig was scheep gegaan naar Suriname.

Maria Sybilla Merian, bananenplant, rups en vlinder

De veelkleurige bevolking van Suriname bestond eind 18e eeuw uit zo’n 10.000 inwoners; waarvan naar schatting ca. 7000-8000 slaafgemaakten en 2000 tot 3000 vrije personen. Dankzij de mogelijkheid van manumissie, waarbij slaafgemaakten zich met goedkeuring van de eigenaren en steun van anderen konden vrijkopen, nam het aantal vrije personen steeds meer toe. Maar pas in 1828 werd een slaafgemaakte bij de wet als mens erkend. Om het verschil tussen vrij en niet-vrij te verduidelijken werd in 1769 bepaald dat slaafgemaakten geen schoenen mochten dragen.

Het Koto Museum uit Paramaribo heeft op de tentoonstelling een kleurrijke catwalk ingericht. In 1879 werd de verordening van kracht dat zwarte vrouwen buitenshuis een rok en een ‘kort jakkie’ moesten dragen vertelt directeur Christine Henar. Zo onstond de zogenoemde koto; de traditionele Creoolse klederdracht. De draagsters van deze kleding worden kotomisis genoemd… mevrouwen in een rok…
Een kunstig gevouwen èn veelzeggende hoofddoek, de angisa, vormt letterlijk de kroon op het werk. Middels die ingenieus geknoopte mutsen evoceerden de draagsters voor de planters geheime boodschappen zoals laat ze maar kletsen, ontmoet me op de hoek, kiss me quick because I love somebody else/ en de autobakka met wat fantasie geïnspireerd op de achterbak van de eerste auto in Paramaribo!

In de tentoonstelling ziet de bezoeker fraaie hoofddoeken met opdruk over  afschaffing van de slavernij en de onafhankelijkheid van het land. Een  exemplaar met opschrift Kwakoe, dat in de rituele Kromanti-taal van de marrons woensdag betekent, verwijst naar de dag waarop de slavernij werd afgeschaft: woensdag 1 juli 1863.

Hoofddoek bij onafhankelijkheid Suriname

Ter illustratie van de vroegmoderne Surinaamse geschiedenis in de tentoonstelling grijp ik terug op de lezing die Cynthia McCleod voorafgaand aan de opening uitsprak. Het was met de plantages en daarmee de Surinaamse economie gedaan. Toen kwam de Tweede Wereldoorlog. Om de winning van bauxiet, van belang voor de bouw van aluminium gevechtsvliegtuigen, zeker te stellen arriveerden duizenden Amerikanen. Ze legden vliegveld Zanderij, destijds het grootste militaire vliegveld van Zuid-Amerika aan en brachten coca cola en andere producten mee. Alles wat Holland nooit gedaan heeft, deed Amerika in één jaar. Er kwam welvaart, maar er was niets te koop. Inmiddels wasMcLeods vader, Johan Ferrier, gouverneur.  

Bij veel Surinamers brak het bewustzijn door: wij willen baas in eigen huis zijn.  Deze beweging zorgde voor het ‘surinamiseren’ van het onderwijs. Anne de Vries schreef lesboekjes met een zwarte moeder en dochter in de hoofdrol: ‘Loes en Mama’ geïllustreerd met alledaagse bezigheden in en om een Surinaams huisje met faya lobbi in de tuin.

Ook werd actie ondernomen om Filaria, ‘volksziekte’ nummer één, aan te pakken. Een Comité voor volkshuisvesting beijverde zich voor de bouw van huisjes met eigen erf voor iedereen. In de jaren ‘50 werden tal van onderwijs vernieuwingen alsook verbeterde sociale omstandigheden gerealiseerd.  

Politici als Johan Ferrier, Jagernath Lachmon en Adolf Pengel, vertegenwoordigers van de verschillende bevolkingsgroepen in Suriname, realiseerden zich dat ze moesten samenwerken. Het Brokopondo project om energie op te wekken werd gerealiseerd.

Toen kwam in Holland het punt ‘afschaffing van de koloniën’ op de politieke agenda. ‘Linkse jongens’ als Joop den Uyl wilden van de koloniën af; kolonialisme kòn niet meer, aldus McCleod. Haar vader Johan Ferrier, de toenmalige gouverneur sprak in 1973 de volgende woorden: …wij laten ons niet uit het koninkrijk schoppen, we gaan zèlf en we houden de eer aan onszelf!..

In 1974 was de onafhankelijkheid een feit. In de tentoonstelling gememoreerd met foto’s, documenten en de appelgroene japon die een stralende prinses Beatrix bij deze historische gebeurtenis droeg.

Aanvankelijk waren er grootse plannen om in West-Suriname industrieën op te zetten, maar ik citeer …’er is niets van terecht gekomen; de sergeanten hebben alles stopgezet; alles ging down the drain’…!

In de hoop dat het élan, de werklust en het geloof in de toekomst van de jaren vijftig terugkeren heeft McLeod met haar zus Kathleen het Johan Ferrier fonds opgericht, ter bevordering van onderwijskundige, economische en culturele vooruitgang in Suriname.

Eigentijdse kunst

Erwin de Vries, Anton de Kom

Terug naar de tentoonstelling. Anders dan in voornoemde recensie beweerd wordt besteden eigentijdse Surinaamse kunstenaars aandacht aan heikele politieke kwesties. Met een standbeeld door de vorig jaar overleden Surinaamse kunstenaar Erwin de Vries wordt de herinnering aan Anton de Kom levend gehouden. De auteur van het de koloniale overheid onwelgevallige boek Wij Slaven van Suriname. De voorman van de socialistische beweging in Suriname en latere verzetsstrijder in Nederland die in 1945 in concentratiekamp Neuengamme aan zijn einde kwam.

In de kooromgang staat een mooi gedekte tafel van Marcel Pinas. Aan deze  Moiwana 86 Tafaa, zou je echter geen hap door je keel kunnen krijgen. Niet van de lepels met een in Marron taal gegraveerde bede om bescherming: KIBII WI, noch van de borden. Deze zijn voorzien van gruwelijke scènes en tekstfragmenten die verwijzen naar de Binnenlandse oorlog (1986-1992) en de bloedige strijd tussen de getrouwen van Desi Bouterse van het Nationaal Leger en die van de gevallen engel Ronnie Brunswijk en zijn aanhang onder de Marrons van het Junglecommando. Met deze tafel memoreert Pinas de koelbloedige moord gepleegd door de soldaten van Desi Bouterse op 38 onschuldige mensen in Moiwana.  Over 38 stoelen, hangt voor elke dode, een in zwart wit geborduurde pangsi met traditionele rouwmotieven van de Marrons.

Marcel Pinas Moiwana 86 Tafaa, foto:Evert Elzinga

Naast deze tafel hangt een installatie van Iris Kensmil, getiteld De ware geest van ’t vrije, vrije Suriname, 2009. Op de achterzijde van een reeks ansichtkaarten uit de koloniale tijd staan fragmenten van de autopsierapporten van de 15 slachtoffers van de decembermoorden in 1981. Aan de voorzijde citaten uit het boek van Edgar Cairo, De smaak van Sranan Libre. In combinatie hiermee ziet de bezoeker het getekende portret van Desi Bouterse, getiteld Landgenoten, naar de aanhef van zijn vele volksmennende toespraken, naar ik aanneem.

In de laatste ruimte wandelt de bezoeker onder de stamboom van de Surinaamse bevolking Paramaribo binnen. Begroet door de letterlijk en figuurlijk veelkleurige inwoners van Suriname. Wie iets mankeert kan bij Inge’s kruidenstalletje een dresie kopen, wie dorst heeft een parbobiertje of een portie schaafijs!

Waarmee een mooi slotakkoord wordt gegeven aan een verhelderende, historisch verantwoorde èn ook nog gezèllige Surinaamse tentoonstelling:

Christine Henar, Hoofdtooi of Angisa

Wan bon, someni wiwiri,    Een boom, zoveel haarkleuren…

Wan Sranan Eén Suriname 
someni wiwiri zoveel soorten haar 
someni skin zovele huidskleuren 
someni tongo zoveel talen 
Wan pipel Eén volk

Literatuur:

I. van Dullemen, Maria Sybilla: een ongebruikelijke passie, Amsterdam, 2001.

C. McLeod, Hoe duur was de Suiker, Schoorl, 1985/1995.

E. Veen e.a., Black is Beautiful, Nieuwe Kerk Amsterdam, 2008.

R. van Gelder, Dichter in de Jungle, Amsterdam, 2018.

C. Broers e.a., Het Grote Suriname Magazine, Nieuwe Kerk, Amsterdam. 2019.

Tentoonstelling Aan de Surinaamse Grachten, Museum van Loon, t/m 13 januari

Tentoonstelling Sabi Suriname; Ken Suriname, speciaal voor kinderen en families, t/m 1 maart in het Tropenmuseum.

Museum Het Hernhutterhuis, Zeist. http://www.hethernhutterhuis.nl

www.johanferrierfonds.nl

Monet: Tuinen van verbeelding van 12 oktober tot 2 februari 2020 in Kunstmuseum Den Haag.

Claude Monet (1840-1926), Waterlelies, 1916-1919, olieverf op doek, 150 x 197 cm, Musée Marmottan.

Wie kent ze niet Monets betoverende impressies van waterlelies, de Nymphéas?

Indien niet van eigen waarneming dan wel van reproducties of met waterlelies bedrukte gordijnen en dekbedovertrekken.

Even googelen leert dat …het vrijwel onmogelijk [is] om uit het enorme oeuvre van Monet (1840-1926) een keuze te maken…Dat verklaart de selectie die tot 2 februari in het Haagse Kunstmuseum getoond wordt. Rond het doek met Blauwe regen uit de eigen collectie zijn veertig impressies met waterlelies en andere bloemen en planten uit de tuinen in Giverny te zien is. Monet schilderde deze werken tussen 1900-1926. Wegens de poëtische, bijna abstracte kwaliteit van dit late werk herkenden na-oorlogse abstract expressionisten als Jackson Pollock, Ellsworth Kelly, Sam Francis en colourfield painter Mark Rothko in de voorman van de impressionisten tevens een wegbereider van de abstracte kunst. Vorig jaar werden zij in het Musée de l’Orangerie in dialoog gepresenteerd met hun bewonderde voorganger maar in de huidige expositie schitteren zij door afwezigheid. Met hen hield Monets invloed op latere kunstenaars niet op. Bij pop-art kunstenaar Roy Liechtenstein kom ik een echo van Monets hooibergen uit 1961 tegen.

Ursula Palla aan het werk met spiegelende waterlelies bij het Kunstmuseum den Haag,
foto: Marina Marijnen

Wanneer ik voor de voorbezichtiging aankom bij het Haagse museum is een figuurtje met gele oliejas en muts bij de vijver in de weer met het plaatsen van grote drijvende metalen schijven in het water. Met haar installatie Floating Sky verwijst Ursula Palla naar de reflecties op het water, waardoor Monet zijn leven lang gefascineerd was. Kennelijk heeft deze kunstenares weet van hetgeen Monet naar eigen zeggen dagelijks bezighield:

…’Waar het om draait is het wateroppervlak dat voortdurend met de spiegelingen van de hemel mee verandert’…

Deze woorden worden in de tentoonstelling geïllustreerd met een schilderij van Monets schilderboot. Op een zijtak van de Seine bij Giverny werkte hij aan studies in licht- en kleurstemming die hij gedurende de cyclus van de dag vanuit zijn boot waarnam. Vroeg in de ochtend zijn de bomen en struiken nog in nevel gehuld, soms ook weergegeven in morgen- of avondrood, waarin de vormen oplossen en lucht- en waterpartijen naadloos in elkaar overgaan.

Claude Monet, Le bateau-atelier, De schilderboot, 1874, Kröller Müller Museum, Otterlo
Claude Monet, Arm van de Seine bij Giverny, 1897, Metropolitan Museum of Art, New York

De bezoeker betreedt de expositie onder een enorme installatie van blauwe hangende botanische vormen, ‘n eigentijdse ode aan Monets treurwilgen en blauwe regen door het Spaanse collectief Wanda Barcelona.

Wanda Barcelona, entree van de tentoonstelling met impressie van blauwe regen

Waterschilderijen
In Monets late schilderijen zijn de bloemen van de waterlelies en blauweregen aanvankelijk -zoals in een doek uit de Romeinse Galleria d’Arte Moderna- nog als zodanig herkenbaar, maar gaandeweg nemen ze steeds abstractere vormen aan.

Monets ontwikkeling naar deze onduidelijk gedefinieerde, vrijwel geabstraheerde vormen wordt meestal verklaard uit het feit dat zijn gezichtsvermogen hem in de steek liet. De samenstellers van de tentoonstelling menen echter dat Monet op het hoogtepunt van zijn carrièrre een nieuwe artistieke ontwikkeling doormaakte. De waarheid zal wel ergens in het midden liggen. Op radio 1 ving ik 19 oktober jl. een fragment op van een vraaggesprek met kunsthistorica Karin Haanappel. Zij beweerde dat Monets stiefdochter Blanche Hochedé hem tijdens zijn laatste jaren niet alleen in huis, maar ook bij het schilderen van zijn late schilderijen een handje hielp…

Vlak na voltooiing had Monet nog succes met de ‘paysages d’eau’, zoals hij deze noemde, maar na zijn dood raakten ze door de opkomst van avant-garde stromingen als het Cubisme in de vergetelheid. Na een tentoonstelling in het toenmalige Haags Gemeentemuseum kwamen de vergeten werken in 1952 weer in de belangstelling, maar niet iedereen was enthousiast. De late schilderijen werden soms smalend afgedaan als het werk van een halfblinde. De directeur van Museum Kröller Müller, Bram Hammacher bezag de late werken destijds als een tragische episode uit Monets oeuvre. In een interview in 1988 herinnert de Amerikaanse abstract expressionist Sam Francis zich de reacties die hij in 1953 tijdens zijn zoektocht naar Monets waterschilderijen in Giverny te horen kreeg: …..’Wat, Monet? Afschuwelijk!…Ze waren destijds voor een appel en een ei te koop.

Waardering
Ook tijdens zijn leven duurde het lang voor Monet met zijn on-academische alledaagse onderwerpen geschilderd in een vluchtige stijl kopers vond. In zijn jonge jaren had hij dan ook voortdurend financiële problemen.

Het publiek, gewend aan schilderijen met de door de academie gedicteerde historische, bijbelse en mythologische onderwerpen, was nog niet toe aan de vluchtige in heldere kleuren gepenseelde indrukken zonder intellectuele lading. Met landschappen die Boudin, Monet, Renoir, Sisley en anderen niet langer als decor, maar als zelfstandig genre schilderden, werden zij niet toegelaten tot de Salon. Deze door de staat georganiseerde kunsttentoonstellingen waren van groot belang voor de deelnemers die middels deze exposities kopers hoopten te interesseren. Om de impact van Monets vernieuwingen te begrijpen moeten kijken naar de historische context. Ànders dan destijds gebruikelijk gaf Monet slechts een impressie van de alledaagse werkelijkheid, geschilderd in een kleurrijk on-academisch palet. Ook de academische techniek van mooi in elkaar overgaande kleurnuances, zoals toegepast door de destijds in Parijs zeer gewaardeerde tijdgenoot Ary Scheffer, ontbreekt.

Ary Scheffer, De geesten van Paolo en Francesca verschijnen aan Dante en Virgilius, 1855. Dordrechts Museum.

Het duurde geruime tijd voor Monet succes kreeg met deze in een nieuwe schilderwijze uitgevoerde informele onderwerpen. In 1866 doet Monet met een enigszins traditioneler uitgevoerd werk, Camille in groene japon, toch een gooi naar de Salon en hij wordt toegelaten!  

Claude Monet, Camille 1866, Kunsthalle Bremen

Monets carrière in vogelvlucht.
De periode in Giverny staat in de tentoonstelling centraal, maar wat ging daaraan vooraf? Monet geboren in 1840 in de Parijse wijk Montmartre groeide op in Le Havre. Op school probeerde hij al tekenend zijn verveling te verdrijven. Met karikaturen van zijn leraren is het allemaal begonnen. Klassiek verhaal: zijn vader wilde liever dat hij ging studeren, maar als je wieg in Montmartre heeft gestaan…  

Monet, View at Rouelles, Le Havre, 1858, Private collection

In 1856 maakt hij kennis met Eugène Boudin die het landschap als een zelfstandig genre behandelde, zònder mythologisch of historisch onderwerp. Samen werkend in de openlucht ontstaan Monets eerste landschappelijke impressies, zoals het Gezicht vanuit Rouelle, dat hij in 1858 als 18-jarige schilderde. Boudin had Monets ogen geopend voor kleuren en vormen in de natuur en het weergeven van licht en wolken boven een lage horizon. In 1862 leert hij ook Johan Barthold Jongkind kennen, die zijn stads- en strandgezichten eveneens op onconventionele wijze met vluchtige toets neerzette. Deze impressionist-avant-la lettre werd bepalend voor Monets ontwikkeling. Over Jongkind zou hij later zeggen:  …’C’est a lui que je dois l’éducation de mon oeil’…

Jongkind, Landschap met paarden (Het strand bij Sainte Adresse), 1865, privé collectie

Na regelmatig voor de Salon te zijn afgewezen besluiten Monet en zijn geestverwanten Renoir, Dégas, Cézanne, Sisley, Pisarro, Manet en Jongkind eigen tentoonstellingen te organiseren. Op 15 april 1874 was hun werk in het atelier van de fotograaf Nadar te zien. Monet bracht een spraakmakend doek in: een vlekkerig, atmosferisch havengezicht bij zonsopgang. Gevraagd naar de titel van het naamloze werk zou Monet geantwoord hebben: noem het maar Impression, Soleil Levant. Kunstcriticus Louis LeRoy beschreef de daar getoonde modernistische schilderijen vervolgens in smalende bewoordingen als werk van de ‘impressionisten’. De naam van een nieuwe stroming was geboren. Wegens de schetsmatige impressie oordeelden velen het werk als onvoltooid, maar kunstverzamelaar Ernest Hochedé, zag er wel wat in en kocht het doek. Met deze transactie nam niet alleen het leven van Monet, maar ook dat van de koper een onbedoelde wending. Als logé, artist in residence, op het landgoed van zijn maecenas knoopte Monet na verloop van tijd intieme banden aan met Hochedé’s echtgenote Alice…   Maar nu loop ik op de zaken vooruit.

Claude Monet, Impression Soleil Levant, 1872, Musee Marmottan Monet,Paris

Impression Soleil Levant is in onze ogen typisch voor Monet, maar ook hij deed inspiratie op bij anderen, al zou hij dat later ontkennen. Om in 1870 tijdens de Frans-Duitse oorlog buiten schot te blijven wijkt Monet met zijn vrouw Camille uit naar Londen. Daar moet hij werk gezien hebben van Joseph Mallord William Turner, die het thema van de opkomende- en ondergaande zon in de jaren ’30 van de 19e eeuw veelvuldig schilderde, zoals in The Scarlet Sunset (Tate Britain).

The Scarlet Sunset circa 1830-40 Joseph Mallord William Turner Accepted by the nation as part of the Turner Bequest 1856 , Tate Britain
Claude Monet, Dame met een parasol en een jongen – Camille Monet en haar zoon Jean -, 1875

Terug in Frankrijk wisselt Monet, om schuldeisers voor te blijven regelmatig van adres. Met Camille en zijn zoon Jean beleeft hij achtereenvolgens in Vétheuil en Argenteuil gelukkige jaren, waarvan de kleurrijke impressie van Camille in Vrouw met parasol, getuigt. Het geluk is echter van korte duur. Op 5 september 1879 overlijdt Camille, nog maar 33 jaar oud. Haar doodsbed resulteerde in Monets meest aangrijpende impressionistische schilderij.

Alice
Na het faillissement van Monets maecenas was de familie Hochedé enige jaren tevoren bij de Monets ingetrokken. Ernest vertrok, maar Alice en haar 6 kinderen bleven. Haar dochters fungeerden meermaals als model voor vluchtig geschilderde impressies, zoals in een doek uit Musée d’Orsay In de Roeiboot (1887), dat in de expositie te zien is. Niet alleen interessant als onderwerp; die rustige, relaxed vissende meisjes, maar meer nog wegens de manier waarop Monet niet alleen de weerspiegeling van de oevervegetatie op het wateroppervlak heeft weergegeven, maar, goed kijken, tevens een indruk geeft van hetgeen zich aan plantenstengels en algen onder dat oppervlak bevindt.

Claude Monet (1840-1926), En Norvégienne / La Barque á Giverny, ca. 1887, olieverf op doek, 97,5 x 130,5 cm, Musée d’Orsay

Dankzij kunsthandelaar Paul Durand- Ruel begin het financiële tij voor Monet in de jaren ’80 te keren. Met tentoonstellingen in Parijs, Londen en uiteindelijk zelfs New York worden kopers gevonden, zoals Mr. M.A. Ryerson. Hij koopt in 1893 maar liefst 7 schilderijen, waaronder een doek met hooibergen in de sneeuw. Geleidelijk aan verandert Monet van een arme sloeber in een welgesteld man.

Rond 1900 is hij arrivé; de trotse eigenaar van een riant buitenhuis in Giverny met een regiment bedienden. De door hemzelf ontworpen tuinen worden bijgehouden door 6 tuinlieden. Voor een rit naar de kust of Parijs staat hem een heel wagenpark ter beschikking. In Ross King’s biografie over de schilder tref ik een foto van Monet aan, zittend in zijn Panhard et Levassor, waarmee hij volgens het bijschrift voortdurend snelheidsrecords trachtte te breken. Dat deze gezapige, bebaarde grijsaard een snelheidsduivel was is nauwelijks voorstelbaar, maar het bewijs daarvoor, een boete voor te hard rijden, is zwart op wit bewaard.

Monet voor zijn vijver en brug in de zomer, Giverny

Alice, met wie hij inmiddels in de echt is verbonden, noemt hem spottend de ‘markies’. In het dorp is de arrogante Monet echter niet geliefd. Tot ergernis van de wasvrouwen laat hij de loop van de rivier de Ru verleggen om zijn waterlelievijver van fris stromend water te voorzien.

De boer wiens hooibergen hij in serie schildert dreigt deze af te breken als Monet hem er niet wat voor betaalt! Dit voorjaar werd er één bij Sotheby’s in New York voor een recordbedrag verkocht: ruim 110 miljoen dollar; omgerekend bijna 99 miljoen euro!

Monet, Hooibergen met sneeuw, 1891, National Gallery of Schotland, Edinburgh

Monet legde deze hooibergen op verschillende momenten van de dag en onder steeds wisselende weersomstandigheden vast. In de expositie ziet de bezoeker een versie met sneeuw uit de Schotse National Gallery. 

De nazaten van de destijds knorrige inwoners van Giverny zijn inmiddels wel blij met Monets erfenis. Sinds de openstelling in 1986 bezoeken jaarlijks duizenden toeristen Monets huis en tuinen aan de Rue Monet (…), waar de watertuin met Japanse brug favoriet is. In de tentoonstelling wordt dit niet duidelijk, maar deze is onmiskenbaar gecomponeerd naar in omloop zijnde vroege foto’s van Japanse tuinen zoals de albuminedruk van Kusakabe Kimbei en prenten van Utagawa Hiroshige, die tijdens het fin de siècle in artistieke kringen erg geliefd waren.

  • Utagawa Hiroshige, Bridge in Komeido garden (ca 1856)Japanese Woodblock Print, From One Hundred Famous Views of Edo
  • Claude Monet (1840-1926), De Waterlelievijver, 1899, Olieverf op doek, 88,3 x 93,1 cm, National Gallery Londen.
Kusakabe Kimbei, Bloeiende blauwe regen Kameido, ca.1900. Handgekleurde albuminedruk 20 x 26 Rijksmuseum Amsterdam.

Blauwe regen
Vóór aanvang van de tentoonstelling werd het doek Blauwe regen letterlijk en figuurlijk doorgelicht en gerestaureerd. Microscopisch onderzoek maakte niet alleen oude vernislagen en lelijke retouches zichtbaar, maar ook beschadigingen. Deze bleken veroorzaakt door glas- en metaalsplinters van het tijdens WOII ingestorte glazen dak van Monets verlaten atelier. Bij nauwkeurige observatie van een röntgenopname kreeg restaurator Ruth Hoppe de verrassing van haar leven: onder de blauwe regen was een compositie zichtbaar met waterlelies! Blijkbaar had Monet geen lege doeken voorhanden toen hij plotseling zin kreeg om na de honderden impressies van waterlelies onder de Japanse brug, nu eens de blauwe regen te schilderen die in een pergola boven de brug groeide.

Niet alleen het onderwerp veranderde maar ook het perspectief. Immers bij het kijken naar waterlelies op een wateroppervlak wordt de blik neerwaarts gericht; bij blauwe regen juist omhoog, zoals in de catalogus en een publieksboekje met het verslag van het onderzoek wordt verduidelijkt. De vondst is van groot belang. Gezien het experimentele karakter meent conservator Frouke van Dijke dat het Haagse doek wel eens het eerste kan zijn in de reeks van de slechts zeven bekende doeken met blauwe regen.

Claude Monet [1840-1926], Blauweregen, 1917-1920, olieverf op doek, 150,5 x 200,5 cm, Kunstmuseum Den Haag.

Waterlelies zijn in de natuur omgeven door water dat blauw, maar door de reflectie van planten aan de waterkant, ook groen overkomt. De weerspiegeling van treurwilgen, irissen en grassen is (voor een geoefend oog) in de onderliggende compositie zichtbaar. Voorstudies van deze planten zijn eveneens in de expositie te zien. Het onderzoek bracht eveneens aan het licht dat Monets late schilderijen uit veel verflagen zijn samengesteld. Hij had vaak meerdere doeken tegelijk onder handen, waarvan hij alvorens verder te werken soms hele stukken afschraapte. Nu eens mengde Monet zijn pigmenten met veel- dan weer met weinig olie, waardoor de bloemen respectievelijk glanzend of mat uit de verf komen. Soms bracht hij de verf nat-in-nat aan, soms ook nat-op-droog, waardoor de pigmenten zich respectievelijk met de eerder aangebrachte nog natte laag vermengden of in het tweede geval, juist niet. Door de verf beurtelings pasteus en dun aan te brengen ontstond bovendien de illusie van diepte in de op het platte vlak geschilderde bloemenzee.

Grande Decorations
Alle in de expositie getoonde waterlelie- en blauweregen doeken maken deel uit van het experimentele scheppingsproces op weg naar de Grandes Decorations, acht monumentale doeken bedoeld voor een eigen Monet museum. Tot zijn teleurstelling is dat speciaal voor hem gebouwde museum er nooit gekomen. In de Orangerie van het Tuilleriënpaleis, waar voorheen sportwedstrijden en hondenshows werden gehouden, vonden ze in 1927, een jaar na Monets dood, een plek. Voor de bekroning met een fries van blauwe regen was helaas geen plaats. 

In deze ovale zaal zijn de bezoekers omringd door deze enorme werken, waarin traditionele compositorische elementen als een horizon of duidelijke contouren ontbreken. In sommige gevallen is het zelfs moeilijk te zeggen wat de boven- of onderkant is. Amerikaanse kunstcritici spraken destijds van ‘upside-down paintings’ en inderdaad, rond 1909 begint Monet zijn doeken soms 90o te draaien.

Claude Monet, Morning, Setting Sun, Clouds, Grandes Decorations,
Musee de l’Orangerie, Paris

Monet schilderde de Grandes Décorations ter nagedachtenis van de slachtoffers van de Grande Guerre en de geliefden die hem kortelings waren ontvallen: Alice overleed in 1911 en Jean in 1914. De reeks is bedoeld om de beschouwer emotioneel aan te spreken. Jaren later stelde Mark Rothko zich met zijn colourfield paintings eenzelfde doel. Wie dit wil ervaren kan t/m 5 januari in het Stedelijk Museum Schiedam terecht bij de mini tentoonstelling Rothko en ik.

Inspiratiebron voor na-oorlogse kunstenaars

  • Claude Monet Saule pleureur,1920 -1922 Musee d Orsay
  • Ellsworth Kelly, Tableau Vert 1952, Art Institute of Chicago (ILL)

In 1952 bezoekt Ellsworth Kelly (1923-2015) Giverny. Hij was onder de indruk van de vergeten doeken met waterlelies en treurwilgen die hij in Monets verlaten atelier aantrof. De volgende dag schilderde hij, geïnspireerd op Monets Le Saule Pleureur (1920-1922) zijn Tableau Vert als hommage aan Monet. Het werk bevindt zich in The Art Institute in Chicago.

Elsworth Kelly, Water lelie 1968, Kröller Müller Museum, Otterlo,

Uit dat museum is een inkttekening van Kelly’s hand te zien. Anders dan de titel Water Lily suggereert, is het geen impressie van een waterlelie maar een sierlijke minimaal aangeduide plantenstengel met een pompeblad.  

Ook Jackson Pollock, Jean-Paul Riopelle, Sam Francis, Philip Guston en Roy Liechtenstein putten in de jaren ’50 en ’60 van de vorige eeuw inspiratie uit de late werken van Monet, in wie zij een voorloper van de abstracte kunst zagen. Ook bij een eigentijds doek met pioenrozen en ranonkels van Marc Mulders lijkt Monet niet ver weg. Wanneer ik ter toetsing van deze vinding Mulders website raadpleeg kom ik de verwachte naam van Claude Monet in het rijtje van bewonderde voorgangers niet tegen. Wèl die van Jackson Pollock; ook goed!

Jackson Pollock, Gothic 1944, Museum of Modern Art New York

Diens naam viel ook in het voornoemde vraaggesprek met Karin Haanappel, die de veronderstelling dat Pollock inspiratie vond in het late werk van Monet maar onzin vindt. De Amerikaan was in 1956 al dood. Mij overtuigde Haanappel niet. Veel Amerikanen reisden in de na-oorlogse jaren weliswaar naar Parijs en Giverny, maar door de aankoop van Monets werk door diverse Amerikaanse kunstliefhebbers was diens werk ook in de VS te zien. Pollocks doek Gothic, dat in de Parijse expositie vorig jaar een paar vormde met één van Monets Treurwilgen, dateert van 1944, toen Pollock nog springlevend was.

Monet is meer dan de voorman van het impressionisme, de stroming waarmee hij sinds de jaren ’80 tot de huidige dag de harten van het publiek weet te veroveren. Het is niet moeilijk om in Monets late, bijna abstracte impressies een inspiratiebron voor na-oorlogse kunstenaars te herkennen.

Monet, de tuin in Giverny, 1922 – 1924, Musée Marmottan Parijs

Literatuur:

R. King, Mad Enchantment: Monet and the Painting of the Water Lilies, Londen, 2016                                                                                               M. Haveman e.a., Een Nederlander in Frankrijk: Jongkind etc. Kunstschrift nr. 5, 2017.                                                                      C. Debray e.a., Nymphéas: l’Abstraction américaine et le dernier Monet, l’ Orangerie, Parijs, 2018
B. Tempel e.a., Monet: Tuinen van Verbeelding, Kunstmuseum Den Haag, 2019.
S.Bekker e.a., De Blauwe Regen ontward, Kunstmuseum Den Haag, 2019.

Virtueel bezoek Orangerie Parijs Link: https://www.musee-orangerie.fr/fr/article/visite-virtuelle-des-nympheas

Link: Kunstmuseum Den Haag, Monet, Tuinen van verbeelding

Sardegna, een week in ZW Sardinië

…‘C’era una volta’ …Zo beginnen ook de sprookjes in Italië.

Cover van kinderboek over de Nuraghi in Tharros

In Tharros, een van de talrijke archeologische sites van Sardinië, koop ik een boekje waarin de complexe bewoningsgeschiedenis van Tharros aanschouwelijk wordt gemaakt voor kinderen. Deze stad op de zuidelijke punt van het schiereiland Sinis, werd in de 7e eeuw v. Chr. door de Feniciërs gesticht. Na hen kwamen in de 6e en 5e eeuw v. Chr. de Puniërs (zoals de Romeinen de Carthagers noemden) en daarna de Romeinen (1e eeuw v. chr. – 5e e. n. Chr.).

Grijnzend masker uit de 4e eeuw v Chr.

Om de vijand af te schrikken gebruikten de Feniciërs maskers ‘di tipo orrido’, die op mij eerder een lachwekkend dan een afschrikkend effect hadden. In het archeologisch museum van Cagliari zag ik deze bijna eigentijdse kaalkop met een neusbel!

Van de Romeinse periode resteren in Tharros op nog geen vierkante kilometer (de sporen van) drie badgebouwen.
In de vroegchristelijke tijd toen (gemengd) baden onbehoorlijk werd gevonden is één van die thermen verbouwd tot christelijke kerk, compleet met ‘battistero‘, een doopkapel. Zo werd het door een aquaduct aangevoerde water toch nog nuttig gebruikt!

Naast de ruïnes van Tharros bevindt zich het oudste Byzantijnse kerkje van Sardinië. Een uit grote blokken opgetrokken rudimentair godshuis gewijd aan San Giovanni di Sinis.

San Giovanni di Sinis uit de 5e eeuw , herbouwd in de 9e en 10e eeuw n.Chr.

De Feniciërs die rond 1000 v. Chr. neerstreken op de kusten bij Tharros, Nora en Cagliari, waren niet de eerste en evenmin de laatste nieuwkomers op Sardinië. Zo’n 450.000 tot 150.000 jaar v. Chr. kwamen bewoners van het Toscaanse vasteland via een landengte naar Sardinië. Als gezegd gevolgd door de Feniciërs, de Carthagers en de Romeinen. Na de ineenstorting van het Romeinse Rijk in de tweede helft van de 5e eeuw streden verschillende veroveraars om het eiland: Vandalen, Byzantijnen, Arabieren, Pisanen, Genuezen, Spanjaarden, Oostenrijkers en het koningshuis van Savoye. Met de eenwording van Italië in 1861 kwam een einde aan het autonome koninkrijk Sardinië.  

Het eiland ligt bezaaid met sporen van de vroegste Sardijnse beschaving (1800-500 v. Chr); de Nuraghi, een volk van herders en krijgers. De restanten van hun uit gestapelde stenen opgetrokken hutten, de nuraghe, staan als stille getuigen van deze beschaving nog her en der in het landschap. Zoals bij Barumini, waar het grootste nuraghische fort van het eiland te bezichtigen is: Su Nuraxi, daterend van 1500 v. Chr. Het Villaggio Nuragico, dat op de werelderfgoedlijst van Unesco is geplaatst, is alleen onder leiding van een gids te bezoeken.

Nuraghe Su Nuraxi 14e eeuw v Chr. en later

Verbazingwekkend hoe deze vroege bewoners uit de bronstijd de loodzware basalt blokken stapelden en zonder specie tot onneembare vestingen bouwden. Kruip door sluip door, attenzione alla testa, bereiken we in het binnenste van het kegelvormige fort, het kostbaarste bezit van deze mensen, een waterput. Bij het zien van de talloze potscherven, ontwaakt de archeologische souvenirjager in mij, maar bijtijds hoor ik de naklank van een douanier op Schiphol …. ‘U dacht hier zeker wel mee weg te komen?!..’ en ik loop met mijn handen in mijn zakken door.

De bodemvondsten van Su Nuraxi zijn te bewonderen in het Archeologisch Museum van Cagliari, gelegen binnen de muren van het door de Spanjaarden gestichte Castello. Via de oude stadspoorten, de Torre di San Pancrazio en de Torre Dell’Elefante is de Citadella dei Musei bereikbaar. Hier bevinden zich ook het Museo Siamese, met Aziatische kunst en het Museo Municipale, met werk van moderne Italiaanse en typisch Sardijnse kunsenaars. Voor wie mijn blog over de tentoonstelling Sprezzatura in het Drents Museum heeft gelezen noem ik een werk van één van de zogenoemde ‘macchiaoli’ Enrico Reycend, Lungo il Fiume Po, presso la Madre di Dio, uit 1884. Ook Giorgio Morandi is ruim vertegenwoordigd.

Enrico Reycend, Museo Municipale, Cagliari

Op de flank van de citadel van Cagliari, ligt (wat rest van) een Romeinse Amfitheater, dat wegens restauratie in september 2019 niet te bezichtigen was.

Neem ook even een kijkje in deels uit de 13e eeuw daterende kathedraal van Santa Maria. Hier herinneren twee 12e eeuwse marmeren kansels van Mastro Guglielmo nog aan de bouwers van de kathedraal, de Pisanen. In later tijd heeft het interieur haar barokke aankleding verkregen. Prachtig zijn de met gekleurd marmer ingelegde vloeren. In de crypte van de Santa Maria hebben de prinsen van Savoye hun laatste rustplaats gevonden.

Kansels in de Santa Maria Cagliari, Mastro Guglielmo 12e eeuw

In het archeologisch museum werden we benieuwd naar de overblijfselen van de oudste stad van Sardinië, Nora. Vanuit Cagliari gaan we op weg naar de zuidelijkste punt van het eiland, richting Capo Spartivento. Daar ligt, heerlijk aan zee, de stad Nora. Terwijl wij over de ruïneuze straten wandelen zijn archeologen en studenten in de brandende zon druk in de weer. De landmeet apparatuur, de kruiwagens en speciale scheppen om de bodem voorzichtig af te schaven komen mij van mijn opgravingsstage in de Meern bekend voor. Nieuw is de drone, die een van hen behendig in de lucht houdt om opnames van de onderzochte tempel te maken. Gefascineerd bezie ik het tafereel, waarin de drone in mijn ogen verwordt tot een vanitassymbool. Een letterlijke verbeelding van het gezegde: de tijd vliegt.

Archeologische site in Nora met drone (zwarte vlek in rechter kwadrant)

De overblijfselen van het Romeinse theater zijn nog goed leesbaar, maar bij het doorgronden en plaatsen van andere oudheidkundige resten wordt vooral een beroep op onze fantasie gedaan. De vier zuilen van het Casa dell’Atrio Tetrastilo (2e-3e eeuw na Chr.) en een aantal goed bewaarde en in situ gelaten mozaïeken zijn daarbij behulpzaam. Deze op een toplocatie gebouwde woning ‘van het atrium met de vier zuilen’ moet hebben toebehoord aan een welgesteld man. Onder de zuilen is het impluvium, waarin water werd opgevangen, nog aanwezig.  

Nora, Zuilen van het atrium uit de Romeinse periode
Nora Mosaic vloer uit de Romeinse periode

In deze stad werd de Fenicische stèle gevonden, waarop ergens tussen de 9e en 8e eeuw v. Chr. de naam van het eiland voor het eerst op schrift werd gesteld.

Stele di Nora met hieroglief Sardegna = Sardinië
Stele di Nora met Punische inscriptie in Museo Archeologico Nazionale Cagliari

Interessant en in eufemistische bewoordingen als ‘facilmente leggibile’ aangeduid, zijn de resten van een door wind en zeewater geërodeerde vroeg-christelijke basiliek. In de 4e eeuw gebouwd op een oost-west georiënteerde as. Het bouwmateriaal van de kerk met indrukwekkende afmetingen van 33 x 22 meter, bestaat uit gerecyclede blokken met Egyptische en Hellenistische sporen.

Bij de iets verder gelegen Tempel van Esculapius, daterend van de 3e e. na Chr. werden votiefgeschenken gevonden. Kleine terracottabeeldjes met aanduiding van het zieke lichaamsdeel. Een groter beeld van een slapende naakte jongeling in het museum in Cagliari werd hier ook gevonden. Omhuld door een slang, het attribuut van de god van de geneeskunde Esculapius. Overeenkomstig het geloof dat een zieke tijdens de slaap bij de cultusplek zou genezen, is de jongen slapend afgebeeld.  

Terracottabeeld van een door een slang omkronkelde slapende jongeling. 2e e. v. Chr. Nora. Museo Archeologico, Cagliari.

Na deze virtuele stadswandeling wacht ons in de omgeving van Baia Chia de in de reisgids beloofde beloning. Prachtige zeegezichten met door azuurblauw water omspoelde rotsen en blanke stranden met ‘magistrale zwemlocaties’!

Deze troffen we ook aan bij onze tweede verblijfplaats, Is Arenas, een verstilde plek gelegen in een pijnboombos aan de kust nabij Oristano. Van hieruit bezochten wij de Pozzo di Santa Cristina bij het vroegchristelijke dorpje Paulilatino. Deze goed geconserveerde nuraghische brontempel, dateert van ca. 1200 v. Chr. en was vermoedelijk gewijd aan een moedergodin met weelderige vormen als die van de Venus van Willendorf.
Het heiligdom deed ook dienst voor astronomisch observaties. Op 23 september -wij waren net te laat- stond de zon tijdens de zonnewende of herfstequinox loodrecht boven de evenaar èn de opening van de ondergronds uit grote steenblokken opgetrokken ronde tholos. Het moet fascinerend zijn om het zonlicht weerspiegeld te zien in de onderaardse put. Verschillende andere antieke bouwwerken zijn eveneens zo geconstrueerd dat de zon tijdens de equinox door een opening in het dak of een ander punt naar binnen schijnt, zoals bij de pyramide van Cheops of het Pantheon in Rome. Een bezoek aan de put bij volle maan moet evenzeer bijzonder zijn, wanneer het schijnsel in de put gereflecteerd wordt

In en om de brontempel werden ook votiefgeschenken gevonden. Kleine graatmagere Giacometti-achtige gestalten en een navicella, een bootje met een boeg als van een hert bemand met met kleine vogelfiguurtjes. Tijdens opgravingen kwamen ook fibulae en gouden juwelen uit de Fenicische periode tevoorschijn. Deze vondsten, te zien in het museum in Cargliari, getuigen van het religieuze, culturele en commerciële belang van deze plek.

Een jonge Italiaanse, haar naam was Sara, pakte mij bij de hand en voerde mij mee naar de ondergrondse put waar een Duits stel in de weer was met kaarsen en wierook terwijl ze een wicca-achtige bede uitspraken.
Terug in het daglicht zag ik pas de grote tattoo op Sara’s been met de plattegrond van de toegang tot de put. Ze vertelde dat ze van kind af aan gefascineerd was door dit heiligdom en het daarom altijd bij zich droeg. Het was een bijzondere ontmoeting op deze magische plek.

Entree van de brontempel gewijd aan Santa Christina
Tattoo op het been van Sara onze gids bij de heilige bron Santa Christina in Paulilatino

Ook voor wie minder of niet geïnteresseerd is in archeologie of magie is Sardinië een heerlijke bestemming. Behalve rust,  ruimte en de prachtige kusten, is ook de onderwaterwereld de moeite waard. Voor wandelen en paardrijden bieden de pijnboombossen en zandduinen mogelijkheden. Golfers vinden verschillende mooie deels overschaduwde golfbanen. Archeologie, kunst, cultuur, sport en spel maken Sardinië tot een sprookjesachtige ervaring.  Op weg naar het vliegveld kregen we een mooie toegift: de Romeinse Tempel van Antas bij Fluminimaggiore, waarvan nog 7 zuilen overeind staan. Gebouwd op de resten van een oudere Fenicische tempel uit de 6e-5e eeuw v. Chr.

Is Arenas Golf and Country Club
Geverifieerd door MonsterInsights