Jheronimus Bosch: Visioenen van een Genie
Met mooie woorden en een spectaculaire show in de Bossche St. Jan werd het startsein gegeven voor de herdenking van het 500ste sterfjaar van Jheronimus van Aken, alias Bosch (ca.1450-1516). Werkend rond 1500, op de drempel van de nieuwe tijd, bracht hij niet alleen de hem omringende zichtbare wereld in beeld, maar ook een wereld die zich alleen aan zijn geestesoog openbaarde. Tot 8 mei toont het Noordbrabants Museum een ruim overzicht van bruiklenen; 17 schilderijen en 19 tekeningen van Bosch zelf plus werk van tijdgenoten en navolgers. Een aantal contemporaine objecten zoals de koperen dragers van het doopvont de St. Jan. door Aert van Tricht. Interessant is een notitie in een rekeningboek van de Illustere Lieve Vrouwe Broederschap (de Zwanebroeders) over een vergadering met maaltijd bij hun lid, de vermaarde schilder Jheronimus Bosch, waar ‘men den swaen att’…
Wereldwijd
Vanuit de hele wereld zijn kostbare schilderijen ingevlogen om deze, ja alweer, once-in-a-lifetime, zoniet once-in-eternity ervaring, waar te maken. Het is inderdaad bijzonder om het fantasierijke, raadselachtige wereldbeeld van Jeroen Bosch 500 jaar na dato niet als replica, maar in het echt te kunnen aanschouwen! In de tentoonstelling Van Bosch tot Bruegel, deze winter in Boijmans, kregen liefhebbers van Jeroen Bosch al een voorproefje. Daar stond zijn Hooiwagen uit het Prado centraal als ‘kraamkamer’ van de zogenoemde genreschilderkunst met onderwerpen ontleend aan (de zelfkant van) het dagelijks leven. De geschilderde personages waren druk bezig met de zeven hoofdzonden. Verbeeld met een satirische of ondeugende, maar voor de goede verstaander altijd moraliserende ondertoon; gepresenteerd tot lering en vermaak. De in Boijmans getoonde bordeelbezoekers, de veelvraten, de bedelaars en kwakzalvers, de oplichters, dronkenlappen en zotten zijn kort voor Carnaval, weer naar hun eigen musea teruggekeerd. Maar de Rotterdamse Marskramer ėn de Madrileense Hooiwagen zijn ter opluistering van de feestelijkheden rond de 500ste sterfdag van Jheronimus Bosch, doorgereisd naar het Noord-Brabant.
Duivelmaker
Kon bij voornoemde tentoonstelling in Rotterdam nog worden gelachen om de vele dwaasheden van de zondige mensheid…. Bij de nù in Den Bosch getoonde Visioenen van een genie vergaat het lachen je wel bij het zien van de specialiteit van de ‘duivelmaker’: de wereld aan gene zijde. Jos Koldeweij, trekker van het Bosch Research & Conservation Project, spreekt van een sadistisch universum, waarin de meeste figuranten na een zondig leven een ènkele reis maken naar de hel. ‘Slechts weinigen zijn uitverkoren’ staat in de bijbel, en die bijbel heeft Bosch 500 jaar geleden, kennelijk ook gelezen !
Wonder
Hoe krijgt een provinciemuseum zonder eigen werk van Jeroen Bosch zoveel bruiklenen bij elkaar ? Zonder daar in de toekomst ook maar een enkele ‘I-owe-you’ tegenover te kunnen stellen ? Zoveel authentiek werk in Den Bosch: het mag gerust een wonder heten. Dat vandaag de dag voor het realiseren van een wonder heel wat zelfwerkzaamheid en diplomatie nodig is toont Pieter van Huystee’s documentaire Jheronimus Bosch touched by the devil. We zien hoe hiertoe het speciaal voor dit doel opgerichte Bosch Research and Conservation Project (BRCP) werd ingezet. Een grootschalige internationaal kunsthistorische onderzoek onder auspiciën van de Stichting Jheronimus Bosch 500 en de Radboud Universiteit Nijmegen. De potentiële bruikleengever werd met wetenschappelijk onderzoek èn restauratie van de onderzochte panelen beloond. Belangrijke doelstelling van dit onderzoek was het vaststellen van de authenticiteit, waarover door het ontbreken van signaturen, veel onduidelijkheid bestaat. Bovendien ontstonden de werken –naar Middeleeuws gebruik- in een atelier, waar Jeroens vader, broer, ooms, neven en leerlingen samenwerkten. Niet zelden konden de onderzoekers van het BRCP meerdere handen in één werk vaststellen. Daarnaast is het fabelachtige werk van Bosch in zijn eigen tijd en nog lang daarna gekopieerd en vervalst. Met infraroodreflectografie werd onder de verflaag gekeken naar ondertekeningen en eventuele ‘pentimenti’ (veranderingen in de opzet). Middels dendrochronologisch onderzoek, werd aan de hand van jaarringen in het paneel een terminus ante quem vastgesteld voor het ontstaan van het werk.
Het onderzoek leverde de spectaculaire ontdekking van een Heilige Antonius op in het depot van een museum in Kansas City, waarover de NRC op de voorpagina van 1 februari jl. enthousiast, maar oliedom kopte: ..Doek in depot blijkt van Bosch…. Dat het Prado niet erg meewerkte was in voornoemde film, die een interessant inkijkje in het gekonkelfoes achter de museumschermen toont, al te zien. Maar het Spaanse ‘Rijks’ was helemaal niet blij met de onderzoeks-resultaten van het BRCP, dat 3 werken van hùn bloedeigen El Bosco verwierp; de Zeven Hoofdzonden, de Keisnijder en een Verzoeking van de Heilige Antonius. De laatste werden eerder als bruikleen toegezegd, maar zijn nu door het vertoornde Prado voor straf thuis gehouden ! De laatst tentoonstelling over het werk van Jeroen Bosch in Nederland vond in 2001 plaats in Rotterdam; voor een expositie in Den Bosch moeten we terug naar 1967. Spraken we voor de huidige tentoonstelling al over een wonder, voor die expositie geldt dat nog meer. De tentoonstelling trok totaal zo’n 300.000 bezoekers. Bedenk daarbij dat de schattingen voor de huidige expositie op ca. 200.000 liggen, terwijl op de dag van de opening al 100.000 E-tickets waren verkocht ! Op die tentoonstelling in 1967 sloegen de hygrometers regelmatig op tilt, zoals te zien in de uitzending van Andere Tijden op 30 januari jl., waarin de weduwe van de organisator Ton Frenken memoreerde hoe een schilderij uit Philadelphia, gewikkeld in ‘n plaid op Schiphol aankwam en een werk uit het Prado met de trein in Roosendaal arriveerde !
Betekenis
Ter duiding van Bosch’ raadselachtige in verf gestolde visioenen zijn in het verleden vele suggesties gedaan. Bosch zou lid geweest zijn van een laatmiddeleeuwse sekte, de Adamieten; rituele naaktlopers, die orgieën hielden in kelders en grotten. In de Tuin der Lusten werd daarvoor het overduidelijke bewijs gezien. Ook werd geopperd dat Jeroen Bosch een rozenkruizer zou zijn of een kathaar. En in de jaren 70, de hoogtijdagen van de LSD werd Bosch’ ‘psychedelische’ beeldtaal verklaard uit het gebruik van geestverruimende middelen.
Bij de Bosch tentoonstelling in Boijmans (2001) werden deze ideeën al van tafel geveegd. Bosch-kenner Jos Koldewey stelde dat Jheronimus Bosch een kind van zijn tijd was. Maar wel een die zijn kijk op een wereld, waarin ziekten, zonden en angst voor dood en duivel dagelijkse metgezellen waren, in een geheel eigen, fantasierijke wijze heeft verbeeld. Toch wortelt zijn beeldtaal in de laatmiddeleeuwse Nederlandse schildertraditie. Miniaturen die in 15e eeuwse getijdenboeken het laatste oordeel illustreren, tonen een aan Bosch idioom verwante beeldtaal; zoals de Hellemond in het vroeg 15e eeuwse getijdenboek van Katharina van Kleef, waar zondaren zonder pardon door vervaarlijke duivels naar toe worden gesleurd !
De huidige tentoonstelling is ingedeeld in de volgende thema’s:
- Levenspelgrimage met de Hooiwagen en de Landloper,
- Bosch in ’s-Hertogenbosch met de Lakenmarkt en dragende beelden van het Doopvont in de St. Jan,
- Het leven van Christus met Aanbidding der Koningen, Kruisdraging + Christuskind met looprekje),
- Bosch als tekenaar met de onlangs ontdekte Hellescène, Heiligen (diverse Antonius– en Hiëronymuspanelen en het meest spectaculaire hoofdstuk:
- het Einde der tijden met bloedstollende Laatste Oordeel– en Hellescènes, waarin Jeroen Bosch zich echt heeft uitgeleefd. Er is slechts één troostrijk lichtpuntje: de lichttunnel waardoor enkele gelukzaligen vergezeld van een engel naar het hemelse paradijs begeleid worden.
Al in zijn eigen tijd waren de werken van Bosch geliefd bij vorsten en leden van de adel. Onder de trotse eigenaren van een echte Jeroen Bosch waren Filips de Schone, onze eigen Willem de Zwijger en de koning van Hispaniën, Filips II, hetgeen de hoge concentratie Bosch schilderijen in Spanje verklaart. Zijn schilderijen werden gekopieerd en nagevolgd en zij inspireren kunstenaars tot de huidige dag, zoals Robert Gobers sculptuur van een bloot achterwerk met muzieknotaties in Museum Boijmans.
Meer op Bosch geïnspireerd eigentijds werk van o.a. Fernando Sánchez Castillo en Pipilotti Rist is in het Stedelijk Museum van Den Bosch te zien.
Reële Fata Morgana
In het kader van het Jheronimus Boschjaar biedt Brabant een gevarieerd cultureel programma. Zoals een vaartochtje op de deels ondergrondse Bossche Dieze. Een reële Fata Morgana, in samenwerking met de Efteling opgeleukt met Bosschiaanse figuren.
Ook kun je een spectaculaire klim-excursie naar de luchtbogen van de St. Jan maken om de unieke, zogenoemde ‘Bosschenaren’ te bewonderen: zelfportretten in steen van de bouwvakkers aan de St.Jan. Voor info: www.bosch500.nl
Tot lering en vermaak.
De tentoonstelling werpt dankzij de onderzoeksresultaten en de geboden historische context, duidelijker licht op de betekenis van het werk van Jeroen Bosch. Als kind van zijn tijd was hij zeker gepreoccupeerd met gedachten over zonden, rekenschap en straf. Na het uitboeten van die zonden in het purgatorium zal bij het Laatste Oordeel voor een ieder daarover het laatste woord gezegd worden. Het hele traject van deze lijdensweg is door Bosch op ijzingwekkende wijze in beeld gebracht. Met een moraliserende ondertoon, zoveel is zeker, maar het is m.i. eveneens zeker dat hij met groot plezier in een vernieuwende, inventieve beeldtaal en dito schilderstijl werkte. Een stijl die beschouwers en latere kunstenaars tot de huidige dag heeft weten te boeien en inspireren !
Literatuur:
Ilsink & J. Koldeweij, Jheronimus Bosch: Visioenen van een genie, tentoonstellingscatalogus, ’s-Hertogenbosch, 2016.
Haveman e.a., Het Hiernamaals rondom Bosch in: Kunstschrift, nr. 6, december 2015/januari 2016.
Boom, De bezeten visionair: Vijfhonderd jaar controverse over Jheronimus Bosch, Amsterdam, 2016.
v. Huystee, doc. Jheronimus Bosch, Touched by the Devil, 2015.
Koldeweij e.a., Jheronimus Bosch: Alle schilderijen en tekeningen, Tentoonstellingscatalogus Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam, 2001.
Jheronimus Bosch Art Center, ’s-Hertogenbosch toont replica’s van alle werken.
Website NTR Andere Tijden, d.d. 30.1.2016. Virtuele wandeling door de Tuin der Lusten;
Bosch Research and Conservation Project
Voor alle activiteiten en manifestaties rondom het Jheronimus Boschjaar, ga naar de website bosch500.nl
