Categorie: Tentoonstellingen

Jo Koster (1868-1944): kunstenaar. Tot en met 4 januari in Museum Gouda.

Jo Koster, Zelfportret, 1939. Particuliere collectie.

Vanaf een banier voor de deur van Museum Gouda kijkt een vrouw met strenge blik neer op de passanten. Wie is de vrouw achter dat zwarte ooglapje?

De tentoonstelling over Jo Koster, die tot en met 4 januari in de zalen van Museum Gouda te zien is geeft antwoord op deze vraag. In Singer Laren zag ik een in luministische stijl geschilderd portret van een Meisje met Zonnehoed van haar hand. En in Museum de Wieger kwam ik haar naam onlangs ook tegen. In de expositie De schoonheid van het onbekende was Jo Koster te zien samen met Otto van Rees, Dirk Filarski, Hendrik Jan Wolter, Mies Carsten en Anna Maria Braakensiek. In navolging van Vincent van Gogh trokken zij in de late 19e en vroege 20e eeuw naar de Côte d’Azur. Enkele van hen trokken verder naar Italië en zelfs Noord-Afrika. In de jaren ’20 van de vorige eeuw belandde de vrijgevochten Jo Koster, met haar auto via Zwitserland en Italië zelfs in Dalmatië.

Jo Koster, Vijgeboom Dalmatië, 1937, 54,5 x 66,6 cm. Collectie Dordrechts Museum, Dordrecht

In het land der blinden…
Het donkere glas van Jo Kosters bril bedekte het oog waarin zij sinds 1939 het licht miste. Dit visuele handicap stond haar artistieke creativiteit echter niet in de weg. Ze bleef schilderen. Zou ze de voorspelling dat zij anno 2025 een overzichtstentoonstelling zou krijgen geloofd hebben? Zelfverzekerd als ze was waarschijnlijk wel. In 1891 en in 1900 had Koster ook al deelgenomen aan groepstentoonstellingen. In de Nationale tentoonstelling van Vrouwenarbeid in 1898 en in de expositie De Vrouw 1813-1913 was zij vertegenwoordigd. Ter gelegenheid van haar zeventigste verjaardag kreeg ze exposities in Den Haag, Dordrecht en Amersfoort. Ze bleef in haar tijd niet onopgemerkt. Toch is ze tegenwoordig weinig bekend.

Dat haar schilderij van een Vijgenboom in Dalmatië ooit als ‘voelschilderij’ gekopieerd zou worden had ze niet kunnen bevroeden. Aan de hand van de in 3-d uitgevoerde weergave kunnen visueel gehandicapten zich met hun tastzin een beeld vormen van de solitair in het landschap geplaatste boom.

Jo Koster, Sneeuwsterren, 1922. Particuliere collectie

De illustratie bij de recensie van het aan Jo Koster gewijde retrospectief in de NRC van 12 mei jl. wekte mijn belangstelling naar de maker van dit sprankelende werk. Een letterlijk en figuurlijk schitterende impressie van een nog niet door klimaatverandering aangetaste zonbeschenen besneeuwde bergketen. Weergegeven als een explosie van talloze gradaties blauw- en paarstonen.   

In zijn bespreking citeert Gijsbert van der Wal een collega die bij de bezichtiging van een groepstentoonstelling van vrouwelijke kunstenaars, met the male gaze, in 1891 de volgende observatie noteerde:

… ‘al die aankomende schilderesjes [onder wie Koster], waarvan de een nog een streekje vernis op haar paneeltje aanbracht, de ander op eene trap staande een stukje verhing, allen ijverig in de weer met popelende hartjes’… .

Enkele jaren later prees een contemporaine criticus Koster om

… ‘den mannelijken ijver en werkkracht’…

Mogelijk goed bedoeld, maar onmiskenbaar neerbuigend. Gaandeweg maakte de kleinerende toon plaats voor oprechte belangstelling. Kunstcriticus Cornelis Veth stelde in 1942 vast dat de begaafde Koster een overzichtstentoonstelling waardig is. En nu ruim 80 jaar later is het zover!

De tijden zijn veranderd. Het is hoog tijd om Jo Koster de plaats te geven die zij in de Nederlandse kunstgeschiedenis verdient. En dat begon goed met de 4 ballen waarmee haar expositie in de NCR wordt gewaardeerd. Toch stond Koster lang in de schaduw van mannelijke collega’s. Tijdens haar leven verkocht ze voornamelijk aan particuliere kopers. In museale collecties is zij nog ondervertegenwoordigd. Je kunt werk van haar hand vinden in Kröller-Müller, Singer Laren, het Rijksmuseum en het Voerman Stadsmuseum in Hattem. In deze plaats liet ze in 1910 een huis bouwen. Evenals veel mannelijke collega’s had Koster ook leerlingen onder wie de Hongaars-Nederlandse Sárika Góth (1900-1992) aan wie het Zeeuws museum in 1992 een overzichtstentoonstelling wijdde. Góth maakte deel uit van de kunstenaarsgroep de Veerse Joffers. Tussen 1907-1992 organiseerden zij zomertentoonstellingen in Museum de Schotse huizen.

‘Kunstpaus’ H.P. Bremmer wijst ook Jo Koster de weg
Evenals Helene Kröller-Müller wist Jo de weg naar kunstpedagoog H.P. Bremmer te vinden. Als mentor gaf hij haar niet alleen artistieke adviezen, zoals probeer het eens met stippelen, maar hij bracht haar ook in contact met kunstenaars als Vilmos Huszar, Julie de Graag, Bertha van Hasselt en Tjitske van Hettinga Tromp. De laatste werd een vriendin voor het leven. Van de kring van kunstenaars rond Bremmer, de zogeheten Bremmerianen, wordt in Gouda ook interessant werk getoond.   

Jo Koster, Interieur met piano, 1916, 55 x 55 cm, Collectie Museum De Fundatie, Zwolle

Koster nam niet alleen de artistieke adviezen van Bremmer ter harte. Zij onderzocht en absorbeerde ook artistieke invloeden van eigentijdse collega’s. In de expositie zie je werk van Jan Toorop, Ferdinand Hart Nibbrig en Co Breman die eveneens in de divisionistische stijl werkten. Welke stijl zij ook overnam; Jo bleef vertrouwen op haar eigen artistieke kompas. Knijp bij een rondgang door de expositie bij de bijschriften (evenals Jo) een oogje dicht om de invloeden in haar werk zelf te ontdekken!

Jo Koster was niet alleen vaardig met het penseel, maar ook met de pen. De Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant publiceerde op 2 april 1924 een verslag van haar reis naar Italië. …’En nu zijn we dus in Positano en moeten nog wennen aan de norsche rotsen en ’t daaraan geklampte plaatsje. De lucht is heerlijk, warm en licht, er wordt in zee nog dagelijks gebaad, de cactussen dragen de mooiste vruchten, de lucht is van een helderblauw en zelf worden we als een veer zo licht! Nu nog wat bezinken en dan aan ’t werk’…

Jo Koster, Positano ca. 1923, Particuliere collectie
Jo Koster, Positano ca. 1923, detail links onder.

Wegens de rijke kleurschakeringen was het stadje aan de Amalfitaanse kust erg populair bij kunstenaars. Koster gaf het dorpsplein met de kenmerkende koepel echter in een enigszins omfloerst palet weer. Met een lichte gloed van de ondergaande zon op de gevels van de huizen. Wanneer je langer kijkt bespeur je wat meer kleur in de op het strand getrokken bootjes en de goed getroffen kleine figuurtjes daarnaast.

Terug in Nederland verbleef Koster graag in Hattem en Staphorst, waar ze een kamer huurde. Ze genoot van het eenvoudige leven in deze nog niet door andere kunstenaars ontdekte gemeenschap. Terwijl ik dit las vroeg ik mij af: en Jan Sluijters dan? Goeie vraag. Die werd door Koster in Staphort geïntroduceerd! Ook Sluijters is in de tentoonstelling vertegenwoordigd. Onder meer met een expressionistisch portret van een Staphorster boerin. Evenals Koster weerspiegelt ook Sluijters oeuvre een levenslange zoektocht naar schilderstijlen.

Jo Koster, Staphorster meisje op weg naar de maaiers, zj. Particuliere collectie

Stilistisch van alle markten thuis
Na haar academische scholing heeft Koster zich voortdurend verder ontwikkeld waarbij ze haar penseel veelzijdig hanteerde. In de eerste zalen zie je portretten. Sommige nog in traditionele academische stijl, zoals dat van Willemina Cornelia Blussé-Soek uit 1894, maar het portret van Marie Jeanette de Lange is 25 jaar later in divisionistische stijl gedaan.

Koster vereeuwigde de voorzitter van de Vereeniging voor Verbetering van Vrouwenkleding in een schitterend, aan de toetsen van Vincent van Gogh herinnerend palet van complementaire en overheersende paarstonen. Let op de handen en het raak weergegeven karakter van de geportretteerde.
Het eerste kledingstuk dat het in De Lange’s optiek moest ontgelden was het korset. Het keurslijf waarin de vrouw destijds niet alleen letterlijk, maar ook figuurlijke vast zat.  

Jo Koster, Portret van Marie Jeanette de Lange, ca. 1919. Particuliere collectie.

Van de onvrijheid van de vrouw getuigt ook de anekdote waarover je leest bij een delicaat vrouwelijk naakt dat Koster in de jaren ‘90 schilderde. Omdat vrouwen aan de Rotterdamse Academie niet mochten deelnemen aan de lessen schilderen naar naaktmodel, plaatste Koster een krantenadvertentie waarin ze een huisnaaister zoekt. De vrouwen die op deze annonce afkwamen zullen niet weinig verbaast hebben opgekeken toen de naaimand gesloten bleef. Ze hoefden alleen maar even uit de kleren om voor de in hun ogen ongetwijfeld excentrieke Koster te poseren. Met niks doen hadden ze nog niet eerder geld verdiend!

Jo Koster, Naakt II, ca. 1892-97. Particuliere collectie

Afhankelijk van het onderwerp schilderde Koster nu eens realistisch, dan weer neo-impressionistisch of pointillistisch. Wanneer zij op een van haar vele reizen een plek van een beroemde voorganger bezocht paste zij als een kameleon haar stijl moeiteloos aan. Aan de Bretonse kust kroop zij in de huid van Paul Gauguin; in Arles nam ze de stijl en het palet van Vincent van Gogh over.

Jo Koster, Zeilboten in Bretonse haven (Concarneau), 1927. Particuliere collectie

In Kosters impressie van Zeilschepen in Bretonse haven uit 1927 herken je de grote kleurvlakken van Gauguin. Van Goghs invloed beperkt zich niet tot één voorbeeld. Variërend van een Olijfboomgaard in Toscane tot een impressie van een Bloeiende vruchtboom die Koster in 1916 in Hattem schilderde. Een Vrouw achter een weefgetouw en een Mand met appels doet onmiskenbaar Van Gogh-achtig aan. En ook de Zonnebloemen zijn vertegenwoordigd.

Het in Zwitserland geschilderde Bergmeer in de Alpen roept associaties op met Ferdinand Hodlers van 1904 daterende impressie van de door bergketens omzoomde Thunersee.

Jo Koster, Bergmeer in de Alpen, 1920, olieverf op doek, 47 x 64 cm. Collectie Museum Flehite, Amersfoort
Ferdinand Hodler, der Thunersee 1904, 80 x 100 cm. Kunstmuseum Bern

Tijdens haar omzwervingen belandde Koster met haar leerling Sárika Góth in San Gimignano. Hier ontmoetten zij de magisch realist Wim Schumacher. Kosters impressie van een Italiaans bergdorp uit 1925 weerspiegelt onmiskenbaar invloed van Wim Schuhmacher. In Museum More zie je soortgelijke impressies van zijn hand. Sárika raakte eveneens in de ban van Schumachers stijl. Zijn in grisaille weergegeven Gezicht op San Gimignano inspireerde haar tot een vrijwel identiek werk. Beide zijn in de tentoonstelling te zien. Zijn gedempte palet bezorgde Schumacher de bijnaam de ‘de meester van het grijs’. In zijn jongen jaren hanteerde Schumacher, die eveneens gefascineerd was door Vincent van Gogh, meer kleur. Zijn Veld met Korenschoof uit 1914 is stilistisch verwant aan Jo Kosters eveneens op Van Gogh geïnspireerde Korenschoven uit 1930.

Jo Koster, Italiaans bergdorp, 1925. Particuliere collectie

Kosters werk weerspiegelt een veelheid aan onderwerpen en schilderstijlen. Het is leuk om haar schilderijen in dat verband te vergelijken met werk van genoemde tijdgenoten. Ondanks haar handicap bleef zij als gezegd tot in de zeventig doorwerken tot zij in 1943 te horen kreeg dat ze ongeneeslijk ziek was. De kunstenares overleed het jaar daarop, op 75-jarige leeftijd.

Met deze tentoonstelling over leven en werk van Jo Koster is de bezoeker van Museum Gouda nog niet klaar. Tot en met 22 februari is onder de hanenbalken ook de tentoonstelling Ongehoord: verzamelde Vrouwen te zien. Een belangwekkende expositie over historische vrouwen, van wie de namen -op enkele na- tot voor kort ongehoord waren. Jacoba van Beieren kent iedereen, maar wie kent Maria Strick? In deze tentoonstelling krijgen zij en nog 28 andere historische en enkele eigentijdse vrouwen een naam. De tentoonstelling over zes eeuwen geschiedenis door de ogen van vrouwen is samengesteld met werk uit de eigen collectie. 

Verder lezen: Karlijn de Jong, Jo Koster: kunstenaar. Museum Gouda, 2025.

Link: Museum Gouda

De Wereld van Johan de Witt. Kunst uit het hart van de 17e eeuw. Tot en met 26 oktober, Dordrechts Museum


.

 1.Adriaen Hanneman, Portret van Johan de Witt (1625-1672), 1652 Olieverf op doek Collectie Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam. Schenking A.J. Lamme
2. Adriaen Hanneman, Portret van Wendela Bicker, 1657. Stichting Teding van Berkhout

Het Dordrechts Museum grijpt het vierhonderdste geboortejaar van Johan de Witt aan voor een grote tentoonstelling. De prominente politicus werd in 1625 als burgemeesterszoon in Dordrecht geboren. Behalve bij de bewoners van naar de raadpensionaris genoemde straten, zegt zijn naam de meeste Nederlanders waarschijnlijk niet veel meer.   

De tentoonstelling in Dordrecht en de op zijn dagboek gebaseerde televisieserie De Grooten Tour over de reizen die Johan met zijn broer  Cornelis maakten, brengen daar verandering in.

Wie op de lagere school nog het vak vaderlandse geschiedenis kreeg herinnert zich met afschuw hoe de eens gevierde Haagse politicus in 1672 aan zijn einde kwam. Hij werd door een boze menigte gelyncht. Het bij leven van de tongriem gesneden slachtoffer werd postuum ook nog monddood gemaakt. Het Haags Historisch Museum bezit een kistje met de door fanatici afgesneden tong, die daar als reliek en wellicht als memento [mori] getoond wordt: politici let op je woorden!

De functie van raadpensionaris kennen wij niet meer, maar destijds was hij de hoogste ambtenaar. Als financieel- en juridisch adviseur van de Staten van Holland en Zeeland had hij bij beslissingen over het landelijk bestuur een belangrijke stem. Zijn functie kun je enigszins vergelijken met die van eerste minister, maar hij was geen premier. In zijn boek over de raadpensionaris omschrijft Jaap de Haan de functie als een ‘kruising’ tussen een topambtenaar en een politicus’. Hij was niet democratisch gekozen en hij hoefde zich over zijn beleid niet te verantwoorden’...

Ook al had hij verregaande bevoegdheden, onfeilbaar was hij niet en onschendbaar evenmin, zoals de tentoonstelling leert.

Huiveringwekkend slotakkoord
Anders dan in de tentoonstelling val ik maar meteen met de deur in huis. Het succesvolle leven van de republikein Johan de Witt eindigt in een horrorverhaal. De op non-actief gestelde Johan de Witt kwam op 20 augustus in 1672 aan bij de Gevangenpoort, waar zijn broer Cornelis achter de tralies zat. Hij zou een aanslag hebben beraamd op het leven van prins Willem III. Toen prinsgezinde Hagenaars er lucht van kregen dat de verdachte vrij zou komen sloeg de vlam in de pan. Hun woede bekoelde pas nadat zowel Johan als Cornelis kaltgestellt waren. Hoe? Dat zie je in het in het afschuwwekkende schilderij van Jan de Baen dat in de laatste zaal getoond wordt. Hun ontklede lichamen zijn als de geslachte os van Rembrandt opgespannen aan een galg op de Plaats in Den Haag, destijds bekend als het Groene Zoodje. In een ultieme daad van wraakzucht werden hun lichaamsdelen afgesneden en verhandeld.

Zich wel bewust van het kerende politieke tij vertrouwde Johan de Witt de volgende regels aan het papier toe: …’Bij voorspoed eisen allen de eer voor zich op, bij tegenspoed wijt men het één’… Ze stonden in de laatste van de 25.000 brieven uit zijn nalatenschap. Gelukkig hoefden zijn vrouw en kinderen zijn tragische einde niet mee te maken; hij had hen allen overleefd.

Hoe kon het zover komen?
In 1672, het beruchte rampjaar, werden de Noordelijke Nederlanden vanuit drie windstreken aangevallen. In de westflank door de Engelsen en in het oosten door de bisschop van Münster. Vanuit het zuiden rukten de Fransen op, die een groot deel van de Republiek veroverden.

Regeren is vooruitzien, maar Johan de Witt had deze escalatie niet zien aankomen. Een zaaltekst informeert dat een alliantie tussen Frankrijk en Engeland volgens de Witt net zo ‘buiten de waarheid [is] als het oosten is van het westen’. De oorlog verrastte De Witt en ontwrichtte de toenmalige samenleving. Slechts drie woorden vertolkten de stemming van het Nederlandse volk dat …’redeloos, radeloos en reddeloos’… was. Tijdens de les vaderlandse geschiedenis op de basisschool dreunden wij ze klassikaal op.

Rembrandt van Rijn, Portret van Amalia van Solms, 1632. Institut de France, Musée Jacquemart-André, Parijs

Als republikeinen moesten Johan de Witt en zijn medestanders niets hebben van het erfelijke stadhouderschap van de Oranjes. Tot de onverwachte dood van Willem II die op 24-jarige leeftijd overleed aan de waterpokken , hadden zij aan het roer gestaan. De republikeinen hadden er vooral moeite mee dat de stadhouder ook bevelhebber der strijdkrachten was. Na de ontijdige dood van Willem II brak het Eerste stadhouderloze Tijdperk (1650-1672) aan. In die jaren had De Witt de moeder van Willem II, Amalia van Solms, met raad en daad terzijde gestaan in politieke en opvoedkundige kwesties. Het was haar bedoeling dat haar nog jonge kleinzoon Willem III uiteindelijk als stadhouder aan de macht zou komen. Om dit te voorkomen werd op initiatief van Johan de Witt door de Staten van Holland in 1667 het zogeheten Eeuwig Edict aangenomen waarmee het erfelijke stadhouderschap werd afgeschaft.
Maar het liep anders.

Het waren roerige tijden. De rivaiserende maritieme grootmachten de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en Engeland lagen voortdurend met elkaar in de clinch. Tijdens de Derde Engelse Oorlog (1672-1674) en de daarmee samenhangende economische malaise, projecteerde het volk haar hoop op een nieuwe leider: Willem III. De populariteit van Johan de Witt, die deze oorlog niet had weten te voorkomen, was intussen tanende. Er werd zelfs een aanslag op zijn leven gepleegd. Terwijl hij daarvan herstelde werd Willem III door de Staten van Holland tot stadhouder benoemd. De Witt begreep dat zijn rol was uitgespeeld. Hij vroeg zelf om zijn ontslag.

Adriaen Hanneman, Portret van Prins Willem III (1650-1702), 1664. Collectie Koning Charles III Royal Collection Trust Buckingham Palace

Toen hij zijn tot levenslange verbanning veroordeelde broer Cornelis uit de gevangenis kwam ophalen ging het als gezegd mis. Niet alleen het plebs, maar ook notabelen als admiraal Cornelis Tromp en enkele predikanten wachtten de beide broers bij de Gevangenpoort op. De ontwikkelingen culmineerden in de gruwelijke moord op Cornelis en Johan, die het als zondebok moesten ontgelden.

Jan de Baen, De lichamen van de gebroeders de Witt, 1672-1675. Doek 69,5 x 56 cm. Rijksmuseum, Amsterdam

De wereld van Johan de Witt
Een betere locatie voor deze tentoonstelling is niet denkbaar. Het Dordrechts Museum bezit een grote verzameling schilderijen, portretten en gebruiksvoorwerpen van de familie De Witt. In het Nationaal Archief worden daarenboven 25.000 brieven over de meest uiteenlopende zakelijke en persoonlijke onderwerpen bewaard. Tot op de huidige dag buigen onderzoekers zich wekelijks over de Witts correspondentie welke een bijna onuitputtelijke bron van informatie vormt. De brieven stelden conservator Marianne Eekhout in staat om zich een beeld te vormen van de man die Johan de Witt was.

Tussen de geadresseerden en afzenders bevinden zich niet alleen namen die in de mist van de tijd zijn opgegaan, maar ook die van belangrijke historische personen als Amalia van Solms en koning Karel II van Engeland. Beide zijn met een portret in de tentoonstelling aanwezig.

Passages over het personeel bieden de mogelijkheid om ook een stukje pétite histoire over het dagelijks leven in een aristocratische familie te vertellen. Gebaseerd op deze informatie is een hele zaal ingericht over de rol van vrouwen in het toenmalige huiselijk leven. Interieurscènes van Gerard Dou en tijdgenoten geven daar een idee van. Zoals Pieter de Hoochs, Interieur met vrouw en dienstmaagd met een vis uit 1670-74. Terwijl haar kindje slaapt en de vrouw des huizes een huishoudelijk werkje onder handen heeft, toont haar dienstmaagd de vis die voor die dag op het menu staat. 

Gebaseerd op de brieven en de erfenis aan portretten, schilderijen en (gebruiks)voorwerpen is een informatieve tentoonstelling samengesteld, waarin de bezoeker wordt ondergedompeld in de 17e eeuw. Met schilderijen van Rembrandt, Jan Lievens, Aelbert Cuyp, Jan Steen en Jan Asselijn schetst de expositie een beeld van de wereld van Johan de Witt, wiens leven zich voor een groot deel afspeelde in zijn geboortestad. Jan van Goyens Gezicht op de Maas bij Dordrecht toont de bedrijvigheid op het water met in de verte, onder een bewolkte lucht de skyline van Dordrecht.

Jan van Goyen Gezicht op de Oude Maas bij Dordrecht 1651
Olieverf op paneel | Dordrechts Museum, aankoop met steun van Vereniging Rembrandt, Mondriaan Fonds, Bedrijfsvrienden Dordrechts Museum en vele andere fondsen, bedrijven en particulieren, 2008

Met een impressie van de Beurs van Amsterdam door Emanuel de Witte wordt de economische context geschetst. De winstgevende handel met overzeese gebieden wordt met twee monumentale landschappen met een geïdealiseerde voorstelling van een Braziliaanse suikermolen door Frans Post geïllustreerd. Naast Brazielhout was suiker het belangrijkste exportproduct van Nederlands Brazilië.

Frans Post, Braziliaans landschap met suikermolen, Detail ca. 1660. Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam

De zich vrij bewegende figuurtjes suggereren dat het leven op de suikerplantage niet onplezierig was, maar de werkelijkheid was wel anders. Tijdens de onmenselijke lange werkdagen konden de zwarte werknemers in een moment van onoplettendheid, tussen de draaiende raderen van de suikermolen zomaar een hand of een arm verliezen.

Evenals vele anderen, profiteerde ook de familie De Witt van haar investeringen in- en opbrengsten van de VOC en WIC. Een achterneef van De Witt, Gijsbert de Witt, bezat ook een suikerplantage in Brazilië.

Frans Post, Suikerplantage in Brazilië, ca. 1650-55. Musée du Louvre, Parijs

De bezoeker krijgt ook voorgerekend hoeveel salaris, Johan de Witt toucheerde. Zijn geschatte vermogen bedroeg in 1672 zo’n 450.000 gulden; omgerekend naar nu het duizelingwekkende bedrag van 9.000.000 euro! Daarbij inbegrepen was de bonus die hij verdiend had met de succesvolle Tocht naar Chatham. De nog altijd tot de verbeelding sprekende verrassingsaanval, waarbij zijn broer Cornelis de Engelse vloot tijdens de Tweede Engelse Oorlog in 1667 in eigen wateren een verpletterende nederlaag toebracht. Bij een bezoek aan het Naval Museum in Portsmouth zocht ik jaren geleden tevergeefs naar informatie over dit voor de Engelsen beschamende staaltje van daadwerkelijk ‘Dutch Courage’, waar ze in Dordrecht nog altijd trots op zijn.   

Dit hoofdstuk uit onze vaderlandse geschiedenis wordt in de tentoonstelling geïllustreerd met een schilderij en op zee gemaakte tekeningen van ‘oorlogscorrespondent’ Willem van de Velde II.

Willem van de Velde II Krijgsraad op de Eendraght, vlaggeschip Wassenaer Obdam, 24 mei 1665 op rede Texel
Ca. 1665 Olieverf op doek | Collectie Frits Lugt, Fondation Custodia, Parijs

In de laatste zaal zie je de eigentijdse door Arie Schippers uit hout en epoxy vervaardigde meer dan levensgrote portretbuste van Johan de Witt. Met de voornoemde overwinning op de Engelsen wordt hij als de grondlegger van het Korps Mariniers beschouwd.

Familyman
Met een reeks portretten van de Witt, zijn echtgenote en zusters wordt het familieleven van de raadpensionaris belicht. De kinderen De Witt worden niet alleen grootgebracht in de traditie van het gereformeerde geloof, maar kunst, literatuur, poëzie en politiek stonden ook op het opvoedkundige programma.

Dagboek dat de gebroeders de Witt tijdens hun Grand Tour hebben bijgehouden

Ter voltooiing van hun educatie maakten de gebroeders Johan en Cornelis zoals we zagen een Grand Tour. Niet naar Italië, de bestemming die veel aristocratische zonen in de 18e en 19e eeuw zouden kiezen. Cornelis en Johan reisden per schip naar de Normandische kust. Na enige tijd door Frankrijk te hebben getoerd belandden ze via Blois in Angers. Hier doden Johan en Cornelis hun tijd met het Maliespel en studeren. Met een academische bul trekken ze na drie maanden verder naar Nantes om na voltooiing van hun Franse tour over te steken naar Engeland. In de expositie worden de 15 fragmenten uit hun vuistdikke dagboek getoond, waarop de televisieserie over hun Groote Toer, die eind vorig jaar bij Omroep Max te zien was, gebaseerd is. Het is werkelijk verbazingwekkend te zien hoe de twee naar huidige maatstaven onder primitieve omstandigheden hun weg in den vreemde wisten te vinden. Daarbij stond hun een (toen al) uitvoerige reisgids ter beschikking waarin niet alleen de routes waren aangegeven, maar ook bezienswaardigheden en herbergen.

Terwijl kinderen van regentenfamilies veelal om praktische redenen onderling trouwden was de verbintenis tussen Johan en de vermogende Wendela Bicker (1653-1668), te oordelen naar hun correspondentie, gebaseerd op ware liefde. Toen zij in 1668 uitgeput door ziekte, na acht voldragen zwangerschappen en enkele miskramen op 32-jarige leeftijd overleed liet zij haar man met vijf jonge kinderen achter. De anders zo kordate De Witt was radeloos.

Met Gabriel Metsu’s impressie van een lusteloos ziek kind uit (1664-66) wordt het fenomeen kindersterfte aangestipt. Ook Johan de Witt wist wat het verlies van een kind betekende. Zijn dochtertje Elisabeth haalde haar tweede verjaardag niet. Op latere leeftijd waren al zijn kinderen hem ontvallen.

Gabriël Metsu Het zieke kind ca. 1664-1666 olieverf op doek | collectie Rijksmuseum, Amsterdam,
Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt

Dutch Gift
Niets nieuws onder de zon. Zoals de koninklijke familie van Qatar de Amerikaanse president Trump vandaag de dag gunstig probeert te stemmen met de schenking van een van alle comfort voorziene Boeing 747-8, zette De Witt de schilderkunst in voor diplomatieke doeleinden. Terwijl de vijandelijkheden tussen de rivaliserende zeemachten na eerdere gewapende conflicten nog in de lucht hingen probeerde De Witt de gespannen verhoudingen in 1660 op diplomatieke wijze te normaliseren. Met een zending van kostbare kunstwerken, die de geschiedenis is ingegaan als The Dutch Gift, probeerde De Witt koning Karel II te pamperen. De schenking, ter waarde van 600.000 gulden kon niet voorkomen dat het in 1665 weer oorlog werd. De letterlijk en figuurlijk royale schenking bevatte werk van toonaangevende kunstenaars als Gerard Dou en Paolo Veronese.

Paolo Veronese (Verona 1528-1588) and workshop The Mystic Marriage of St Catherine of Alexandria c.1562-1569 Oil on canvas | 148.0 x 199.5 cm Collectie zijne majesteit Koning Charles III. Royal Collection Trust Buckingham Palace

Bij een tentoonstelling over de 17e eeuw kunnen conservatoren niet om de keerzijde van de Gouden Eeuw heen. Meteen aan het begin ziet de bezoeker de al genoemde vriendelijk ogende schilderijen van Frans Post. De zwarte bladzijde van het slavernijverleden wordt geïllustreerd met Natasja Kensmils Huwelijksportret van Johan de Witt en Wendela Bicker, waaruit alle vriendelijkheid verdwenen is. De kunstenares van Surinaamse afkomst laat met dikke over elkaar aangebrachte verflagen niet alleen de gelaagdheid van de geschiedenis zien, maar ook de hypocrisie van de welgestelde regenten. Zij hadden de mond vol van vrijheid, maar deinsden zelf niet terug voor mensenhandel en uitbuiting van slaaf gemaakten.

Natasja Kensmil Huwelijksportret Johan de Witt en Wendela Bicker 2020
Olieverf op doek | Dordrechts Museum, aankoop met steun van het Mondriaan Fonds en de Bedrijfsvrienden Dordrechts Museum, 2021

In de laatste zaal zie je de bloedrode eigentijdse impressie van Plantage Sorghvliet (2020) door Hans Broek, die zichzelf omschrijft als een ‘reizende landschapschilder [die] in de geest van Frans Post’ naar Zuid-Amerika reisde. Plantage Sorghvliet werd in 1745 aangelegd door Simon van Halewijn, die geparenteerd was aan Johan de Witts dochter Agneta. 

Ook maar een mens
In deze expositie wordt niet alleen De Witts politieke carrière belicht. We leren ook andere kanten van deze bijzondere man kennen. Van een verliefde vrijgezel groeide hij uit tot een liefhebbende echtgenoot en bezorgde vader. Naast zijn drukke loopbaan had hij tijd om viool te spelen. Ook brak hij zijn hoofd op wiskundige vraagstukken. Hij vond niet alleen tijd om zijn nichtje op dit vakgebied bij te spijkeren, maar hij is ook de grondlegger van de levensverzekeringswiskunde. Via een tentoongesteld authentiek blad kunnen geïnteresseerden zijn kansberekeningen volgen.  

Met zijn zus Johanna, wier pientere gelaat ons vanaf een doek door Michiel Jansz van Miereveld aankijkt kon hij over politiek praten. In Dordrecht zie je ook het door Caspar Netscher geschilderde familieportret van De Witts zuster Maria en haar echtgenoot Diederick Hoeufft. In een video kun je de make-over volgen waarbij haar zwaar beschadigde beeltenis onder de handen van restauratrice Nadia Wilting weer presentabel wordt.   

De moord op Johan de Witt vervult ons 21ste eeuwers met afschuw en ongeloof, maar deze gevoelens leefden indertijd ook. Een geschokte anonymus voorzag Jan Asselijns Bedreigde Zwaan die zijn nest beschermt jaren later van een allegorische betekenis. Als eerbetoon aan de vermoorde politicus voegde hij de woorden ‘raadpensionaris’, ‘vijand van staat’ en ‘Holland’ toe, waarmee het werk van een goed getroffen vogelstudie postuum veranderde in een politiek pamflet.

Anders dan het schilderij waarin zijn onttakelde lichaam prominent in beeld is gebracht verschijnt de raadpensionaris in dit werk als een witte zwaan, die op strijdbare wijze zijn 7 provinciën, gesymboliseerd door een nest met 7 eieren, beschermt. Het doek uit de Eregalerij van het Rijks, dat voor de duur van de expositie even van het haakje is genomen, vormt wegens de allegorische inhoud, een absoluut hoogtepunt.

Jan Asselijn, De bedreigde zwaan Ca. 1888 olieverf op doek. Rijksmuseum, Amsterdam

Ten tijde van de Romantiek sprak de brute moord ook nog tot de verbeelding. De romanticus Simon Opzoomer gaf in 1843 een impressie van de angstige momenten die de beide broers in afwachting van hun liquidatie beleefden.

Buitenkansje op het Binnenhof Binnenhof 
De lang lopende perikelen rond de huidige renovatie van het Binnenhof, waar De Witt ook jarenlang werkzaam was, hebben een voor deze tentoonstelling positief gevolg. Twee monumentale doeken uit de plenaire zaal van de Eerste Kamer zijn nu in Dordrecht te zien. De allegorie op de Oorlog, gepersonifieerd door de krijgsgod Mars en een doek waarin de Vrede gesymboliseerd wordt door haar beschermgodin Irene. De werken werden in opdracht van Johan de Witt geschilderd door Jan Lievens en Adriaen Hanneman.

Jan Lievens, De oorlogsgod Mars, 1664. Eerste Kamer der Staten Generaal. Eigendom Rijksvastgoedbedrijf, Den Haag

Literatuur

M. Eekhout e.a., De wereld van De Witt, 1625-1672, Dordrechts Museum, 2025.

Jaap de Haan, De eerste minister van de Republiek, De Hollandse raadpensionaris in de zeventiende eeuw. Amsterdam, 2024..

De Groote Toer van Johan en Cornelis de Witt. Televisieserie met Huub Stapel bij Omroep Max, najaar 2024.

Link: Dordrechts Museum, de wereld van Johan de Witt

Augusta Curiel – Yere Mi Sten. Tot en met 6 november in Foam, Amsterdam.

Watervliegtuig, Dornier Do X op de Surinamerivier, 18 augustus 1931.

Ter gelegenheid van de 45-jarige Onafhankelijkheid van Suriname organiseerde het Stedelijk in 2021 een schilderijententoonstelling gewijd aan de Surinaamse School. Kunstenaars van diverse pluimage toonden hun figuratieve en abstracte werken. Kleurrijk èn zwart wit, want naast schilderijen waren ook vroege fotowerken te zien. Tijdens het openingswoord memoreerde de spreekster dat een expositie over Surinaamse kunst in het Stedelijk tot voor kort nog als lachwekkend zou zijn ervaren, maar de tijden zijn veranderd. Zoals zo vaak hadden mannelijke kunstenaars in deze expositie de overhand, maar vrouwen waren er ook. Zoals Noni Lichtvelt (1929-2017) en de Amsterdamse schilderende actrice Nola Hatterman (1899-1984).

Nola Hatterman, Op het terras, 1930, doek, 100 x 99 cm. Stedelijk Museum (langdurig bruikleen Amsterdam Museum)

Wanneer zij kennis maakt met Anton de Kom en zijn geruchtmakende boek Wij Slaven van Suriname, slaat haar fascinatie voor zwarte modellen om in oprechte belangstelling voor de problemen van Surinaamse arbeiders. Zij sympathiseert met de cultureel-nationalistische beweging Wie Eegie Sanie (onze eigen dingen) en ontwikkelt zich tot een geëngageerde kunstenaar. Met haar werk en dat van haar leerlingen werd in het Stedelijk een kleurrijk palet geschetst van het land dat auteur W.F. Hermans in 1969 nog omschreef als  …’de laatste resten tropisch Nederland’…

Fotografe Augusta Curiel (1873-1937) werd in die tentoonstelling ook kort genoemd. Met de tentoonstelling Yere Mi Sten geeft het fotografiemuseum Foam haar niet alleen een stem, maar ook een eigen podium. De tijden zijn inderdaad veranderd. Portretfoto’s en beelden van het dagelijks leven, fotoalbums, ansichtkaarten, vintage prints en moderne reproducties weerspiegelen de wereld van Augusta en haar zus Anna. Met wie zij in de Domineestraat een fotohandel runde. Met hun impressies van het leven in het overzeese gebiedsdeel oogstten zij destijds veel succes, maar nu weerklinken ook antikoloniale geluiden. In de ogen van de tentoonstellingsmakers weerspiegelen de foto’s een bedrieglijke orde. Je ziet er vooral bijzondere soms nostalgische gebeurtenissen op, zoals de opname van het watervliegtuig op de Surinamerivier. Tijdens een vlucht van Rio de Janeiro naar New York maakte de Dornier Do X in 1931 een tussenlanding in Paramaribo. Dit event werd gadegeslagen door een aantal keurig in witte tropenpakken gestoken heren en … de gezusters Curiel die zich met hun camera op statief eveneens aan de Waterkant hadden geposteerd.

Dit laatste is minstens zo bijzonder als het eigenlijke onderwerp. Fotograferen was in die dagen een zware klus. Augusta en Anna moesten niet alleen het houten statief naar de oever dragen, maar ook de platencamera en de glasnegatieven, waarop het te fotograferen object na veel wikken en wegen werd vastgelegd. En dat was nog maar de eerste stap van een arbeidsintensief en gevaarlijk proces. Hier komt Augusta’s rechterhand in het verhaal. Anna beschikte over de kennis van de chemicaliën die benodigd waren om de negatieve opnames letterlijk en figuurlijk om te toveren in positieve beelden. In de niet meer leverbare publicatie over Augusta Curiel [J. van Dijk, Fotografe in Suriname 1904-1937 [dat tweedehands te koop is voor € 169,–) wordt dit proces en wat daar bij kwam kijken, uitgebreid beschreven. Zo werden bijvoorbeeld tweewekelijks grote staven ijs bezorgd om de chemicaliën op de juiste temperatuur te houden.

Tot 6 november is de bewonderenswaardig erfenis die onder hun handen ontstond te zien. De samenstellers van de tentoonstelling benadrukken dat deze zogeheten daglichtcollodiumzilverdrukken vooral een selectieve, mooie kant van het koloniale stadsleven en de binnenlanden laten zien. Ze geven een vertekend beeld van het koloniale verleden. In de toenmalige Surinaamse samenleving waren armoede en ongelijkheid aan de orde van de dag.

Je kunt het Augusta en Anna niet kwalijk nemen. Met fotowerk moesten de ongetrouwde dames in hun onderhoud voorzien. Logisch dat zij kozen voor aansprekende, goed verkopende onderwerpen. Ook al werkten ze hard, ze verdienden maar weinig, zoals een notitie op een briefkaart onthult. Vaak gingen ze tot in de kleine uurtjes door om de opnames te ontwikkelen en af te drukken.   

De aankomst van immigranten uit Brits- en Nederlands Indië. 1928.

Ze waren echter niet blind voor de minder mooie kant van het leven in en om Paramaribo. Daarvan getuigen beelden van de aankomst van contractarbeiders, die met misleidende vooruitzichten in Brits- en Nederlands-Indië waren gerekruteerd. Je ziet ook een impressie van veldarbeiders die bananen op een boot laden. En ook andere opnames tonen de keerzijde van de koloniale samenleving: zoals armoedige erfwoningen in Paramaribo. De foto van demonstrerende werklozen illustreert de armoede die door de economische crisis werd veroorzaakt. Voor dit aspect van de Surinaamse samenleving had Nola Hatterman ook al oog.

Werklozendemonstratie in Paramaribo in 1931 naar aanleiding van de economische crisis, Collectie Rijksmuseum Amsterdam

Met fotografische precisie
Lang voor Curiels tijd ontstonden getekende en geschilderde impressies niet alleen van het leven, maar ook van de Surinaamse natuur. Maria Sybilla Merian (1647-1717) bracht in de vroege 18e eeuw de betoverende tropische flora- en insectenwereld met fotografische precisie in beeld. De sinaasappels, met enigszins knoestige schil, die zij in Suriname schilderde inspireerden Augusta twee eeuwen later tot haar close-up.
Gerrit Schouten (1779-1839), zoon van een Amsterdamse zeeman en een moeder van gemengd bloed, gaf in zijn driedimensionale kijkdozen eveneens ‘realistische’ impressies van het dagelijks leven van de inheemse- en koloniale bevolking. De destijds als souvenirs gemaakte diorama’s van Plantage Zeezigt en Plantage Kerkshoven zijn van grote documentaire waarde. Je kunt ze tot 1 september bewonderen in de tentoonstelling Bittere Oogst waarover u op mijn website kunt lezen.

Terug naar de zussen Curiel, die als gezegd uitliepen om het grootste watervliegtuig ter wereld te bewonderen. Terwijl Augusta en Anna met hun camera in de weer waren, werden zij door een onbekende fotograaf vereeuwigd. Augusta en Anna waren niet de enige fotografen in Paramaribo. De opname van het watervliegtuig is mogelijk van Theodorus Rustwijk (1862-1914), wiens werk destijds in het Stedelijk eveneens te zien was. Een andere kandidaat is de politicus en amateurfotograaf Julius Muller, van wie in 1895 een overzichtstentoonstelling met honderden foto’s van het leven in die tijd in Paramaribo te zien was. Hiermee houden de opties niet op: ook Eugen Klein, Alfred del Castilho en Clarissa Heilbron hadden indertijd fotostudio’s in Paramaribo.

Pedigree 
Wie waren Augusta en Anna Curiel? Je zou hen kunnen omschrijven als sociale klimmers. Hun moeder Henriette Paulina Petronella Curiel was in 1840 als dochter van een Joodse immigrant: Mozes Curiel, nog in slavernij geboren. Sinds de afschaffing van de slavernij in 1863 was een middenklasse en bovenklasse van kleur ontstaan. Als middenstanders moesten de ongehuwde Augusta en Anna in hun eigen onderhoud voorzien en dat betekende hard werken.
Op foto’s die zij in opdracht van organisaties en bedrijven maakten blijkt dat zij onderdeel van het koloniale apparaat waren, aldus de samenstellers van de tentoonstelling. De foto’s van plantagewerkers, fabrieksarbeiders en hun levensomstandigheden weerspiegelen ook de sociaaleconomische en raciale ongelijkheid. Een open deur lijkt mij. Om de pijnlijke kanten van het verleden te verzachten zijn de opnames van anonieme werklieden in de expositie voorzien van context. Waar namen ontbreken lichten de samenstellers van de expositie toe waar de afgebeelde mannen werkten.  

Inladen van bacoven op een boot in de transporttrens 1915 Koninklijke Verzamelingen Den Haag

Op deze manier wordt eer betoond aan de arbeiders die hebben bijgedragen aan de opbouw van Suriname. Een samenleving waarin culturen uit Oost en West zijn samengesmolten tot een betekenisvolle en diverse gemeenschap.

Je kunt het tot 6 november met eigen ogen zien in Foam aan de Keizersgracht.

Tentoonstelling Surinaamse School, in het Stedelijk Museum, Amsterdam, 5 juni t/m 11 juli 2021.
De Grote Suriname Tentoonstelling tot en met 1 maart 2020 in de Nieuwe Kerk, Amsterdam.

Fenix , Kunstmuseum over Migratie in Rotterdam.

Schip voor de kade bij het San Francisco pakhuis, ongeveer 1925, Gemeente archief Rotterdam

De editie van Kunstschrift nr. 2 2025 is gewijd aan kunst & migratie in de ruimste zin van het woord. De foto van een enorme stoomboot op de omslag maakt nieuwsgierig naar de inhoud. Je leest over eigentijdse migranten, maar ook over vluchtelingen en wereldreizigers die al sinds de 16e eeuw in beweging kwamen.  

Hans Holbein de Jonge Portret van Desiderius Erasmus circa 1532 Collectie Fenix

Ter illustratie van het fenomeen migratie koos de redactie voor het motto van Desiderius Erasmus Roterodamus die rond 1466 in de Maasstad werd geboren:
…‘Overal thuis, een vreemdeling voor allen’…

De foto van de vertrekkende Holland-Amerika Lijn en het portret van de Nederlandse humanist Erasmus zijn te vinden in Fenix, het nieuwe kunstmuseum over Migratie. Het museum is gerealiseerd in samenwerking met de Stichting Droom en Daad, die met culturele projecten de veelkleurige geschiedenis van Rotterdam in beeld wil brengen. Met de intentie om te verbinden. De onderliggende gedachte is dat migranten geen buitenstaanders zijn; in wezen zijn wij allemaal ooit ergens (anders) vandaan gekomen… Met een spectaculaire show is het museum door koningin Maxima geopend. Het voorbeeld bij uitstek van een succesvolle migrant! Onder welke categorie moeten we de  majesteit plaatsen?  Een politieke of economische vluchteling of gewoon een gelukszoeker? Haar migratie betekende in elk geval een persoonlijke sprong voorwaarts, maar dat geldt niet voor iedereen die deze sprong in het diepe waagde, vaak in de letterlijke betekenis.

Cas Oorthuys, Vertrek van de Holland-Amerika Lijn, 1956. Collectie Fenix

Een betere locatie voor het nieuwe museum is niet denkbaar: vanaf de Paul Nijghkade gingen miljoenen mensen in de late 19e en vroege 20e eeuw scheep op zoek naar een beter bestaan. Thematisch ingedeeld naar vertrek, reis en aankomst vertellen foto’s, historische documenten, oude en eigentijdse kunstwerken de boeiende migratiegeschiedenis vanuit Nederlands perspectief. Je ziet geschilderde en gefotografeerde beelden van verwachtingsvol gestemde mensen, die bepakt en bezakt met hun kroost aan boord gaan, zoals in een werk van Ventura Alvarez Sala, Emigrantes uit 1908.

Van recente datum zijn beelden van angstige en treurige mensen, zoals te zien in de in acryl uitgevoerde impressie van vluchtelingen op de Balkan nabij een basis van de United Nations. Met de reeks daarop geïnspireerde werken won Koole in 2022 de Jeanne Oosting prijs. Zijn schilderijen zijn gebaseerd op nieuwsfoto’s, die hij, overgebracht op doek, met felle kleuren in acryl inkleurt. De site van de Jeanne Oosting prijs informeert over zijn motivatie. De beelden herinneren ons aan de gruwelijkheden van de oorlog.

Peter Koole, Outside the UN base, 2021-2022. Acryl op doek 170 x 135 cm. Collectie Fenix.
Foto: ANP / Hollandse Hoogte / Peter Hilz

In het museum staan mensen centraal die door oorlog, onderdrukking of honger van huis en haard verdreven zijn. Niet wetende waar ze naar toe gaan of zelfs op een dood spoor zijn beland.  

De vroegste voorbeelden van deze categorie vormen foto’s van in deplorabele staat verkerende Belgische vluchtelingen die tijdens de WOI hun heil letterlijk hogerop zochten. In Nederland wachtte hen geen warm onthaal. Tijdens rondleidingen in het Catharijneconvent memoreerde ik soms de jaren 1914-1918, toen Belgische refugiés binnen de oude kloostermuren werden opgevangen. In weerwil van de wens dit nooit meer, zijn 80 jaar na WOII vandaag de dag meer vluchtelingen dan ooit op drift. Beelden  van bootvluchtelingen in krakkemikkige vaartuigen nemen tussen de World Press foto’s een prominente plek in. In Fenix zie je een opname van een overvolle boot in de branding van het eiland Lesbos.

Sergey Ponomarey, Greece, 2015. An overcrowded boat arrives on the island of Lesbos

De 100 jaar oude loods van de Holland Amerika lijn, die in 1923 werd ontworpen door architect Cornelis van Goor, verrees na het bombardement van Rotterdam in 1948 als een Fenix uit de as. De functie van het gebouw is veranderd, maar de naam van het gebouw is gebleven. De loods heeft onder de handen van de Chinese architect Ma Yangsong een toepasselijke make-over ondergaan. De door hem geconstrueerde spiraalvormige trap, de Tornado, leidt naar een uitkijkpunt vanwaar je de blik in alle windstreken kunt richten. Een mooie symbolische verbeelding van het thema waaraan het museum gewijd is: beweging. Eigentijdse kunstenaars hebben een platform gekregen om hun perspectief op migratie in beeld te brengen. In de verschillende migrantenstromen die ons land sinds de Belgische exodus overspoelen vinden zij inspiratie. Migrerende kunstenaars hebben veel te vertellen. Over hen en hun motieven wordt eveneens een boekje opengedaan. De mens staat in dit museum centraal.

Gevluchte kunstenaars komen overigens niet alleen wat halen, maar ook wat brengen. Daarvan zie je een mooi voorbeeld in het werk van de Israëlische kunstenaar Efrat Zehavi, die in 2001 in Rotterdam belandde. Met 116 portretbusten bracht zij de veelkoppige bevolking van Rotterdam in beeld. Deze wereldburgers van diverse pluimage en herkomst, maken Rotterdam samen deel uit van één gemeenschap!

Etrat Zehavi, Where are we going, 2020-2022. Plastine, elk portret ca. 10 x 8 x 8 cm. Collecie

De portretten van Zehavi spreken boekdelen, maar het Doolhof van koffers maakt nog meer indruk. De immense berg, waar je amper overheen kunt kijken, is opgebouwd met koffers die de samenstellers van de expositie in het hele land hebben opgehaald bij de donoren. Een audiotour verduidelijkt dat het niet zozeer om de objecten zelf gaat, maar om de verhalen die de koffers vertellen over de manier waarop de eigenaren hun weg in de wereld vonden. Gewoon op een vakantie- of zakenreis, een sentimental journey of tijdens migratie. Via de audiotour vertellen de koffers avontuurlijke, verdrietige en aangrijpende verhalen. Bij een geel kinderkoffertje hoor je het verhaal van een grootvader die zijn kleindochter over zijn Surinaamse roots verteld. 

Met slechts twee woorden, elk aangebracht op een eigen continent, worden deze werelden van verschil door Francis Alÿs in Geographies treffend in beeld gebracht.

Francis Alÿs, Geographies, 2007- 2008, Collection Fenix

Bij het Doolhof van koffers moet ik denken aan de in 1998 als Left Luggage verfilmde roman Twee Koffers vol van Carl Friedman. Het enige dat over was van het vooroorlogse leven van de Joodse eigenaar.

In de immense tentoonstellingszalen van Fenix komen de veelal kleurrijke, soms monumentale werken van eigentijdse kunstenaars goed tot hun recht. Evenals bij de kofferberg wordt ook bij andere objecten een beroep op je voorstellingsvermogen gedaan. Waarover dromen de door Alejandro Cartagena gefotografeerde slapende migranten in de laadbak van een pick-up truck? De met zwarte humor als Carpoolers betitelde opname maakt deel uit van een reeks die tussen 2011-2014 ontstond.

Alejandro Cartagena, Carpoolers, Collectie Fenix.

Tussen de ernstige aan migratie gerelateerde thema’s vind je ook humoristische verbeeldingen. Zoals de monumentale, uit verschillende textiele materialen vervaardigde bus met diverse reizigers. Op de flank maakt een poster reclame voor het verkrijgen van net zo’n gespierd lichaam als dat van bodybuilder Big Boy. De bus is er een in een reeks van Red Grooms (1937), een van de voormannen van het medium installatiekunst.

Red Grooms, The Bus, 1995.  279,1 x 676 x 269,9 cm. Collectie Fenix

Bijzonder veelzeggend vond ik de foto van Omar Victor Diop uit de serie Diaspora-2014. Een ogenschijnlijk goed in de Westerse maatschappij geassimileerde zwarte vluchteling. Gekleed in een grijs colbertje en een door een lid van de rode broekenbrigade afgedankte nette pantalon.  Alleen zijn huidskleur en het exotische hoofddeksel verraden zijn afkomst.

Omar Victor Diop, Diaspora, 2014-2015. Collectie Fenix

Deze beschrijving geeft slechts een kleine impressie van hetgeen in Fenix te zien is. Ga er snel zelf kijken. Paul Nijghkade 5, 3072 AT Rotterdam.

Link: Fenix

Link: Kunstschrift

Bittere Oogst. Een Surinaamse plantage in Nijmegen tot en met 31 augustus. Museum het Valkhof, Nijmegen.

Het zien van een diorama van Gerrit Schouten in de voorjaarseditie van het Bulletin van de Vereniging Rembrandt brengt mij even terug in Suriname. Hier beleefde ik in 1982 de meest bijzondere kerst van mijn leven. Met knipperende kerstverlichting aan de houten huizen was de stad in weerwil van de tropische temperaturen overdag al volop in kerstsfeer.
In de kerstnacht woonde ik de mis bij in de imponerende uit hout opgetrokken kathedraal. Het lezen van het evangelie werd afgewisseld met liederen die uit honderden devote kelen in het Sranan Tongo weerklonken. Vooral het als de ‘Helpiman’ toegezongen pasgeboren Christuskind maakte diepe indruk. Wat mooi wanneer je vol overgave kunt geloven als een kind. Tijdens deze mis benaderde ik deze gezegende staat ook even, maar ik was het snel weer kwijt.  Zo niet de liefde voor het overzeese land, waaraan in de Nieuwe Kerk in 2020 een bijzonder leerzame en veelomvattende tentoonstelling werd gewijd. In de Grote Suriname tentoonstelling werd de harde waarheid over het koloniale verleden niet geschuwd. Dat geldt ook voor de tentoonstelling Bittere Oogst, waar het verhaal verteld wordt dat schuilgaat achter de mooie beelden die de diorama’s ons voor ogen toveren.

Gerrit Schouten, Plantage Kerkshoven aan de Warappakreek, 1823

Het beeldverhaal in Nijmegen kan gezien worden als een vervolg op de Grote Suriname tentoonstelling, waarin de bezoeker werd geïnformeerd over het begin van de ‘relatie’ tussen Suriname en Nederland. Op 26 februari 1667 gingen zeven Zeeuwse schepen onder leiding van Abraham Crijnsen op de rede van Paramaribo voor anker. Een nieuwsbrief van 29 mei maakte melding van de ‘heerlijke overwinning van Pirmeriba’ dat werd omgedoopt in Nieuw Middelburg.

Bij de Vrede van Westminster in 1674 werd Nieuw Amsterdam, daarna New York, met de Engelsen geruild voor Suriname.

Met de overname van Suriname, eigenden de Zeeuwen zich ook het aandeel in de slavenhandel toe, waarna Suriname een wingewest werd. Op de honderden plantages werd suiker, tabak, cacao en verfhout geproduceerd. Vanuit de voormalige Portugese slavendepots op de westkust van Afrika brachten Hollandse en Zeeuwse schepen tussen 1637-1863 naar schatting 600.000 zwarte arbeidskrachten naar de West. De economie dreef in hedendaags jargon, op de kurk van de slavernij. De rest is een geschiedenis, waarvan de gevolgen tot de huidige dag voelbaar zijn.

In de Nieuwe kerk werd destijds een kijkdoos getoond van Gerrit Schouten. Het minutieus geknutselde, ogenschijnlijk idyllische driedimensionale diorama geeft een inkijkje in het reilen en zeilen op katoenplantage Zeezigt. Tussen de bedrijvigheid van hardwerkende zwarte arbeiders valt een afschuwelijk detail in de achtergrond niet direct op. Een opzichter te paard trekt een slaafgemaakte mee aan een inmiddels verteerd koord. Dit touw mag verteerd zijn maar dat geldt niet voor de herinneringen aan de slavernij.

Gerrit Schouten, Diorama van plantage Zeezigt. Ca. 1815-1857 x 150 x 25 cm. Rijksmuseum, Amsterdam

In Nijmegen staat een prachtig gerestaureerd diorama van Koffieplantage Kerkshoven (1823) centraal. De in papier maché gemodelleerde voorstelling is met oog voor detail, perspectivisch correct in beeld gebracht. De voorstelling oogt ordelijk en rustig, maar de werkelijkheid was wel anders! Achter die zorgvuldig gecreëerde façade schuilt een ander verhaal: een bittere werkelijkheid van slavernij en uitbuiting vol wreedheid en pijn. Dit diorama vormt het uitgangspunt van het mensonterende verhaal over de slaaf gemaakten van Suriname, dat nu in Nijmegen verteld wordt.

Recent onderzoek heeft uitgewezen dat -op zich niet opzienbarend- ook Nijmegen op bestuurlijk niveau betrokken was bij slavernij. Daarvan getuigen historische documenten, als kaarten, archiefstukken en oude foto’s. De diorama’s van Gerrit Schouten zijn daarbij driedimensionale documenten van onschatbare waarde. De tentoonstelling wordt verrijkt met werk van oude en eigentijdse kunstenaars. Zoals een modern op groot formaat uitgevoerd diorama van Rita Maasdamme, het Marrondorp; Gevlucht naar de vrijheid, 1980-2000, uit het Amsterdam Museum.

Rita Maasdamme, het Marrondorp; Gevlucht naar de vrijheid, 1980-2000, Amsterdam Museum. Foto Monique Vermeulen.

Verhalen van nazaten brengen de verborgen geschiedenis van kracht, verzet en weerstand tot leven. Je ziet modellen van Koto Missis; zwarte vrouwen in traditionele dracht. In de teksten kom je regelmatig de zinsnede tegen: het slavernij verleden werkt nog altijd door. Niet alleen in maatschappelijk en economisch opzicht, maar besef ik mij ook in taal. De hedendaagse uitdrukking ‘hoe staat je muts vandaag’ stamt uit de tijd dat Creoolse vrouwen boodschappen uitdroegen door de manier waarop ze hun hoofddoek knoopten.

Flo Kortekaas, Angisa, hoofddoek ter gelegenheid van de tentoonstelling Bittere Oogst, 2025

Van Gerrit Schouten (1799-1839) zijn zo’n veertig diorama’s bewaard. Als kind van een Amsterdammer en een moeder van gemengd bloed kende hij de witte samenleving in Paramaribo van nabij. Zijn vroegste diorama’s verbeelden scènes van inheemse nederzettingen. In een daarvan bracht hij een zogeheten DU in beeld. Een ritueel dansfeest waarin op verhalende wijze met zang en dans uiting werd gegeven aan velerlei aspecten van het leven op de plantage. Dit soort feesten vonden maar enkele malen per jaar plaats en werden druk bezocht; niet alleen door de slaaf gemaakten, maar ook vrije mensen, al dan niet van kleur.

In 1707 bracht Dirk Valkenburg, de artistieke administrateur van de suikerplantage van Jonas Witsen, zo’n rituele dans in beeld.

Dirk Valkenburg, Dansfeest op een van de suikerplantages van Jonas Witsen, 1708. Statens Museum for Kunst. Kopenhagen.

In 1826 ontving Schouten een eervolle opdracht. Voor het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden, dat ondergebracht was in het Mauritshuis, bestelde koning Willem I twee diorama’s met scènes uit het leven van de oorspronkelijke bewoners: de Caraïben en Arrowaka’s. Als beloning ontving Schouten een koninklijke onderscheiding in de vorm van een gouden medaille. Het leven op de Surinaamse plantages die na de afschaffing van de slavernij in 1863 nog enkele decennia bewerkt werden door contractarbeiders uit Brits Indië wordt op kleurrijke wijze in woord en beeld geïllustreerd.

Link naar Museum Valkhof

Eerdere artikelen op mijn site die verband houden met dit onderwerp.

Slavernij, tentoonstelling Rijksmuseum, vanaf 5 juni t/m 29 augustus.
De Grote Suriname Tentoonstelling tot en met 1 maart 2020 in de Nieuwe Kerk, Amsterdam.

Tentoonstelling Boven het Maaiveld: 25 jaar archeologische vondsten. Tot en met 7 september in Rijksmuseum van Oudheden, Leiden.

Tentoonstelling Boven het Maaiveld: 25 jaar archeologische vondsten. Tot en met 7 september in Rijksmuseum van Oudheden, Leiden.

In het Rijksmuseum van Oudheden kun je dagenlang dwalen door de erfenis die de oude Egyptenaren, de Grieken en de Romeinen ons hebben nagelaten. In de inmiddels voorbije expositie Bronstijd: Vuur van verandering kon je veel te weten komen over de bronstijd (2000-800 v. Chr.). De talrijke toepassingen van het nieuw ontdekte metaal bracht de samenlevingen in heel Europa op een hoger plan.

In de nieuwe tentoonstelling Boven het maaiveld blijven we dichter bij huis. In deze expositie worden de bijzondere vondsten getoond die de Nederlandse bodem de afgelopen 25 jaar prijs heeft gegeven.

Met 500 objecten wordt een beroep gedaan op het uithoudings- en het voorstellingsvermogen van de bezoeker. Dat laatste is niet zo moeilijk. De vormgevers van de tentoonstelling hebben de voorwerpen die tussen 2000-2025 op 200 vindplaatsen bovengronds kwamen op aansprekende wijze gepresenteerd.
Veel objecten steken letterlijk èn figuurlijk boven het maaiveld uit. Ze zijn niet alleen mooi of interessant qua uiterlijk, maar vertellen ook iets over de gebruikswaarde in de ontstaanstijd. Zoals een mantelspeld in de vorm van een Cicade. De vleugels dragen nog de sporen van glas of email. De speciale naaldconstructie verraadt dat de in 2015 in Utrecht gevonden fibula afkomstig is van de Balkan!

Fibula in de vorm van een Cicade. Koper, 170-300 n.Chr. RMO Leiden

Bezoekers uit het hele land kunnen in deze expositie iets van hun gading vinden. Alle Nederlandse provincies en de Caribische eilanden zijn vertegenwoordigd.

Anders dan de traditionele benadering, waarin uitsluitend archeologen en overheidsinstanties aan bod komen, hebben ook amateurs die bijdroegen aan de expositie een stem gekregen. Jongens met metaaldetectors, mensen die een toevallige vondst deden en niet in de laatste plaats: vrijwilligers!

Alle getoonde voorwerpen zijn op eigen wijze waardevol en roepen uiteenlopende vragen op. Ze zijn mooi, uniek of verrassend. Dat geldt ook voor de vindplaats, zoals een kostbare bord van Japans porselein in de zogeheten Kutani-stijl dat het archeologenhart sneller deed kloppen. Het in olijfgroen en roze beschilderde -oudst bekende uit Japan geïmporteerde bord in ons land- werd opgediept uit de beerput van het huis van Cornelis Lampsins, de vermogende Vlissingse reder die zich als bewindhebber van de WIC baron (…) van het eiland Tobago mocht noemen.

Bord, Japans porselein, Kutani-stijl. Collectie: Zeeuws Archeologisch Depot, Middelburg. Foto: ADC Archeoprojecten

Wat is er in de tijdspanne van 25 jaar al niet opgegraven? Je kunt het zo gek niet bedenken. Van alledaagse en luxe gebruiksvoorwerpen, wapens, munten en sieraden is de toepassing nog wel te achterhalen, maar de botten van een leeuw die op het Haagse Binnenhof bovengronds kwamen bezorgden de onderzoekers hoofdbrekens. Andere objecten zorgen ondanks, of juist door de distantie in tijd voor emotie.  

Zoals de uitzonderlijk goed bewaard gebleven gebreide kindersok uit het midden van de 16e eeuw die in Groningen werd gevonden. De gedachte aan een kindervoetje dat hier destijds in rondgelopen heeft zorgt over de eeuwen heen voor connectie en emotie. Dat geldt ook voor meer recente persoonlijke bezittingen uit Kamp Westerbork en voorwerpen uit de West, die herinneren aan het slavernijverleden.

Kindersok, wol 15 x 5 cm, midden 16e eeuw, vindplaats Groningen

Scheepswrakken die eeuwenlang op de zeebodem hebben gelegen vormen als tijdscapsule ook een goed gedocumenteerde Fundgrube. Niet alleen de bewaarde inventaris van een schip dat naar de kelder ging, maar ook de versieringen aan het achterschip of de boeg zijn interessant. Zoals het boegbeeld van een schip dat tussen 1650-1675 op de rede van Texel is vergaan. Een afschrikwekkend beeld van een krijger met Phrygische muts dat vijanden op zee op andere gedachten moest brengen! De beeldtaal is illustratief voor de iconologie ten tijde van de 80-jarige oorlog. In de toen actuele Opstand tegen de Spaanse overheerser werd teruggegrepen op het roemruchte verleden van de Bataafse Opstand tegen de Romeinen.

Boeg- of hekbeeld van krijger met Phrygische muts. 1650-1675. Hout 30 x 40 cm. Collectie: Stichting Onderdak Nautisch Erfgoed Wieringen. Foto: Archeologie West-Friesland

Onderzoeksmethodes.
Bij het zoeken naar antwoorden op vragen die bodemvondsten oproepen staan archeologen niet alleen. Ze worden bijgestaan door wetenschappers van andere disciplines. Geologen, die verstand hebben van bodemlagen en dendrochronologen die houten objecten kunnen dateren aan de hand van boomringen. Samen met biologen en historici proberen ze de puzzel van het verleden op te lossen. Met als gezamenlijke doelstelling: meer te weten te komen over leven en werken van de mensen van toen. 

Tot ver in de twintigste eeuw werd een onderzoeksterrein aan de hand van luchtfoto’s, proefsleuven en daadwerkelijke opgravingen onderzocht. Sinds de laatste decennia van de 20e eeuw wordt steeds meer gebruik gemaakt van zogeheten non-destructieve onderzoeksmethoden. Met nieuwe technologieën als magnetometrie kan het archeologisch bodemarchief zonder arbeidsintensief, tijdrovend en duur graafwerk worden onderzocht.

In verschillende situaties kunnen archeologen gelukkig ook nog fysiek aan de slag. In de tentoonstelling word je over dit alles geïnformeerd. Het van 1992 daterende Verdrag van Malta verplicht de bodemverstoorder om met tijd en geld archeologisch onderzoek te faciliteren.

Beginnen je handen bij het zien van al deze vondsten te jeuken? En krijg je zin om zelf de spade te hand ter nemen? Wees dan gewaarschuwd. Zomaar graven mag niet. Het is alleen toegestaan wanneer het bodemarchief door nieuwbouw of de aanleg van een weg voorgoed onbereikbaar en dus onleesbaar wordt.

Als je iets vindt mag je de vondst niet zomaar in je broekzak steken. Archeologische vondsten moeten worden gemeld bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, waar je online een vondstmeldingsformulier kunt invullen.

In de expositie zie je behalve Romeinse, 16e en 17e vondsten ook objecten uit de prehistorie, middeleeuwen en moderne tijd. Je hebt nog tijd, maar wacht niet te lang, want de expositie is tot en met 7 september te zien.

Boven het maaiveld
Museum Castellum Hoge Woerd, De Meern

Good Mom/Bad Mom; de moedermythe ontrafeld. Tot en met 14 september in het Centraal Museum, Utrecht

Good Mom/Bad Mom; de moedermythe ontrafeld tot en met 14 september in het Centraal Museum, Utrecht.

Hendrick Bloemaert, Maagd Maria, 1635-1640. Doek 67.5 x 55.8 cm. Centraal Museum. 
Tala Madani Shitmom, 2019. Doek 195,6 x 203,2 cm. Courtesy of the artist & David Kordansky Gallery, Los Angeles. Foto Lee Thompson.

Met lieflijke impressies van de Maagd Maria en haar kind presenteerden kunstenaars eeuwenlang het ideaalbeeld van een goede moeder. Beelden waaraan vrouwen zich konden spiegelen. Inspiratie is soms nodig, want het moederschap wordt niet altijd als een zegen ervaren.  

Zestigplussers herinneren zich nog wel het bestaan van gezinnen die wel 15 kinderen of meer telden. Uit de eerste hand teken ik hier de ervaring op van een vriendin wier moeder, na een jaar van zwangerschapsstilte, door de pastoor aan de tand werd gevoeld. Ik moest eraan denken bij het zien van een zeventiende-eeuws familieportret in de voorjaarseditie van Kunstschrift. Rond een welvoorziene dis zijn vader en moeder de Moucheron met hun 18 kinderen èn een eerste kleinkind rond 1653 vereeuwigd.  

Zegeningen van het moederschap?
In de tentoonstelling Good Mom/Bad Mom komt deze vraag uitgebreid aan bod. En er is een publieksboek verschenen: Mothering Myths: an ABC of Art, Birth and Care. Een boek over moeders, ouders, kinderen, zorgtaken, de ‘politiek’ van de moederbuik en emancipatie. Thema’s die raken aan de kern van het menselijk bestaan. Iedereen heeft een moeder. Vroeg of laat zien velen zich geplaatst voor de stap zelf moeder of vader te worden. Het traditionele ouderschap van één vader en één moeder is in de loop van nog geen halve eeuw verrijkt met nieuwe vormen van ouderschap.

In de Eurostar op weg naar Parijs zag ik daar onlangs een actueel voorbeeld van. Naast ons zaten twee mannen die de handen vol hadden aan hun kroost. Twee energieke peuters kropen de hele rit luid schreeuwend over en onder de klaptafels door. We zagen toe -lezen was bij dit tumult onmogelijk- hoe de vaders het moede(r)loos allemaal maar lieten gebeuren.

Taboes
Good Mom/Bad Mom, de eerste expositie over dit onderwerp, ontrafelt aldus de conservatoren mythes en stigma’s van het moederschap. ‘Met een hedendaagse reflectie op het cliché van de goede moeder, creëert de tentoonstelling ruimte voor een meer geëmancipeerd ouderschap’. Historische en eigentijdse kunstwerken waaronder sculpturen en video’s tonen de veranderende kijk op moederschap. Kernwoorden zoals supermama’s, spijtouders, bommoeders, wensmoeders, adoptiemoeders en co-moeders worden gebruikt om dit te illustreren. Het rijtje besluit met: het moederschap kent tal van varianten, hoewel ik er een mis: de draagmoeder, waarover straks meer. 

De vele persoonlijke ontboezemingen en bekentenissen spreken niet alleen tot de verbeelding, maar zorgen ook voor (h)erkenning. Taboes over zwangerschap en moederschap worden ook besproken: teleurstelling, spijt, schuldgevoel en postnatale depressie; een probleem dat tot in de jaren ’80 onbesproken bleef.

Het beëindigen van een ongewenste zwangerschap komt diepgaand aan bod. Dit onderwerp is op veel plaatsen nog een punt van discussie. In de jaren zeventig liepen de gemoederen in ons land ook hoog op. Nadat ik als tiener een adhesiebetuiging had getekend bezorgde de postbode, tot ongenoegen van mijn moeder, een enveloppe met het logo Baas in Eigen Buik.

Baas in Eigen buik. Ghent 1973, foto: Bert Verhoeff, Anefo

Het onderwerp is nog steeds beladen, terwijl de toekomstverwachting van een ongewenst kind vaak niet rooskleurig is. Daar helpt, getuige de Stichting het Vergeten Kind, geen ‘lieve vader of moeder’ aan.

Wanneer je na de geboorte weer aan het werk ging kon je eind vorige eeuw nog horen: …’als het kind er maar niet onder lijdt!’…De angst daarvoor werd nuchter ontzenuwd door de woorden: …’je bent een goede moeder of niet!’… En zo is het!

In het verlengde hiervan bestond nog een taboe. Wie destijds haar kind naar de ‘crèche’ bracht werd niet zelden van slecht moederschap verdacht. Inmiddels weten we wat kinderen in de opvang leren: zelfstandigheid, sociale vaardigheden en dat het goed is om even onder moeders vleugels uit te zijn.

Billie Zangewa, Mother and Child, 2015. Hand geborduurde collage op zijde. 137 x 125 cm. Courtesy Kunstenaar en Lehmann Mapupin, New York. Privé collectie. Photo Julie Potgieter.

Matrecence
Benieuwd naar de expositie haak ik 27 april aan bij een instaprondleiding. De rondleidster loodste de gemêleerde groep van uitsluitend vrouwen naar het startpunt van de expositie; voor de zogeheten ‘nul meting’. Ter illustratie van het traditionele, ideale moederbeeld hangt hier een lieflijke Madonna van Hendrick Bloemaert, geflankeerd door een in textiel uitgevoerd interieurstuk door Billie Zangewa met voorstelling van een zwarte moeder die, gadegeslagen door haar kind, bezig is met huishoudelijke taken. Na bespreking van het hier eveneens getoonde Zelfportret van Tanja Ritterbex; een impressie van een wezenloos voor zich uitkijkende, androgyn ogende vrouw zonder kind, inventariseert de rondleidster met welk moeder de aanwezigen zich kunnen identificeren.

Tanja Ritterbex, Zelfportret als moeder, 2022. Acryl op doek 85 x 65 cm. Courtesy Centraal Museum. Foto Adriaan van Dam.

In de aangrenzende ruimte zijn drie naaktportretten van jonge moeders met hun pasgeboren kind te zien. In 1994 fotografeerde Rineke Dijkstra hen: Julia moeder van een dag, Saskia na een week, Tecla moeder van een maand. De aanblik van deze kwetsbare ten voeten uit geportretteerde moeders riep bij velen herinneringen op.

Bij Mary Kelly’s Post Partum Documents en andere aan de periode na de bevalling gerelateerde objecten bleek dat lang niet iedereen met plezier terugkijkt op de kraamtijd. In de weken waarin je verondersteld werd in een roze wolk te leven, bleek de dagelijkse realiteit van het blij verwachte moederschap niet zelden teleurstellend. Kinke Kooi illustreert dit treffend met een beeldvullende roze wolk met een donker randje waaruit een stortbui neerdaalt. De als moeilijk ervaren post-partum periode wordt niet veroorzaakt door het kind of de moeder, maar door de aanzienlijke verandering waarbij een vrije vrouw in een situatie van gebondenheid komt.

Kinke Kooi, Pink Cloud, 1997, 36 x 51,5 cm, (kleur)potlood op papier, gedroogde bloemen. Foto Marina Marijnen

Een van de toehoorders praat ons bij over een fenomeen dat nog maar 15 jaar een naam heeft: matrescence. De term dekt de inmiddels erkende niet zelden moeizame ontwikkelingsfase van vrouw naar moeder. Het woord wordt veelzeggend vergeleken met de adolescence.

Als opstapje naar het thema Bad Mom wordt nog even stilgestaan bij twee lieflijke voorstellingen van de oermoeder Maria. Jan van Scorels Madonna met de wilde rozen uit 1530 en de met female gaze in beeld gebrachte aandachtige Madonna die Artemisia Gentileschi in 1613 als twintigjarige schilderde. Beide in dialoog gepresenteerd met Miriam Cahns Sogenannt Mütterlich (2001-2020). Een doek waarin de connectie tussen moeder en kind volledig ontbreekt. Wanhopig kijken zij de beschouwer aan, alsof ze willen zeggen:

                                         … ‘Help ons’…!

Zaalwand met Artemisia Gentileschi, Madonna met kind, Doek 118 x 86 cm. Palazzo Pitti, Galeria Palatina, Florence en Miriam Cahn, Sogenannt Mütterlich (2001-2020). Doek 80 x 85 cm.. Foto: Marina Marijnen

In dezelfde ruimte bevindt zich nog een hulpbehoevende moeder. Bovenop de tot een hoop bruine smurrie gesmolten Shitmom van Tala Madani staat een stel peuters uitbundig te springen. Heel geestig, tot je beseft in welke mentale gesteldheid de maakster van dit doek in 2019 verkeerde.

In de NRC van 3 mei jl. las ik toevallig een interessant interview met Pauline Bijster. Zij is de auteur van het boek ‘Een nieuw Leven‘ dat aansluit bij deze problematiek.

Elders in de expositie worden remedies getoond tegen de door geestdodende huishoudelijke taken ontstane psychische klachten. Als tiener meende ik dat de Rolling Stones in 1966 letterlijk over Mothers little Helpers zongen; lieve kinderen die hun mamma een handje hielpen. De tentoonstelling leert echter dat het om Mornidine ging: verslavende peppillen die moeder de dag door moesten helpen. Minder schadelijk was een slokje Pleegzuster Bloedwijn. Ik herken de fles, die ook bij mijn moeder in een keukenkastje stond.

Werkende Moeders
De expositie belicht ook de uitdagende combinatie werken en moederschap. Dit wordt geïllustreerd met op het oog twee doodgewone door Charley Toorop in realistische stijl uitgevoerde portretten van moeders met hun kroost. Let op het subtiele verschil in de positie van de moeders. 

Het eerste werd in opdracht van de familie van Ravesteyn geschilderd. Het tweede is een zelfportret van Toorop met haar drie kinderen. In haar tijd was werken en moederen niet eenvoudig. Het kwam Charley op kritiek te staan toen ze, wegens een studiereis naar Parijs, haar kinderen van school hield en meenam. De kinderen zelf zullen waarschijnlijk geen bezwaar gehad hebben tegen zo’n buitenkansje!

Charley Toorop, Portret van mevrouw D. van Ravesteyn en haar kinderen. 1922. Doek 80.5 x 60.5 cm. Centraal Museum. en Charley Toorop, Zelfportret met kinderen. 1929. Doek 101 x 81 cm. Groninger Museum.

In dit verband wordt een veelzeggende uitspraak van Tracy Emin geciteerd:
.. ‘goeie kunstenaars die kinderen hebben worden man genoemd’

Om hierin verandering te brengen ging in de jaren ’80 een groep strijdbare feministes gewapend met gorilla maskers, de straat op. Met de slogan Do women have to be naked to come into the MET Museum? vroegen de nog immer bestaande Guerilla Girls aandacht voor het ontbreken van vrouwelijke kunstenaars in The Metropolitan Museum in New York.

Zwangerschap in medische handboeken
In een van de kabinetten wordt aandacht besteed aan het mysterieuze fenomeen zwangerschap. Hier zie je oude medische handboeken, zoals Andreas Vesalius, De Humani Corporis Fabrica Libri Septem, dat in 1543 in Basel werd gedrukt. Hier wordt ook een kist getoond  met modellen van de baarmoeder, de eileiders en embryo’s in verschillende staat van ontwikkeling.

Wanneer ze er blij mee zijn kunnen veel vrouwen niet wachten met het wereldkundig maken van het nieuws, maar in vroeger tijden werd een zwangerschap om uiteenlopende redenen zo lang mogelijk geheimgehouden. Daartoe werd de zwellende buik soms stevig ingesnoerd in een korset. Dat deze handelwijze niet bevorderlijk was voor de groei van de foetus laat zich raden. Rond 1900 kwam een nieuwe vorm van lingerie op de markt: het zwangerschapskorset, dat via koordjes en verstelbare haken en ogen mee kon groeien met de omvangrijker wordende buik. Het kledingstuk kwam ook na de geboorte goed van pas. Dankzij de door het korset opgestuwde borsten kon de baby ook makkelijker gevoed worden.   

Nog even terug naar opstart moeilijkheden. Miriam Cahn en Tala Madani waren niet de enigen die zich de periode na de geboorte anders hadden voorgesteld. Ook Marlene Dumas had er getuige de serie The first people I-IV (1990) moeite mee. Een reeks vertekende, bepaald niet vertederende portretten van haar eigen babydochter Helen. Om haar frustraties af te reageren kalkte Lily van der Stokker -overigens in zoetgevooisde tinten- het woord Motherfucker als graffiti op de wand.

Marlene Dumas, The first people (I-IV ), 1990. Elk 181.5 x 90.5 cm. Museum de Pont, Tilburg. Foto Peter Cox.

Niet alleen moeders; maar ook kinderen gaan soms levenslang gebukt onder de last van een als onplezierig ervaren moeder. Samen met Tracy Emin verwerkte Louise Bourgeois haar scheefgelopen moeder-dochter relatie in een reeks aquarellen, die door Emin van teksten werd voorzien. Ook Helen Verhoeven aquarelleert ongemak van zich af. In haar monumentale Cosmic Nude hertaalde zij Manets Olympia tot een schrikbarend beeld van een naakte zwangere vrouw, die door een man wordt belaagd.

Louise Bourgeois/Tracy Emin, Deep inside my heart; uit serie Do not abandon me, 2009-2010. Moma New York

Interessant en onontbeerlijk in deze tentoonstelling over moeder- en vaderschap is de vraag naar de Grenzen van Maakbaarheid. In dit kader komt het soms (onvervulde) verlangen naar- en het vreselijke verlies van een kind aan bod. Hier komen we Helen Verhoeven nogmaals met een indringend doek tegen Mother 4, dat een vrouw met een pop voorstelt. De kindersterfte lag tot ver in de 19e eeuw hoog. In een stil hoekje ligt een van menselijk haar vervaardig rouwmedaillon, geflankeerd door een aangrijpend doodsportretje van een zuigeling. In deze ruimte besef je meer dan eens hoe aanmatigend het klinkt wanneer paren spreken over ‘het nemen van een kind’...

Aandacht voor altruïstisch en/of commercieel draagmoederschap had hier niet misstaan. Is dit onderwerp misschien ethisch of financieel beladen? Behalve de gebruikelijke ongemakken die bij een zwangerschap horen, brengt een kind op bestelling niet alleen voor de wensouders maar ook voor de draagmoeder emotie met zich mee. Denk hierbij aan het afstand doen van het kind dat de draagmoeder 9 maanden heeft gedragen. 

Hoe gecompliceerd dit kan zijn wordt op aangrijpende wijze verbeeld in de Netflix serie A body that Works.

Carry & Cash. Zo eenvoudig als met mijn denkbeeldige titel voor dit ontbrekende hoofdstuk is het natuurlijk niet. Gevraagd naar de reden van dit manco antwoordden de samenstellers van de tentoonstelling dat ‘het onmogelijk was om alles te laten zien.‘

Ook aan het gevoelige onderwerp van abortus wordt, als gezegd, aandacht besteed. De roep om zelfbeschikking over het moederschap werd in de jaren ’60 door de Dolle Mina’s luid verwoord met de leus Baas in eigen Buik.

Barbara Kruger, Who becomes a Murderer in Post-Roe America

Een klein paneeltje van Barbara Kruger bewijst dat dit thema nog steeds speelt in de VS. Over een zwart wit foto van een mooie dame, staat in rode letters de woorden Who becomes a Murderer in Post-Roe America. De tekst verwijst naar een juridische kwestie die in de jaren ’70 speelde. Een alleenstaande vrouw werd onder de schuilnaam Jane Roe wegens haar roep om abortus aangeklaagd door Henry Wade. Na lang juridisch touwtrekken oordeelde het Hooggerechtshof in 1973 dat abortus in de VS legaal was. Voor Roe kwam de uitspraak te laat. Het kind dat ze inmiddels ter wereld had gebracht werd voor adoptie afgestaan. Toen het recht op abortus in 1989 door een conservatieve regering weer ter discussie stond organiseerden voorstanders mèt succes een protestmars in Washington. In 2022 werd het recht op abortus door het Hooggerechtshof echter alsnog teruggedraaid. De Staten kregen daarmee het recht om abortus weer strafbaar te stellen. Over de ontwikkelingen in deze kwestie maakte Kruger diverse flyers, zoals het hier getoonde exemplaar. In een reeks etsen op de aangrenzende wand brengt Paula Rego de gevolgen van illegaal uitgevoerde abortussen in beeld.

Giant Cloak (2025) door Emmeline de Mooij. Foto Marina

Een aparte ruimte is gewijd aan zwart moederschap. Anders dan in de vorige kunstwerken, waarin het steeds over één-op-één relaties tussen moeder en kind ging, gaat het hier om zorgtaken die collectief worden uitgevoerd. Deze vorm van ‘mothering’ wordt met een reusachtige in blauw fluweel uitgevoerde Giant Cloak (2025) door Emmeline de Mooij geïllustreerd. Een eigentijdse variant op de laatmiddeleeuwse Schutsmantel Madonna onder wier vleugels mensenkinderen bescherming konden vinden. Een vergelijkbare collectieve bescherming ervoer Tyna Adebowale. In haar Back of Bank Chronicles brengt zij een ode aan de mensen die haar hebben grootgebracht.

Tyna Adebowale, Back of Bank Chronicles, (from the #motherwombseries), 2023. Acryl op doek 2-05 x 355 cm

Tenslotte komen twee vaders in beeld. In een video doen zij een boekje open over de wijze waarop zij gestalte geven aan het vaderschap. Liggend op dezelfde bank als in de film kun je meer leren over hoe zij hun kinderen voorbereiden op de volwassen wereld.

In het Engelstalige publieksboek zijn de hoofdstukken als gezegd alfabetisch gerangschikt. Onder elke letter vind je relevante informatie, zoals Caesarean Section, Child en Childless onder de C. Het eerste woord onder de F laat zich raden: het begin van alle moederschap begint met Father!    

Hopelijk heeft deze impressie je geïnspireerd om zelf te gaan kijken. In de zalen van het Centraal Museum wordt tot en met 14 september ‘mothering’ in al haar facetten belicht!

Kijk op de website voor meer informatie over nevenactiviteiten en (aan te bevelen) rondleidingen.

Centraal Museum: Good/Mom Bad/Mom

Van Rembrandt tot Vermeer, meesterwerken van The Leiden Collection H’ART Museum, Amsterdam tot 24 augustus

Rembrandt van Rijn, Zelfportret met ogen in de schaduw, 1634. The Leiden Collection

De tentoonstellingen in H’ART Museum staan dit jaar in het teken van de 750ste verjaardag van de stad Amsterdam. De veelkleurige tentoonstelling Happy Birthday Amsterdam bracht tot 17 maart met oude en eigentijdse kunstenaars een ode aan de stad die al eeuwenlang gastvrijheid biedt aan vrije en creatieve geesten. Deze party is over, maar het volgende feest is alweer begonnen. 
 
Aan de hand van topstukken uit The Leiden Collection wordt een beeld geschetst van het dagelijks leven in Amsterdam. De kern van deze expositie bestaat uit 18 Rembrandts die, aldus het persbericht, voor het eerst samen in Amsterdam gepresenteerd worden. De oplettende lezer denkt wellicht: die hebben we toch al eerder gezien? En inderdaad werden in 2023 ook topstukken uit deze privéverzameling getoond. In de huidige tentoonstelling worden de Rembrandts met andere zeventiende-eeuwse meesters uit The Leiden Collection getoond vanuit een verrassende invalshoek: het dagelijks leven in het Amsterdam van de zeventiende-eeuw.
De Rembrandts verkeren in het goede gezelschap van Frans Hals, Jan Steen, Ferdinand Bol, Gerard Dou, Frans van Mieris en een vergeten vrouwelijke kunstenaar: Maria Schalcken; de herontdekte zuster van Godfried Schalcken. Met portretten en interieurstukken schetsten zij een beeld van de toenmalige wereld.     
Het verhaal begint met de jonge Rembrandt (1606-1669) en zijn collega en rivaal Jan Lievens. In dit ‘edel Leidsch schildersduo’ ontdekte Constantijn Huyghens, de kunstminnende secretaris van de stadhouder Frederik Hendrik, in 1626 al aanstormend talent. Op hen volgen thematisch gerangschikt de eerdergenoemde kunstenaars. Het sluitstuk vormt Johannes Vermeers Jonge vrouw aan het Virginaal. Het doek -de enige Vermeer in privé bezit- werd speciaal voor deze tentoonstelling gerestaureerd.

Johannes Vermeer, Jonge vrouw aan het virginaal, ca. 1670-75. The Leiden Collection.


Het leeuwendeel van de getoonde werken bestaat uit portretten van welgestelde zeventiende-eeuwse burgers. Als het gaat over presentatie werden zij niet gehinderd door enige vorm van bescheidenheid. Zolang de welstand werd verkregen door hard werken en een godsvruchtige levenshouding was er niets aan de hand. De Amsterdamse burgervaders en kooplieden hadden het katholicisme ten gunste van de Reformatie afgezworen. Na de Opstand waarmee de Noordelijke Nederlanden het Spaanse juk van zich hadden afgeworpen, was de openbare uitoefening van de katholieke eredienst sinds de late zestiende- tot het midden van de 19e eeuw verboden. Maar de calvinisten hadden het motto van de Heilige Benedictus van Nursia bewaard: Ora et Labora: bid en werk!  Beide werkwoorden kom je in 17e -eeuwse schilderijen veelvuldig tegen, zoals in Jan Steens gebed voor de maaltijd.

Jan Steen, Gebed voor de maaltijd, 1660. The Leiden Collection

Pronken met je rijkdom, je imago versterken met een (zelf)portret, genieten van de goede zaken des levens als eten, drinken, literatuur en muziek: je ziet het in de nu getoonde schilderijen van Rembrandt en tijdgenoten. In vijfenzeventig kunstwerken schetst de expositie Van Rembrandt tot Vermeer alle facetten van het leven in Amsterdam. Mensen spelen de hoofdrol: jong en oud, arm of rijk, mooi én -ik zou bijna zeggen liefst- lelijk. Een doorleefd, door het leven getekend oud gerimpeld gezicht vormt een artistieke uitdaging; niet alleen voor Rembrandt, maar ook voor Jan Steen.

The Leiden Collection
Bij de opening van de expositie in 2023 vertelde de Dr. Thomas S. Kaplan, dat hij als kind al bewondering had voor het werk van Rembrandt. Zijn ouders namen hem mee naar Amsterdam om Rembrandts werk met eigen ogen te zien! Wie had toen kunnen bevroeden dat dit kind later de eigenaar zou worden van de grootste privéverzameling Rembrandt en tijdgenoten. Uit eerbied voor Rembrandt gaf Kaplan  zijn collectie de naam van de geboortestad van zijn held. Hij verzamelde niet alleen voor zichzelf; met reizende tentoonstellingen deelt hij zijn verzameling graag met anderen. Zijn schilderijen zijn sinds 2017 achtereenvolgens in Parijs, Beijing, Sjanghai, Moskou, St. Petersburg en Abu Dhabi te zien geweest. Zijn inzet voor de Nederlandse cultuur is niet onopgemerkt gebleven. Met de benoeming tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau ontving hij in 2018 letterlijk de kroon op zijn werk.

Vrouwen in beeld
In de tentoonstelling zijn behalve een door Maria Schalcken geschilderd werk ook veel portretten van vrouwen te zien. Niet alleen dames van stand, zakenvrouwen, historische, mythologische en Bijbelse vrouwen, maar ook alledaagse types. In een door Tessel ten Zweege gecreëerde verhaallijn passeren ze vanuit feministisch perspectief de revue. 
Nu we het toch over vrouwen hebben… Onder het dak van H’ART Museum kom je tot en met 31 augustus meer over historische vrouwen te weten. Het adres Amstel nummer 51 herbergt ook Museum van de Geest en het Amsterdam Museum, dat met de tentoonstelling Vrouwen van Amsterdam een ode brengt aan 100 bekende en onbekende Amsterdamse vrouwen die de geschiedenisboeken nooit gehaald hebben. Museale objecten, persoonlijke voorwerpen en hedendaagse kunstwerken vertellen het verhaal van inspirerende kunstenaars, invloedrijke ondernemers, onvermoeibare activisten en toegewijde sleutelfiguren in volksbuurten. Via een combiticket kunnen alle tentoonstellingen in het gebouw worden bezocht.

Lezingen bij de tentoonstelling:
Woensdagochtend   23 april 10.00 uur in de Cultuurhoek Driebergen                        
Vrijdagochtend        25 april 10.00 uur in de Oosterkerk Zeist
Donderdagavond       8 mei   20.00 uur in de Oosterkerk Zeist

Inschrijven voor de lezing kunt u hier. 

Link : Museum H’art Van Rembrandt tot Vermeer, meesterwerken van The Leiden Collection

Anselm Kiefer, ’Sag mir wo die Blumen sind’. Dubbeltentoonstelling tot en met 9 juni in het Van Gogh Museun en het Stedelijk Museum in Amsterdam.

Anselm Kiefer, Die Krähen (De kraaien), 2019. Emulsie, olieverf, acrylverf, bladgouden stro op doek,
280 × 760 cm. Collectie van de kunstenaar. Fotograaf: Georges Poncet
Vincent van Gogh, Korenveld met kraaien, 1890, 50,5 cm x 103 cm, olieverf op doek. Collectie Van Gogh Museum (Vincent van Gogh Stichting).

…’Sag mir wo die Blumen sind’… de melancholieke melodie van de door Marlene Dietrich gezongen hit uit 1962 weerklinkt van ver uit mijn auditieve geheugen.

Zelden schrijf ik over eigentijdse kunst, maar als kunsthistoricus kan ik vanzelfsprekend niet om Anselm Kiefer heen.

Met 25 werken wordt de carrière van Anselm Kiefer (*1945) in beeld gebracht. Bij dit aantal denk je misschien: ook niet veel, maar daarmee verkijk je je. Zijn schilderijen en installaties zijn letterlijk en figuurlijk van monumentaal formaat en weerspiegelen Kiefers levenslange fascinatie voor het werk van Vincent van Gogh. Met zijn kunst verwerkt hij zijn herinneringen aan WOII. Of beter de herinneringen aan het naoorlogse leven in zijn vaderland. Geboren in 1945 speelde hij als kind tussen de puinhopen die de geallieerde bombardementen hadden achtergelaten. In 1963 begon hij aan de verwerking daarvan en anno 2025 is hij er nog niet klaar mee. Daarvan getuigen de indrukwekkende werken die in de dubbeltentoonstelling ter gelegenheid van zijn 80e verjaardag in Amsterdam getoond worden
 
Niet zelden staan grote kunstenaars  op de schouders van door hen bewonderde reuzen. Anselm Kiefers grote inspiratiebron is Vincent van Gogh. In Kiefers palet zijn de vele gradaties okergeel, bruine en rode aardtinten niet van de lucht.
 
Op het spoor van Vincent van Gogh belandde Kiefer tijdens een ‘tienertoer’ dwars door Europa in Arles. In navolging van Vincent van Gogh schetste hij landschappen met -anders dan de schilderkunstige traditie van de lage landen- een hoge horizon. Dit compositorisch gegeven is ook in Kiefers recente werk dominant, zoals het monumentale doek Die Krähen uit 2019. Een picturale hertaling van Vincent Van Gogh’s Korenveld met kraaien uit 1890. Vincent kon zijn van onheil zwangere werk -even later vond hij in dat koren zijn zelfverkozen dood- kwijt op een doek van 50x 103 cm. Kiefer had 280 x 760 cm nodig om zijn emotie in olieverf, bladgoud en stro te evoceren.
In de zalen van het Van Gogh Museum worden meer op Vincent geïnspireerde werken getoond, zoals een impressie van een Sterrennacht. De hemellichten zijn daarin in beschilderd stro en uitgebloeide zonnebloemen gemodelleerd. Een onmiskenbare verwijzing naar de vergankelijkheid. Het licht van de sterren aan het firmament is voorlopig blijvend, maar dat geldt niet voor de sterrenkijkers op aarde…

Kiefer in het Stedelijk

Anselm Kiefer, ‘Sag mir wo die Blumen sind’ (detail), 2024, Emulsie, olie, acryl, schellak, bladgoud, sediment van elektrolyse, klei, gedroogde bloemen, stro, textiel, staal, houtskool en collage van doek op doek. Copyright: Anselm Kiefer. Foto: Atelier Anselm Kiefer

In het Stedelijk Museum, waar werk uit zijn begintijd wordt getoond, komt Kiefer als het ware thuis. In 1986 werd zijn werk daar al in een solotentoonstelling getoond. Het persbericht spreekt zelfs over de cruciale rol die het museum in Kiefers carrière heeft gespeeld. Het museum kocht destijds twee werken van zijn hand aan, waaronder de installatie Innenraum (1981). Een onheilspellende verbeelding van de Rijkskanselarij in Berlijn waar de duivelse plannen van Hitler werden gesmeed.  

WOII is een belangrijke drijfveer in zijn werk. Als Duitser ging Kiefer gebukt onder de beschamende erfenis van het oorlogsverleden. In de naoorlogse jaren worstelden meer Duitsers met dit stigma. WOII  was een taboe, waar men liever niet aan werd herinnerd. En zij niet alleen. Wanneer ik in Italië voor een Tedesca word aangezien haast ik mij dit misverstand recht te zetten.

Hier veroorloof ik mij een aan de oorlog gelieerde jeugdherinnering. Op de Zeeuwse stranden van de Atlantikwall keerden in de jaren zestig veel voormalige soldaten als badgast terug. Sommigen gingen met slechts één been moeizaam op krukken voort door het zand. Mijn moeder lichtte laconiek toe dat het in de oorlog gewond geraakte Duitsers waren. Ondanks de zwarte herinneringen, die haar ‘als de dag van toen’ nog steeds bijstaan, was ze ook vergevingsgezind. ‘Ze moesten ook maar opkomen voor hun nummer’.

Plaatsvervangende schuld en boete tekenen een groot deel van Kiefers werk. Met het genoemde Innenraum doorbrak Kiefer in 1981 het taboe, waarmee de oorlog in Duitsland omkleed was.

Speciaal voor deze expositie ontwierp hij de installatie Sag mir wo die Blumen sind, waarmee de trappen van het stedelijk zijn bekleed. De titel verwijst naar de door Marlene Dietrich gezongen aanklacht tegen de oorlog.  Een bewerking van het engelstalige nummer waarmee Pete Seegers in 1958 een hit scoorde. Op de treden van het Stedelijk worden de daarin bezongen verwoestingen van de oorlog in een gouden landschap in beeld gebracht. Gruwelijk en tot de verbeelding sprekend zijn de daarin verwerkte uniformen en lichamen van gesneuvelde soldaten. Ze zijn deels bedekt met bloemblaadjes… Als teken van hoop rijst uit een van de gedode lichamen een plant op. In de bovenste regionen verwerkte Kiefer beelden van vrouwen die, terwijl de mannen aan het front zijn, hun werk in de oorlogsindustrie overnemen.

Hoop wordt ook verbeeld met de aan de fantasie van de kunstenaar ontsproten bommenwerper uit 1989. In de cockpit bevindt zich geen piloot, maar een slang die zich -als symbool van een nieuw leven- ontdoet van zijn oude huid.

Er zijn vele dubbelzinnigheden en symbolische verwijzingen in het getoonde materiaal. Gewapend met een geoefend oog en de nodige kennis van wereldliteratuur en van de klassieken valt er voor de opmerkzame bezoeker veel meer te ontdekken. De werken in de tentoonstelling refereren niet alleen naar WOII, maar bevatten ook verwijzingen naar andere historische gebeurtenissen en de muziekgeschiedenis. Je kunt ook enkele filosofische associaties ontdekken. In de wandvullende panelen van Sag Mir wo die Blumen Sind verstopte Kiefer beeltenissen van de Griekse filosofen. Het middenpaneel rijst, zoals uit de Bijbelse boom van Jesse, een nieuwe boom op uit het lichaam van een gedode soldaat

Laat eventuele scepsis over de door enkele critici van winstbejag gehekelde dubbeltentoonstelling varen. Ga kijken en laat het gebeuren! Tot en met 9 juni.

Link:

Van Gogh Museum: Anselm Kiefer Sag mir wo die Blumen sind

Stedelijk Museum: Anselm Kiefer Sag mir wo die Blumen sind

Tussen Hemel en Oorlog: Kunst en Religie in het Interbellum. Tot en met 15 juni in Museum Catharijneconvent

Olga Fröbe-Kapteyn, The Sign of Life is the Cross. Gemengde techniek op papier: tempera, bladgoud, Indische inkt, ca. 1926-1934

Met de tentoonstelling Tussen Hemel en Oorlog: Kunst en Religie in het Interbellum pak ik de zoektocht naar spiritualiteit, zoals in de onlangs besproken exposities Zien & Geloven en Zoektocht naar Zingeving, weer op. Het zal geen verbazing wekken dat de eeuwenoude hang naar religie en spiritualiteit een prominente rol speelt tijdens de turbulente jaren van het interbellum. De herwonnen vrede en vooruitgang ten spijt maakte het optimisme van de roaring twenties snel plaats voor politieke onrust en economische crisis

Kunstenaars reflecteerden op velerlei manieren op deze ontwikkelingen. Zij experimenteerden met nieuwe stijlen, vormen en technieken. In Utrecht zien we werk van realisten, expressionisten, kubisten en surrealisten. Ook de docenten en leerlingen van de revolutionaire kunstopleiding van het Bauhaus zijn vertegenwoordigd. De tentoonstellingszalen zijn als tijdscapsules ingericht.  
Dat de preoccupatie met zingeving tijdens het interbellum actueler was dan ooit zie je aan de kleurrijke doeken vol emotie en betekenis.  Sommige kunstenaars vertaalden hun gevoelens van verdriet en angst in aangrijpende beelden; anderen brachten juist hoop tot uitdrukking.     

Käthe Kollwitz, Pieta, 1937. Berlijn, Neue Wache

Carel Willink en Käthe Kollwitz beeldden regelmatig klassieke christelijke thema’s uit. Van Kollwitz hand zie je een deerniswekkende op middeleeuwse voorbeelden geïnspireerde eigentijdse Pieta, waarin zij zelf haarin de oorlog gedode zoon in de armen houdt.  

In hun zoektocht naar de ‘essentie’ van het bestaan lieten Alexej von Jawlensky en Jacoba van Heemskerck zich naast het christendom ook inspireren door esoterische stromingen als de theosofie en antroposofie. Weer anderen, zoals Max Beckmann richtten hun teleurstelling en boosheid op een God die de wereld in de steek had gelaten. Dit bonte palet aan veelkleurig emotioneel en politiek geladen werk is tot en met 15 juni in de oude kloostergangen van het Catharijneconvent te zien.

Tijdens een voorbezichtiging licht conservator Rosanne de Bruine de aanleiding voor de expositie toe: het Interbellum ligt meer dan 100 jaar achter ons. De werken die in 1934 werden verworven door het Museum voor Nieuwe Religieuze kunst -de voorloper van het in 1979 geopende Catharijneconvent- vormen het uitgangspunt.  

Met 70 objecten wordt het veelkleurige verhaal van die periode aan de hand van vier thema’s getoond. Verwerking en Houvast, Verbinding en Vernieuwing met als subtitel kritiek op religie en maatschappij, het zoeken naar Geestelijke Waarden, Vrijheid en Identiteit.

Introductie
Het interbellum is een periode van tegenstellingen. Er is sprake van cultuurpessimisme, maar ook van utopisch geloof in een nieuwe wereld. Met oude beelden schetst een introductiefilm de historische context. Terwijl Duitsland tijdens het interbellum gebukt gaat onder hoge herstelbetalingen groeien de VS uit tot een machtige speler op het wereldtoneel. Intussen blaast de het communistische Rusland ook zijn partijtje mee. De doelstelling van de in 1919 opgerichte Volkerenbond, nooit meer oorlog, bleek al snel een illusie

Anno 2025 geven de ontwikkelingen in de wereld weinig reden tot optimisme. Desgevraagd antwoordt Rosanne dat in de tentoonstelling geen link naar het heden wordt gelegd. Overpeinzingen over de actuele toestand in de wereld worden aan de bezoekers overgelaten.
 

Mariette Lydis, Maria Boodschap, 1931. Museum Catharijneconvent

In het boeiende beeldverhaal hebben ook vrouwen een stem gekregen. Van de vrijgevochten Mariette Lydis is een modern vormgegeven Annunciatie te zien. Adya van Rees, Marianne von Werefkin en Charley Toorop zijn ook met religieus geïnspireerd werk present. Indrukwekkend is het spiritueel getinte symbolistisch drieluik van Olga Fröbe-Kapteyn. In het middenpaneel van The Sign of life is the Cross (1926-1934)verwerkte zij het oosterse yin-yang teken. In de rechtervleugel, Sing of Life, waarin het leven wordt bezongen, herken je de theosofische toets. 

Virtuele rondleiding
In de zaal waarin Verwerking en Houvast centraal staat ontmoet je Otto en Adya van Rees. Om te ontsnappen aan de oorlog zochten zij hun heil letterlijk en figuurlijk in Ascona. Zij bekeerden zich tot het christendom. Van deze keuze leggen zij getuigenis af in werken met Bijbelse thema’s, zoals het monumentale wandkleed dat Adya in 1929 met engelengeduld borduurde. Blikvanger is een verleidelijk portret van Eva, de moeder aller zonden. Naast het rustbed staat God de vader met geheven vinger. De titel van het werk, Dieu avertit, verwijst naar Gods vergeefse waarschuwing om niet van de verboden vrucht te eten…

Adya van Rees, Dieu avertit. Geborduurd wandkleed. Museum de Pont, Tilburg.

Hier zie je ook het portret van de heilige Benoit le Fabre dat Otto van Rees in kubistische vormen schilderde. Ook Marianne von Werefkin, aan wie Museum de Fundatie onlangs een expositie wijdde, was in 1914 naar Ascona gevlucht. Onder de bezielende kracht van Olga Frobe was in de Zwitserse stad een vrijplaats voor kunstenaars ontstaan. Terwijl zij hun trauma’s verwerkten deelden zij hun belangstelling voor alternatieve levensbeschouwingen. Hier ontstonden nieuwe vormen van kunst, zoals Von Werefkins expressieve Via Crucis dat zij in 1921 in tempera schilderde. Ter nagedachtenis van Jezus kruisweg, gaat een rij kloosterzusters zingend en biddend op weg naar een kapel in de bergen.

Valerius de Saedeleer, De Perelaer, c. 1926. Antwerpen, The Phoebus Foundation

Indrukwekkend is de in een besneeuwd Vlaams landschap geplaatste Perelaer van Valerius de Saedeleer. De prominent tegen een door avondrood gekleurde achtergrond geschilderde boom is het hoofdmotief, maar daaronder gaat een boerenhoeve schuil. Het werk roept associaties op aan Jan Brueghel de Oude’s impressie van de Winter, waarin de zon na een mooie winterdag, eveneens ter kimme neigt. Het beeld dat de Saedeleer de beschouwer voor ogen tovert versmelt met zijn woorden: …’sneeuw verzoent alles op aarde en de aarde met de hemel’… Met dit werk bracht de kunstenaar de rust die het katholieke geloof hem schonk in beeld.

Het werk van een andere Vlaming, Gustave van de Woestyne, die ook op zoek was naar het raakvlak tussen het aardse en het bovennatuurlijke, ademt dezelfde devote sfeer.

Niet iedereen vond troost en inspiratie in het christelijke geloof. Anderen vroegen zich vertwijfelt af waar God was. Max Beckmann, gepokt en gemazeld tijdens zijn werk als hospik aan het front, uitte zijn teleurstelling en boosheid in een rauwe, op middeleeuws vocabulaire geïnspireerde beeldtaal. In Das Martyrium bracht hij zijn credo in beeld: …’mijn religie is verzet tegen God!’… In deze overtuiging stond hij niet alleen. Getuige een prent met verminkte Christuskop verkeert Karl Schmidt-Rottluf in hetzelfde kamp.

Karl Schmidt-Rottluff, Kristus, 1918. Den Haag Kunstmuseum

Otto en Adya Van Rees konden met hun religieuze werken rekenen op sympathie van het publiek, maar Beckmann, Karl Schmidt-Rottluff en Albert Servaes ontmoetten weerstand en onbegrip. De in expressionistische stijl geschilderde kruiswegstaties van Servaes moesten in 1919 op last van het Vaticaan uit de kerk verwijderd worden. Anders dan het in de Middeleeuwen ‘populaire’ beeld van Christus als Man van Smarten gaf de eigentijdse kerk de voorkeur aan een triomferende Christusfiguur.

Servaas ging niet verloren. Zijn Calvarie uit 1924, waarvoor in de kerk geen plaats was, werd in 1934 opgenomen in de collectie van het Museum voor Nieuwe Religieuze kunst. Waarin ook de eerder genoemde Annunciatie van de ruimdenkende Mariette Lydis werd opgenomen. Behalve vrouwelijke heiligen maakte zij ook illustaties voor de Koran.

In de aan Verbinding en Vernieuwing gewijde zaal staat de ‘strijd’ tussen religie en moderniteit centraal. Deze wordt verduidelijkt aan de hand van de destijds verzuilde maatschappij. Lezers van mijn generatie weten het nog wel: Nederland was destijds in streng van elkaar gescheiden religieuze en politieke kampen verdeeld. Elke geloofsrichting had haar eigen sportclubs, vakbonden, omroepen en scholen. De hoofdonderwijzer van mijn christelijke basisschool stelde zijn leerlingen regelmatig de retorische vraag: als er een katholieke en een gereformeerde bakker is; waar koop je dan je brood?

In deze ruimte zie je hoe kunstenaars vormgaven aan het rijke roomse leven. Na een persoonlijke zoektocht ging Jan Toorop over tot het katholicisme. In zijn kenmerkende symbolische beeldtaal legt hij, in De Pelgrim uit 1921 zijn geloofsbelijdenis vast.  Zijn werk kon echter niet ieders goedkeuring wegdragen. Naast zijn zelfportret in Het Offer  (1927-1930) plaatste hij prominent de kop van de leider van de Italiaanse fascisten: Benito Mussolini.

Jan Dunselman, de Heilige Familie in de werkplaats, 1922, Museum Catharijneconvent foto: Ruben de Heer

Met de Heilige familie in de timmermanswerkplaats bracht Jan Dunselman in 1922 niet alleen een traditioneel katholiek thema in beeld, maar ook een impressie van het arbeidsethos van een hardwerkende katholieke arbeider. Vergelijk dit beeld met de eigentijdse variant van dit thema door Jozef Cantré.

Josef Cantré, Sint Jozef de Timmerman, 1925. Museum Catharijneconvent

Voor wie de geschiedenis van de eeuwenlange discriminatie van katholieke gelovigen in ons land niet paraat heeft: na de Opstand waarmee de Noordelijke Nederlanden zich in de late 16e  eeuw vrij maakten van hun Spaanse katholieke koning, werd de openbare uitoefening van het katholieke geloof door de calvinistische overheid verboden. Pas na het zogeheten herstel van de bisschoppelijke hiërarchie beleefde het katholieke geloof in ons land sinds 1853 een grote opleving. Daarvan getuigen prenten, schilderijen en het door Joep Nicolas ontworpen vakbondsvaandel van het trein- en trampersoneel met Tobias en de Engel als beschermheiligen. Van Nicolas hand zie je ook het kleurrijke aan Sint-Maarten gewijde glas-in-lood raam.

Vakbondsvlag met Tobias en de aartsengel Rafaël, Joep Nicolas 1927, Zijde en katoen, Museum Catharijneconvent Utrecht

Interessant zijn de in de vitrines getoonde edities van de Gemeenschap, een cultureel maandblad voor jonge katholieken, die in woord en beeld een modern vormgegeven sociaal geëngageerd geloof nastreefden. Met zijn in geometrische vormen gesuggereerde Kruisiging leverde Sybold van Ravesteyn een ultramoderne bijdrage voor het julinummer in 1925. De redacteuren van het blad vonden woorden voor de wel heel onorthodoxe verbeelding van de gekruisigde Christus: …’het is zonder weerga zuiver[e], wiskundige mystiek’…

Sybold van Ravesteyn, Kruisiging, 1925. Bijlage julinummer de Gemeenschap, 1925

Op zoek naar geestelijke waarden.
De hoop op een nieuw toekomstperspectief krijgt tijdens het interbellum een impuls door de kennismaking met de theosofie en de antroposofie. Geloof in reïncarnatie speelt daarin een belangrijke rol, alsook gedachten over de evolutie van de menselijke geest als een tijdloze oer-wijsheid waar alle godsdiensten uit zijn ontstaan. Kunstenaars als Wassily Kandinsky, Charley Toorop, Elisabeth Stoffers en Jacoba van Heemskerck worden aangeraakt door deze buiten-Europese ideeën. Van Van Heemskercks hand zie je een origineel op theosofische ideeën geïnspireerd mozaïek met een kleurrijke levensboom. In uit organische vormen samengestelde abstracte pastels zocht Elisabeth Stoffers naar verbinding met de immateriële wereld.
In een poging om een hogere of ‘universele’ waarheid te communiceren, laten ook Kandinsky en Lyonel Feiniger de zichtbare werkelijkheid los. Met hun abstracte werk verbeelden zij de ‘goddelijke’ kracht. Beide waren verbonden aan het Bauhaus. Docenten en leerlingen waren ervan overtuigd dat zij door kunst hun ideaal van een betere wereld konden realiseren. De geestelijke vader van het Bauhaus, Walter Gropius verwoordde deze overtuiging als volgt:

…’het nieuwe gebouw van de toekomst zal op een dag naar de hemel reiken, vanaf de handen van een miljoen arbeiders, als het kristalheldere symbool van een nieuw geloof dat eraan komt…

Lyonel Feininger, Umpferstedt III, 1919. Dublin, National Gallery of Ireland

Deze woorden lijken te zijn gematerialiseerd in  Feiningers Umpferstedt III uit 1919. Anders dan de naam van dit in kubistische vormen weergegeven werk wellicht doet vermoeden zien we hier geen Dadaïstische creatie, maar een impressie van een ten hemel reikende toren in het nabij Weimar gelegen plaatsje Umpferstedt. Nog geen twee decennia later zou deze toren treffender kunnen worden omschreven als ten hemel schreiend. Met de sluiting van het Bauhaus door de nazi’s, komt in 1933 een abrupt einde aan de zojuist genoemde idealen. Omdat zij entartete kunst maakten werden moderne kunstenaars gecanceld.  

Bij het thema op zoek naar vrijheid en identiteit wordt een korte film geprojecteerd. Het jaar 1929 betekende een waterscheiding in het interbellum. De beurskrach van dat jaar veroorzaakte een wereldwijde economische crisis. Werkloosheid en armoede waren het gevolg. De positieve kijk op de toekomst slaat om in pessimisme. In de jaren van de Grote Depressie komen Jozef Stalin en Adolf Hitler aan de macht. Deze periode wordt gekenmerkt door vervolgingen wegens etniciteit, seksuele geaardheid en/of politieke voorkeur. Gebruikmakend van vanitasmotieven, apocalyptische taferelen en christelijke symboliek uitten kunstenaars hun angst, verontrusting en verdriet in veelal schrijnende beelden. Magisch realisten als Carel Willink en Raoul Hynkes en de expressionist Tinus van Doorn zetten de toon.

Met een voorstelling van Apocalyptische ruiters schetst Van Doorn in 1932 een weinig opwekkend toekomstperspectief.

Raoul Hynckes, Spons der Bitterheid, Kunstmuseum den Haag

Met religieuze symbolen verwijst Raoul Hynckes in zijn Spons der Bitterheid eveneens naar de eigen duistere tijd. De goede verstaander herkent de spons met azijn die Jezus hangend aan het kruis, op een stok kreeg aangereikt. De beeldhouwer Jacques Lipschitz vertaalde zijn klacht tegen de nazi’s in 1933 in een aangrijpende sculptuur met David en Goliath.   

Georg Muche, Frauen in der Kirche, 1935. Berlin, Staatliche Museen, Neue Natinalgalerie

Niet alles is zwart. De figuur met de fakkel in Georg Muche’s Frauen in der Kirche getuigt van de optimistische gedachte dat er ondanks alles nog hoop is. De woorden van deze kunstenaar vormen een positief slotakkoord:  

 …’ het geweten werd de enige zekerheid van ons bestaan. Wanneer het geweten wordt veracht, valt de barrière weg die mensen voor het ergste behoudt’.


Verder lezen: Rozanne de Bruijne e.a., Kunst en spiritualiteit in het Interbellum, Museum Catharijneconvent, Utrecht. 2025.

De uitgebreide catalogus is, volgens de leus: kunst gaat nooit alleen over kunst, met veel aandacht voor de historische context geschreven.

Link Catharijneconvent

Op de website ontdek je een groot aantal aan de expositie gerelateerde  activiteiten. En ook leuk: kijk even in de kledingkast van je (over)grootmoeder of ga naar de vintage store. Wanneer je je in een kleedje van de ‘roaring twenties’ bij de kassa presenteert, mag je gratis naar binnen!

Geverifieerd door MonsterInsights