Na de Grote Suriname tentoonstelling van 2019 richten de programmamakers van de Nieuwe kerk hun vizier deze winter op Indonesië. Zelf ben ik daar nooit geweest, maar door de verhalen van mijn vader en Indische vrienden reisde ik in de geest talloze malen naar Indië. De koloniale benaming van de archipel, die door Louis Couperus, Hella Haasse en meer recent Dido Michielsen nog werd bezongen als de ‘gordel van smaragd’. Deze naam kom je in de tentoonstelling niet meer tegen. Ook Wieteke van Dort en Yvonne Keuls, die eind vorige eeuw vanuit Nederlands perspectief met humor over tempo doeloe -de ‘goede oude tijd in ‘ons Indië’ – schreven doen in de Nieuwe Kerk niet meer mee.
Anders dan eerdere tentoonstellingen, waarin de geschiedenis van de voormalige Nederlandse kolonie centraal, zoals Beyond the Dutch in het Centraal Museum (2009) en Revolusi vorig jaar in het Rijks, biedt deze tentoonstelling met een nadrukkelijke keuze voor ‘het grotere verhaal’ een nieuw perspectief. We delen een verleden, maar hetzelfde verleden verdeelt ons ook, aldus de samenstellers van de expositie. Er worden nieuwe verhalen en verzwegen geschiedenissen verteld. De tentoonstelling weerspiegelt een dialoog die nog niet is afgesloten.
Benieuwd naar deze nieuwe invalshoek ging ik op een zaterdagmiddag (geen goed idee) naar de Nieuwe Kerk. Gebaseerd op de kennis van talrijke experts en ooggetuigen uit oost en west wordt de veelkleurige geschiedenis van Nederlands-Indië in negen hoofdstukken verteld. De opstelling begint met impressies van de prachtige natuur van Nusantara, zoals het land van oudsher heet.
Er is aandacht voor oude dynastieën met fascinerende namen als het hindoeïstische Kutai Martadipura rijk (4e eeuw) op Oost-Kalimatan en het koninkrijk Srivijaya op Zuid-Sumatra en het hindoe-boeddhistische Majapahit koninkrijk op Java. Via handelscontacten werden behalve goederen ook godsdienstige ideeën verspreid. In de loop der tijd werden het boeddhisme, het hindoeïsme en de islam in de archipel geïntroduceerd. De gebruiken en rituelen zijn niet zelden versmolten met lokale gebruiken zoals voorouderverering.
De Tweede wereldoorlog en de daaropvolgende Revolusi en onafhankelijkheidsstrijd worden uitvoerig belicht. Bij een video waarin de televisiepresentator Hans Goedkoop een boekje opendoet over zijn grootvader blijven veel mensen staan. Een oudere dame raakt geëmotioneerd bij het verhaal van Rein van Langen. Als generaal speelde hij een belangrijke rol tijdens de zogeheten ‘politionele acties’, waarmee de Nederlanders tussen 1945-1949 de kolonie, na de capitulatie van Japan, weer onder Nederlands gezag probeerden te brengen.
Hierna volgt een uitgebreide terugblik op de talrijke kanten van de eeuwenlange gedeelde Nederlands-Indische geschiedenis. Een belangrijk aspect vormt de tot heden onderbelichte slavernij in de oost. Wanneer deze zwarte bladzijde van onze geschiedenis in het nieuws komt, gaat het meestal over de trans-Atlantische slavenhandel. In Nederlands-Indië waren echter ook honderdduizenden tot slaafgemaakte mensen. Zij waren werkzaam op het land, in fabrieken en als huisbediende van zowel de witte als de gekleurde elite. Slavernij bestond in Azië al voor de komst van de Europeanen, maar ten tijde van de VOC werden naar schatting 660.000 tot 1,1 miljoen mensen tot slaaf gemaakt.
Ze zijn veelal in het zwarte gat van de geschiedenis verdwenen, maar dankzij de tekeningen en silhouetportretten die de Lutherse predikant Jan Brandes in Batavia maakte is de herinnering aan twee huisbedienden, Flora en Bietja, bewaard gebleven.
Rondgang door de expositie
Zoals gezegd begint de expositie met impressies van de rijke flora en fauna van Indonesië. Geïllustreerd met opgezette dieren, waaronder een luipaard en daarop geïnspireerde oude en eigentijdse kunstvoorwerpen. Bij het zien van een ritueel varkensmasker komt een lang vergeten herinnering boven. Als vierjarig meisje ben ik doodsbenauwd als we op bezoek zijn bij een oude dame in -echt waar- de Multatulilaan in Hilversum. Aan de wand hangt een pantervel, geflankeerd door speren en een kris. Onder de priemende blik van een enge varkenskop met spiegeltjes als ogen drink ik thee die naar sigaretten smaakt. Zo’n kris, een dolk met een gegolfde kling, zag ik jaren later ook op het bureau van mijn schoonvader. Een filmpje in de tentoonstelling laat zien hoe zo’n dolk gemaakt- en met rituelen geheiligd wordt.
De fotoalbums in een van de vitrines komen mij eveneens bekend voor. Kleine zwart-wit foto’s met soldaten die hun vrije tijd doden met spelletjes als cent steken of pisangs kopen op de pasar. De foto van mijn vader met Kees, het aapje dat zijn papiergeld opat, had hier zo bij gekund.
Als argeloze jongen die wat van de wereld wilde zien, tekende hij -onkundig van wat hem te wachten stond- als vrijwilliger. Wakker geschud door de tentoonstelling Beyond the Dutch, waarin de rol van de Nederlandse politionele acties mij in 2009 pas echt duidelijk werd, vroeg ik hem: …’pappa, wat hadden jullie daar te zoeken?!...
Dat was pijnlijk en ook een beetje unfair. Met de kennis van nu weten wij dat de Nederlanders -op zoek naar de verloren droom die voor de inheemse bevolking veeleer een nachtmerrie was- daar niets meer te zoeken hadden. Verleid door welgekozen propaganda, geloofden veel jonge broekjes als mijn vader, in de ‘goede’ zaak, die vanuit later perspectief volkomen fout was. Om de gebeurtenissen in de nadagen van Nederlands-Indië te begrijpen zou je met de bril van toen moeten kijken. Nu is nu, toen was toen.
Met affiches, filmbeelden, video’s, foto’s en verhalen van ooggetuigen uit zowel oost als west draagt de tentoonstelling bij tot een beter begrip van het gedeelde koloniale verleden. Zowel voor de drijfveren van de kolonisator, als die van de revolutionairen en de pijnpunten aan beide zijden.
Tijdens een sentimental journey naar Indonesië werd mijn vader jaren later geconfronteerd met het verleden. Bij de bezichtiging van een fabriek beet een werknemer hem toe:…’Blanda, rot op!
Religie
Na de intro over Nusantara wordt de bezoeker begroet met een reeks verstilde boeddhakoppen. Soortgelijke beelden sierden ooit het van de 9e eeuw daterende Javaanse tempelcomplex de Borobudur. In dit gedeelte worden de voornoemde legendarische oud-Indische dynastieën belicht en de godsdiensten die daar beleden werden: het Boeddhisme, het Hindoeïsme en de Islam.
Legendarisch hier in de betekenis van betoverend. Wie niet oplet zou kunnen denken dat deze rijken niet echt hebben bestaan, maar de hier getoonde tastbare objecten bewijzen het tegendeel. Indrukwekkende godenbeelden en fraai bewerkte gouden sieraden. Lezing van het bijschrift naast een mij onbekend fraai bewerkt gouden voorwerp leert dat ik naar een zogeheten schaamplaat kijk.
Met videobeelden en houten sculpturen wordt het belang van de voorouderverering in de Molukse, Papoease gemeenschappen en bij de Bataks op Sulawesi toegelicht. Een fenomeen dat ook elders -zoals bij de oude Romeinen- een belangrijke plaats had en soms nog heeft in de belevingswereld van nabestaanden. Zowel boeddhisten als hindoes geloven dat de geesten van de overledenen een positieve, maar ook negatieve invloed op de levenden kunnen uitoefenen. Het is daarom van belang hen met offergaven gunstig te stemmen.
Behalve sporen van wederzijdse beïnvloeding op religieus gebied, zie je ook voorbeelden van culturele uitwisseling. Tussen getoonde oosterse textilia ontdek ik twee sitsen sarongs. Op het ene exemplaar dwarrelen speelkaarten tussen de oosterse bloemmotieven, in de andere is het sprookje van Roodkapje en de wolf afgebeeld!
Tweede Wereldoorlog en Revolusi
Hierna belandt de bezoeker met een sprong in de tijd in de dramatische gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog, de Revolusi en het ontstaan van de jonge Republiek Indonesia. De turbulente periode van de Indonesische vrijheidsstrijd is op indringende wijze in beeld gebrachtmet monumentale blowups van foto’s en affiches met de strijdkreet Merdeka: de roep om vrijheid. Ontroerend zijn de in waterverf vastgelegde impressies van Mohamed Toha. Deze elfjarige jongen was getuige van de Nederlandse bombardementen op Yogjakarta en de gevangenneming van Soekarno door zogeheten pemoeda’s, nationalistische jongeren die eisten dat hij een onafhankelijkheidsverklaring zou afleggen. De leider van de Indische vrijheidsstrijd zou de eerste president van Indonesië worden.
Het verzet tegen de Nederlanders leidde in de naoorlogse jaren tot de stichting van de onafhankelijke republiek Indonesia. Kritische geluiden jegens de koloniale overheersing waren al veel eerder te horen. Dit wordt geïllustreerd met het verhaal van Surapati, een voormalige tot slaafgemaakte Balinese man, die eind 17e eeuw in opstand kwam tegen het koloniale gezag. Hij hield zich schuil aan het hof van de vorst van Mataram. Wanneer een VOC-delegatie onder leiding van kapitein François Tack om zijn uitlevering vraagt, wordt hij zoals te zien in een grote waterverftekening door de eigentijdse kunstenaar Heri Dono (1960), door de lokale bevolking een kopje kleiner gemaakt.
Surapati is de geschiedenis in gegaan als nationale held. Ruim een eeuw later verwerft prins Diponegoro als leider van de Java-oorlog dezelfde status. Tijdens vredesonderhandelingen werd hij in 1830 op lafhartige wijze door de Nederlanders gevangengenomen.
Onder het pseudoniem Multatuli uitte Eduard Douwes Dekker in 1860 ook al kritiek op de Nederlandse handel en wandel in de Oost. Als bestuursambtenaar had hij de misstanden van het koloniale bestuur met eigen ogen gezien. In zijn aan de koopman-koning Willem I opgedragen roman Max Havelaar stelt hij de misstanden en de uitbuiting van de lokale bevolking in Nederlands-Indië tevergeefs aan de kaak.
Het Portret van koopman Wollebrant Geleynssen de Jong, dat Caesar van Everdingen in 1648 vervaardigde, markeert de periode, waarin de eerste Nederlanders onder de vlag van de Verenigde Oost-Indische Compagnie de archipel bereikten. Hen stond slechts één ding voor ogen: het vinden van goedkope specerijen om deze met veel winst in Europa te verkopen. In de achtergrond ligt de rijk beladen retourvloot klaar voor vertrek. Dit streven ging gepaard met grof geweld. Onder het koloniale bewind vielen talloze doden en honderdduizenden mensen werden tot slaaf gemaakt. Berucht is de slachting die op bevel van gouverneur Jan Pieterszoon Coen in 1621 onder de bevolking van de Banda eilanden plaats vond. Waarom? De bewoners van deze idyllische eilanden, weigerden de VOC het alleenrecht op de levering van kruidnagels. In zijn drieluik Our Beautiful Indies verstopte Timoteus Anggawan Kusno (1989) de beeltenis van Coen en zijn vrouw. Als je goed kijkt zie je het portret van de moordenaar terug in de achtergrond van een van de drie letterlijk en figuurlijke inktzwarte kunstwerken. In het exemplaar met de prominente schedel herken je Coens echtgenote Eva Ment.
In deze sectie worden ook schilderijen getoond; idyllische Indische landschappen met palmbomen en groene sawa’s. Hier zie je ook het in in 1841 in academische stijl geschilderde zelfportret van de in Nederland geschoolde Indische kunstenaar Raden Saleh. Zo’n 70 jaar later reisde Isaac Israëls naar Indië waar hij Prins Pangeran Adipati Ario Praboe Mankoenegara VII portretteerde.
In deze rijk geïllustreerde historische tentoonstelling wordt het complexe verleden van Nederland en Indonesië op verhelderende wijze gepresenteerd. Dat deze geschiedenis nog geen voltooid verleden tijd is bewijzen eigentijdse kunstenaars. Sommigen reflecteren kritisch op het verleden, anderen richten de blik hoopvol op de toekomst. Kritische geluiden beperken zich niet tot de Nederlandse overheersing. Verschillende kunstenaars stellen vormen van onderdrukking en discriminatie in het postkoloniale tijdperk aan de orde. Agus Ongge memoreert niet alleen de koloniale geschiedenis van Papoea en de komst van de missionarissen, maar plaatst ook een kritische noot bij de situatie onder de verschillende Indonesische presidenten.
Met zijn video kunstwerk Writing in the Rain vestigt FX Harsono (1949) de aandacht op het uitwissen van zijn identiteit, waartoe Indonesiërs van Chinese afkomst onder Soekarno’s opvolger, president Soeharto werden gedwongen. Over Soeharto’s jacht op communisten, waarbij tussen 1965-1966 naar schatting 500.000 tot misschien wel 1 miljoen doden vielen, wordt in de tentoonstelling niets gezegd.
De kleurrijke uit gerecyclede materialen gemaakte kunstwerken van Mangmoel (1984) en Ari Bayualji (1975) vestigen aandacht op actuele aan de klimaatverandering gerelateerde kwesties. Alfiah Radini en Citra Sasmita, beide geboren in 1990, maken met hun levensgrote sculpturen, een krachtig statement over de positie van de vrouw in Indonesië. Eko Nugroho (1977) sluit de rij. Met zijn hedendaagse wajangpoppen serveert hij nieuwe wijn in oude zakken. De ultramoderne spelers in het eeuwenoude schimmenspel verwijzen naar het potentiële geweld dat -nog altijd, ook in het postkoloniale tijdperk- ‘schuilgaat achter de mens’.
De tentoonstelling biedt een boeiende visuele geschiedenisles over het rijke verleden van Nederlands-Indië en de huidige Republiek Indonesië. In de laatste zaal kun je nog meer cultuur proeven. Hier krijg je letterlijk de gelegenheid om olfactorisch en gustatorisch iets van het verre en nabije verleden op te snuiven. Steek je neus achtereenvolgens in een van de vier schalen met exotische specerijen. De schalen met kerrie, kruidnagels, nootmuskaat en kaneel vervolmaakten het visueel waargenomen gedeelde verleden. De geurervaringen roepen niet alleen associaties op met nasi goreng, maar ook met oer-Hollandse stoofperen, appeltaart en speculaas. Eind goed al goed?!
M. Knol e.a.,Beyond the Dutch. Indonesië, Nederland en de beeldende kunst van 1900 tot nu. Centraal Museum, Utrecht, 2009.
H. Stevens e.a., Revolusie: Indonesië Onafhankelijk. Rijksmuseum, 2022.
P. Eckhardt e.a., Atlas van Indonesië: Een cultuurgeschiedenis van het Eilandenrijk, W Books, 2023.
