Met deze tentoonstelling over de koloniale geschiedenis van Suriname loopt de Nieuwe kerk vooruit op de herdenking van het feit dat Suriname volgend jaar november 45 jaar onafhankelijk zal zijn.
De inheemse bewoners, de Afrikaanse arbeidskrachten en de bevolkingsgroepen die, na afschaffing van de slavernij in 1863 als contractarbeiders arriveerden komen aan bod. Allen krijgen een gezicht en middels oral history een stem. De tentoonstelling geeft een goed beeld van de veelzijdige etnische en culturele smeltkroes Suriname, waar deze verschillende bevolkingsgroepen, anders dan wel eens beweerd wordt, tolerant en vreedzaam met elkaar omgaan: no spang!
Voor veel Nederlanders zijn de ‘laatste resten tropisch Nederland’, zoals W.F. Hermans Suriname in 1969 omschreef, bekend als geboorteland. Voor anderen een droombestemming op de bucketlist.
Met zee- en landkaarten, prenten, schilderijen, boeken, documenten, bruiklenen van de Zeister Broedergemeente en eigentijdse kunst wordt niet alleen een historisch- maar ook een actueel beeld van Suriname geschetst. Filmfragmenten, foto’s en voorbeelden van mode en muziek vullen het historische beeld aan. Ook over de flora en fauna en de delving van natuurlijke grondstoffen als bauxiet en goud worden de bezoekers geïnformeerd. Zij worden niet alleen tot kijken, maar middels de zogenoemde Suriname Monologen ook tot meedenken uitgenodigd. Acteurs kruipen in de huid van belangrijke figuren uit de Surinaamse geschiedenis.
Laat u niet misleiden door de recensie in de NRC van 5 oktober jl. waarin over de tentoonstelling geschreven wordt als een blockbuster die er vooral op gericht lijkt om de gezèlligheid van de Surinaamse multiculturele samenleving te onderstrepen’ . Met als kop:…‘Er ontbreekt treurig makend veel’… De recensent verwijt de organisatoren afwezigheid van heikele politieke kwesties en het ontbreken van context inzake het slavernijverleden, dat slechts wordt geïllustreerd met een …‘paar opgepoetste boeien’…
Dit alles komt wel degelijk aan de orde, niet alleen in de opstelling, maar ook in de inrichting. Bureau Caspar Conijn brengt het slavernijverleden op indringende wijze in beeld middels wanhopig door de spijlen van het koorhek gestoken zwarte handen.
Op 26 februari 1667 gingen zeven Zeeuwse schepen onder leiding van Abraham Crijnsen op de rede van Paramaribo voor anker. Een nieuwsbrief van 29 mei maakt melding van de ‘heerlijke overwinning van Pirmeriba’, dat wordt omgedoopt in Nieuw Middelburg. Bij de Vrede van Westminster in 1674 wordt Nieuw Amsterdam, daarna New York, met de Engelsen geruild voor Suriname. Met de overname van Suriname, eigenden de Zeeuwen zich ook het aandeel in de slavenhandel toe. De rest is geschiedenis; koloniale geschiedenis van Suriname als wingewest, waar op de honderden plantages suiker, tabak, cacao en verfhout werd geproduceerd. Deze economie dreef in hedendaags jargon, op de kurk van de slavernij. De minutieus uitgewerkte ogenschijnlijk idyllische driedimensionale scènes van Gerrit Schouten geven een inkijkje in het dagelijks leven op de plantages zoals in het diorama van de katoenplantage Zeezicht waarin een opzichter te paard een slaafgemaakte meetrekt aan een inmiddels verteerd koord. Dit touw mag verteerd zijn maar dat geldt niet voor de herinneringen aan de slavernij.
Gerrit Schouten diorama van plantage Zeezicht 
Gerrit Schouten Detail
Vanuit de voormalige Portugese slavendepots op de westkust van Afrika brachten Hollandse en Zeeuwse schepen tussen 1637 – 1863 naar schatting 600.000 zwarte arbeidskrachten naar de West. Deze arme zielen werden omschreven als ‘sotuwatra nengre’: zoutwaternegers. In zijn memoires beschrijft de vrijgemaakte slaaf Olaudah Equiano, alias Gustavus Vassa, de lotgevallen die hem in slavernij brachten. Gevangen genomen door de zwarte vorst van een naburig dorp werd hij aan de Europeanen verkocht. Door Equiano’s autobiografie en Harriet Beecher Stowe’s klassieker de Hut van Oom Tom, begint langzaam het besef door te dringen dat er een einde moet komen aan de dit mensonterend stelsel. De Quakers in Engeland slaagden erin de parlementariër William Wilberforce voor de anti-slavernijbeweging te winnen. In Engeland wordt slavernij in 1836 afgeschaft; de VS volgde in 1865.
Met zijn boek Slaven en vrijen onder de Nederlandsche wet doet politicus Wolter Robert baron Van Hoëvell in 1854 een oproep tot onmiddellijke emancipatie. Toch zou het nog tot 1 juli 1863 duren voor slavernij in Nederland -althans op papier- werd afgeschaft. De vrijgemaakte arbeiders moesten nog 10 jaar na de ‘emancipatie’ op de plantage te blijven werken. De eigenaren ontvingen ter compensatie van het verlies van hun ‘eigendommen’ een bedrag van f 300,– per individu.
Slavernij monument Middelburg 
Licht en donker, slavernij monument Middelburg
De tentoonstelling
Door enorme blow-ups van oerwoudbomen en vogelgeluiden waant de bezoeker zich bij binnenkomst in het Surinaamse regenwoud. Het klinkt authentiek, maar het klopt niet. Ook W.F. Hermans stelde dit in voornoemd boekje al vast: …’anders dan documentaires en Tarzanfilms doen geloven, is het in het regenwoud géén oorverdovend pandemonium in schetterende geluiden; in werkelijkheid is het doodstil!…
Voor de klanken van zangvogeltjes moet men zondagmorgen vroeg op het Onafhankelijkheidsplein zijn. Wanneer vogelliefhebbers uit alle richtingen met auto’s en brommers en hun vogelkooitjes aankomen voor de wekelijkse zangwedstrijd. Het vogeltje dat het langst zingt wint. De beoordeling is een heel serieuze zaak. Terwijl juryleden met een luisterend oor rondlopen om de door de vogeltjes gezongen noten te noteren wordt het publiek verzocht haar snavel te houden!
De entree van de expositie vormt het perfecte decor voor de gebruiksvoorwerpen en rituele objecten van de ruim 20.000 oorspronkelijke bewoners van Suriname. De pioniers van de amazone zijn hier in woord en beeld aanwezig. De Lokono en Kari’na (voorheen als Arowakken en Caraïben aangeduid) en de Trio en Wayana in het regenwoud. Solitair en welhaast verbaast staart het precolumbiaanse stenen masker uit het Surinaams museum de bezoeker aan.
In de tentoonstelling is eveneens aandacht voor vroege kolonisten, zoals de voor de Spaanse inquisitie gevluchte Sefardische Joden. Alsook de koloniale bestuurders, zwarte arbeidskrachten en Chinese, Hindostaanse en Javaanse contractarbeiders. Officieel waren deze laatsten vrije mensen, maar in de praktijk bleef hun werk slavenarbeid. Ondergebracht in de voormalige ‘slavenhutten’ woonden ze vaak in armoedige omstandigheden. Aan elke groep is een hoofdstuk gewijd met documenten, voorwerpen en foto’s.
De Sefardische joden bouwden zo’n 50 km ten zuiden van Paramaribo een welhaast stedelijke nederzetting met uit steen opgetrokken gebouwen: de Jodensavanne. Met 115 van de 400 suikerplantages waren zij rond 1730 zeer succesvol. Destijds vormden zij met 1300 koppen één derde van de Surinaamse bevolking tegen nog maar 200 vandaag de dag. De in 1832 door brand verwoeste Jodensavanne is genomineerd voor Werelderfgoedlijst van Unesco.
Marrons
In de loop van de tijd ontvluchtten enige honderden slaafgemaakten het harde leven op de plantages. Ongeveer één derde van de weglopers, naar het Spaanse woord ‘cimarron’, dat ‘wild’ betekent, marrons genoemd, wist in het oerwoud te overleven. Rond het midden van de 18e eeuw bedroeg hun aantal al 3000 personen.
Ze werden noodgedwongen ‘self-supporting’; in de tentoonstelling is kleurige kleding en houtsnijwerk van de Marroncultuur te zien. Voor het wegnemen van gereedschappen, gebruiksvoorwerpen en -zoals eertijds bij de Sabijnse maagdenroof- vrouwen, pleegden ze roofovervallen op hun oude plantages. De koloniale overheid rustte expedities uit om hen te vangen en af te straffen; De premie voor een teruggebrachte wegloper bedroeg 50 gulden. In zijn Narrative of a five years’ expedition against the revolted negroes of Surinam publiceerde John Gabriel Stedman (1744-1797) zijn ervaringen als slavenjager. Nadat hij verliefd werd op het ‘slavenmeisje’ Joanna, propageerde Stedman een mildere behandeling van de slaafgemaakten, maar voorstander van afschaffing van de slavernij was hij niet. Onder de titel Dichter in de Jungle, kwam vorig jaar een biografie over John Gabriel Stedman uit geschreven door historicus R. van Gelder.
John Stedman 
Joanna
Suriname wingewest?
Tegengewerkt door de inheemse bevolking en bedreigd door de Engelsen lukte het de Zeeuwen, ondanks vele investeringen niet het overzeese gebiedsdeel winstgevend te maken. In 1683 neemt de WIC onder de naam de Geoctroyeerde Sociëteit van Suriname, samen met de stad Amsterdam en de familie Van Aerssen van Sommelsdijck, de kolonie voor 260.000 gulden over.
Onder het bestuur van gouverneur Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck, werd de infrastructuur verbeterd, Paramaribo kreeg een keurig stratenplan; verdedigingswerken werden aangelegd en Van Aerssen sloot vrede met de Arowakken en Caraïben. Tijdens zijn bewind werden tussen 1683-1688 veel nieuwe plantages aangelegd.Aan daadkracht ontbrak het deze bestuurder niet, maar wel aan empathie. Van Aerssen maakte zich niet geliefd en werd door muitende soldaten vermoord.
De Surinaamse economie dreef niet alleen op de kurk van de slavernij maar ook op krediet. Investeerders leenden miljoenen uit met plantages als onderpand. De planters staken dat geld niet alleen in de aanleg en opbouw van hun plantages, maar leefden vaak ook boven hun stand. Toen de winsten minder werden en Amsterdamse beurs in 1773 instortte, gingen veel planters failliet.
Veelkleurige flora, fauna en bevolking
Onder banieren met de uitvergrote penseelvruchten van Maria Sybilla Merian wordt de Surinaamse flora en fauna belicht. Het beeld van een betoverende koningsblauwe Surinaamse vlinder gezien in een Amsterdams rariteitenkabinet, liet haar niet meer los. Van kindsbeen al gefascineerd door de metamorfoses van rupsen in vlinders reist zij met haar dochter naar Suriname om, heel modern voor die tijd, deze wonderen der natuur met eigen ogen te observeren en in beeld te brengen. Via de familie Van Aerssen van Sommelsdijck betrok zij een woninkje op plantage Providentia. De bezoeker ziet prachtige illustraties in haar in eigen beheer uitgegeven boeken. In 2001 publiceerde Inez van Dullemen een biografische roman over deze vrijgevochten vrouw en haar zwarte bediende Kwasiba, die tegelijkertijd vanuit een andere windrichting onvrijwillig was scheep gegaan naar Suriname.
De veelkleurige bevolking van Suriname bestond eind 18e eeuw uit zo’n 10.000 inwoners; waarvan naar schatting ca. 7000-8000 slaafgemaakten en 2000 tot 3000 vrije personen. Dankzij de mogelijkheid van manumissie, waarbij slaafgemaakten zich met goedkeuring van de eigenaren en steun van anderen konden vrijkopen, nam het aantal vrije personen steeds meer toe. Maar pas in 1828 werd een slaafgemaakte bij de wet als mens erkend. Om het verschil tussen vrij en niet-vrij te verduidelijken werd in 1769 bepaald dat slaafgemaakten geen schoenen mochten dragen.
Het Koto Museum uit Paramaribo heeft op de tentoonstelling een kleurrijke catwalk ingericht. In 1879 werd de verordening van kracht dat zwarte vrouwen buitenshuis een rok en een ‘kort jakkie’ moesten dragen vertelt directeur Christine Henar. Zo onstond de zogenoemde koto; de traditionele Creoolse klederdracht. De draagsters van deze kleding worden kotomisis genoemd… mevrouwen in een rok…
Een kunstig gevouwen èn veelzeggende hoofddoek, de angisa, vormt letterlijk de kroon op het werk. Middels die ingenieus geknoopte mutsen evoceerden de draagsters voor de planters geheime boodschappen zoals laat ze maar kletsen, ontmoet me op de hoek, kiss me quick because I love somebody else/ en de autobakka met wat fantasie geïnspireerd op de achterbak van de eerste auto in Paramaribo!
In de tentoonstelling ziet de bezoeker fraaie hoofddoeken met opdruk over afschaffing van de slavernij en de onafhankelijkheid van het land. Een exemplaar met opschrift Kwakoe, dat in de rituele Kromanti-taal van de marrons woensdag betekent, verwijst naar de dag waarop de slavernij werd afgeschaft: woensdag 1 juli 1863.
Ter illustratie van de vroegmoderne Surinaamse geschiedenis in de tentoonstelling grijp ik terug op de lezing die Cynthia McCleod voorafgaand aan de opening uitsprak. Het was met de plantages en daarmee de Surinaamse economie gedaan. Toen kwam de Tweede Wereldoorlog. Om de winning van bauxiet, van belang voor de bouw van aluminium gevechtsvliegtuigen, zeker te stellen arriveerden duizenden Amerikanen. Ze legden vliegveld Zanderij, destijds het grootste militaire vliegveld van Zuid-Amerika aan en brachten coca cola en andere producten mee. Alles wat Holland nooit gedaan heeft, deed Amerika in één jaar. Er kwam welvaart, maar er was niets te koop. Inmiddels wasMcLeods vader, Johan Ferrier, gouverneur.
Bij veel Surinamers brak het bewustzijn door: wij willen baas in eigen huis zijn. Deze beweging zorgde voor het ‘surinamiseren’ van het onderwijs. Anne de Vries schreef lesboekjes met een zwarte moeder en dochter in de hoofdrol: ‘Loes en Mama’ geïllustreerd met alledaagse bezigheden in en om een Surinaams huisje met faya lobbi in de tuin.
Ook werd actie ondernomen om Filaria, ‘volksziekte’ nummer één, aan te pakken. Een Comité voor volkshuisvesting beijverde zich voor de bouw van huisjes met eigen erf voor iedereen. In de jaren ‘50 werden tal van onderwijs vernieuwingen alsook verbeterde sociale omstandigheden gerealiseerd.
Politici als Johan Ferrier, Jagernath Lachmon en Adolf Pengel, vertegenwoordigers van de verschillende bevolkingsgroepen in Suriname, realiseerden zich dat ze moesten samenwerken. Het Brokopondo project om energie op te wekken werd gerealiseerd.
Toen kwam in Holland het punt ‘afschaffing van de koloniën’ op de politieke agenda. ‘Linkse jongens’ als Joop den Uyl wilden van de koloniën af; kolonialisme kòn niet meer, aldus McCleod. Haar vader Johan Ferrier, de toenmalige gouverneur sprak in 1973 de volgende woorden: …wij laten ons niet uit het koninkrijk schoppen, we gaan zèlf en we houden de eer aan onszelf!..
In 1974 was de onafhankelijkheid een feit. In de tentoonstelling gememoreerd met foto’s, documenten en de appelgroene japon die een stralende prinses Beatrix bij deze historische gebeurtenis droeg.
Aanvankelijk waren er grootse plannen om in West-Suriname industrieën op te zetten, maar ik citeer …’er is niets van terecht gekomen; de sergeanten hebben alles stopgezet; alles ging down the drain’…!
In de hoop dat het élan, de werklust en het geloof in de toekomst van de jaren vijftig terugkeren heeft McLeod met haar zus Kathleen het Johan Ferrier fonds opgericht, ter bevordering van onderwijskundige, economische en culturele vooruitgang in Suriname.
Eigentijdse kunst
Terug naar de tentoonstelling. Anders dan in voornoemde recensie beweerd wordt besteden eigentijdse Surinaamse kunstenaars aandacht aan heikele politieke kwesties. Met een standbeeld door de vorig jaar overleden Surinaamse kunstenaar Erwin de Vries wordt de herinnering aan Anton de Kom levend gehouden. De auteur van het de koloniale overheid onwelgevallige boek Wij Slaven van Suriname. De voorman van de socialistische beweging in Suriname en latere verzetsstrijder in Nederland die in 1945 in concentratiekamp Neuengamme aan zijn einde kwam.
In de kooromgang staat een mooi gedekte tafel van Marcel Pinas. Aan deze Moiwana 86 Tafaa, zou je echter geen hap door je keel kunnen krijgen. Niet van de lepels met een in Marron taal gegraveerde bede om bescherming: KIBII WI, noch van de borden. Deze zijn voorzien van gruwelijke scènes en tekstfragmenten die verwijzen naar de Binnenlandse oorlog (1986-1992) en de bloedige strijd tussen de getrouwen van Desi Bouterse van het Nationaal Leger en die van de gevallen engel Ronnie Brunswijk en zijn aanhang onder de Marrons van het Junglecommando. Met deze tafel memoreert Pinas de koelbloedige moord gepleegd door de soldaten van Desi Bouterse op 38 onschuldige mensen in Moiwana. Over 38 stoelen, hangt voor elke dode, een in zwart wit geborduurde pangsi met traditionele rouwmotieven van de Marrons.
Naast deze tafel hangt een installatie van Iris Kensmil, getiteld De ware geest van ’t vrije, vrije Suriname, 2009. Op de achterzijde van een reeks ansichtkaarten uit de koloniale tijd staan fragmenten van de autopsierapporten van de 15 slachtoffers van de decembermoorden in 1981. Aan de voorzijde citaten uit het boek van Edgar Cairo, De smaak van Sranan Libre. In combinatie hiermee ziet de bezoeker het getekende portret van Desi Bouterse, getiteld Landgenoten, naar de aanhef van zijn vele volksmennende toespraken, naar ik aanneem.
In de laatste ruimte wandelt de bezoeker onder de stamboom van de Surinaamse bevolking Paramaribo binnen. Begroet door de letterlijk en figuurlijk veelkleurige inwoners van Suriname. Wie iets mankeert kan bij Inge’s kruidenstalletje een dresie kopen, wie dorst heeft een parbobiertje of een portie schaafijs!
Waarmee een mooi slotakkoord wordt gegeven aan een verhelderende, historisch verantwoorde èn ook nog gezèllige Surinaamse tentoonstelling:
Wan bon, someni wiwiri, Een boom, zoveel haarkleuren…
Wan Sranan Eén Suriname
someni wiwiri zoveel soorten haar
someni skin zovele huidskleuren
someni tongo zoveel talen
Wan pipel Eén volk
Literatuur:
I. van Dullemen, Maria Sybilla: een ongebruikelijke passie, Amsterdam, 2001.
C. McLeod, Hoe duur was de Suiker, Schoorl, 1985/1995.
E. Veen e.a., Black is Beautiful, Nieuwe Kerk Amsterdam, 2008.
R. van Gelder, Dichter in de Jungle, Amsterdam, 2018.
C. Broers e.a., Het Grote Suriname Magazine, Nieuwe Kerk, Amsterdam. 2019.
Tentoonstelling Aan de Surinaamse Grachten, Museum van Loon, t/m 13 januari
Tentoonstelling Sabi Suriname; Ken Suriname, speciaal voor kinderen en families, t/m 1 maart in het Tropenmuseum.
Museum Het Hernhutterhuis, Zeist. http://www.hethernhutterhuis.nl
