Drents Museum - Uit de Kunst

Sterven in Schoonheid: De wereld van Pompeï en Herculaneum, tot en met 26 maart in het Drents Museum.

Bakker Terentius Neo en zijn vrouw, 1e eeuw. Foto Nationaal Archeologisch Museum Napels

De kunstschatten uit het oude Armenië hebben in Assen plaats gemaakt voor een indrukwekkende tentoonstelling over de wereld van Pompeï en Herculaneum. Dat deze steden in het jaar 79 door een uitbarsting van de Vesuvius ten onder gingen is geen nieuws, maar dat de allesverwoestende eruptie niet op 24 augustus van dat jaar plaats vond is dat wel. Op grond van een recent ontdekte inscriptie, waaruit blijkt dat het leven tot 24 oktober nog in volle gang was, wordt de ramp twee maanden later op de tijdlijn geplaatst.

Pierre-Jacques Volaire, Uitbarsting van de Vesuvius, 1771, Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe. Letzten Stunden (buiten tentoonstelling)

Aan de omvang van de ramp en de loop van de geschiedenis verandert deze ontdekking niets. Kort na 12 uur ‘s middags explodeerde de berg. Pompeï, aan de voet van de vulkaan, werd ‘slechts’ ondergesneeuwd door as en puin, maar het iets lagergelegen Herculaneum verdween onder een 25 meter dikke laag van gestold lava. In de loop der tijd werd het stadje daarenboven toegedekt met de bebouwing van het plaatsje Resina.

Toen werklieden bij het slaan van een waterput in 1709 op antieke brokstukken stuitten werd Herculaneum bij toeval uit haar eeuwenlange winterslaap gewekt. Ter verfraaiing van zijn paleis liet Koning Karel III van Bourbon destijds een reeks beelden en architectuur fragmenten opdiepen. Deze 18^e -eeuwse opgravingen vallen onder de categorie schatgraven. Van enig historisch bewustzijn was nog geen sprake. Dat ontstond pas toen Mussolini aan de macht kwam. In 1927 werd onder leiding van de Italiaanse archeoloog Amadeo Maiuri begonnen met wetenschappelijke, systematisch gedocumenteerde opgravingen. Inmiddels is nog maar een gedeelte van het totale oppervlak van 5 ha blootgelegd. De rest van dit rijke bodemarchief ligt ontoegankelijk verborgen onder de kelders van de huizen in Ercolano, zoals Resina na 1969 wordt aangeduid.

Schoonheid is het sleutelwoord
Anders dan bij eerdere exposities over Pompeï en Herculaneum, waarin vooral de laatste uren van de slachtoffers centraal stonden, wordt in de tentoonstelling Sterven in Schoonheid de mooie kant van het leven, vóór de ramp getoond. Die schoonheid was vooral weggelegd voor de elite en enkele gefortuneerde middenstanders, zoals bakker Terentius Neo en zijn vrouw. Met hun attributen: een stilus, wastafeltje en boekrol presenteren zij zich als geletterde mensen van stand. Het enorme leger slaven dat zorgde voor het welzijn van de happy few, mocht naar de hen omringende schoonheid alleen maar kijken, maar aankomen niet, tenzij bij de uitoefening van hun werkzaamheden. En oh wee als ze iets kostbaars uit hun handen lieten glippen, zoals de rituele wijnkelk van aardewerk met ingelegde Egyptische motieven in obsidiaan, carneool, goud en lapis lazuli.

Drinkschaal van aardewerk met goud en lapis lazuli. Foto Nationaal Archeologisch Museum Napels

Niet alleen in de woonhuizen, maar ook in overheidsgebouwen, badhuizen en op straat waren mooie muurschilderingen en sculpturen te zien. Bustes en standbeelden van rijke weldoeners en niet in de laatste plaats: keizers als Augustus (63 v. Chr. – 14 n. Chr.) en Tiberius (42 v. Chr. – 37 n. Chr.), die zich om propagandistische redenen een beetje mooier dan de werkelijkheid, forever young, lieten portretteren. De omhooggevallen of beter -gevochten soldatenkeizer Vespasianus (9 – 79 n. Chr.), de vader van Domitianus die dit voorjaar centraal stond in het RMO vormt hierop met zijn realistisch weergegeven kop een uitzondering. Hoewel… door ‘maar gewoon te doen’ presenteerde hij zich bewust als een man van het volk!

1.Marmeren buste Keizer Vespasianus. Pompeï, 1e eeuw Foto: Marina Marijnen
2.Marmeren buste van Keizer Tiberius. Pompeï, 1e eeuw. Foto Nationaal Archeologisch Museum Napels.

Op de wanden van de tentoonstellingszalen staan graffiti en uitspraken van Romeinse auteurs, zoals:

Odit Populus Romanus Privatam Luxuriam Publicam Magnificentiam Diligit;

…De Romeinen haten persoonlijke luxe, maar houden van openbare pracht…

Bij deze woorden van Marcus Tullius Cicero (106 v. Chr. – 43 v. Chr.) kun je vraagtekens plaatsen. Misschien ging deze uitspraak vóór de keizertijd nog op, maar voor de tijd daarna houdt deze (veronder)stelling, getuige de mooie en prestigieuze objecten in de tentoonstelling niet langer stand.

Abrupt Einde
In Assen worden geen gruwelen getoond. De enige directe verwijzing naar het moment, waarop het hier geschetste mooie leven tot stilstand kwam, vormt een projectie van de eruptie en een solitair gepresenteerd afgietsel van een slachtoffer, dat in zijn of haar stervensuur niets anders kon doen dan het onvermijdelijke af te wachten. Na dit confronterende beeld wordt de bezoeker uitgenodigd te genieten van de prachtige veelkleurige fresco’s, gebruiksvoorwerpen, portretbustes, juwelen en een grote fraai bewerkte kluis. Elk object getuigt ontegenzeggelijk van grote schoonheid. Alleen een zwartgeblakerd altaar en een verkoold brood in de vorm van een wagenwiel herinneren nog aan de alles vernietigende ramp. Het brood dat ik vijftig jaar geleden met mijn ouders in het Archeologisch museum in Napels zag, ligt er uit de tijd en ver van huis nog net zo bij.. Bij dit weerzien ervaar ik het begrip tijd even als tijdloos!

Op die grenzeloze tijdbalk tussen 79 n. Chr. en 2022 presenteerde Museum het Valkhof in 2006 de overweldigende tentoonstelling De Laatste Uren van Herculaneum, waar alle ellende gelardeerd met citaten van oude auteurs, breed werd uitgemeten. Na zijn bezoek aan Herculaneum noteerde de dichter Johann Wolfgang von Goethe in 1787 de volgende woorden:

…‘Es ist viel Unheil in der Welt geschehen, aber wenig, das den Nachkommen so viel Freude gemacht hätte’…

Ook het verslag van Plinius de Jongere, waarin hij de ervaringen van zijn bij de ramp omgekomen oom Gaius Plinius de Oudere aan de geschiedschrijver Tacitus communiceert, werd aangehaald. In Assen herinnert een schilderij van Angelica Kaufmann aan de bange uren van Plinius de Jongere en zijn moeder. Vanaf Misene op de landtong ten westen van Napels, sloegen zij het natuurgeweld gade, waarbij Plinius de Oudere, nadat hij zijn laatste uren op schrift had gesteld, de dood vond.

Angelica Kaufmann, Plinius de Jongere en zijn moeder bezien de uitbarsting vanuit hun villa in Misenum, 1785.

Vulkanologen maakten in 2006 een reconstructie van de gebeurtenissen. Wellicht werpt de recente uitbarsting van de Mauna Loa op Hawaiï nieuw licht op de eerdere bevindingen. De impressies daarvan ondersteunen in elk geval onze beeldvorming. Vanuit de berg steeg een enorme wolk op. Twee dagen regende het as en puin op Pompeï, dat met een 7 meter dikke laag werd bedekt. Een paar duizend slachtoffers vielen ten prooi aan verstikking toen zij door een brandend hete gloedwolk gevuld met giftige gassen -een zogeheten pyroclastische golf- werden overvallen.

Herculaneum, dat meer naar het westen ligt, werd niet door de puin en asregen getroffen, maar wel door een reeks pyroclastische stromen, waarin mens en dier een directe dood vonden. Daarna werd Herculaneum, ànders dan Pompeï, met een laag van 25 meter vulkanisch beton hermetisch toegedekt. Hoewel de namen in oude literatuur bewaard zijn gebleven, raakten de bedolven steden in de loop der tijd in de vergetelheid.

Pas in de eerste helft van de 18^e eeuw werd begonnen met opgravingen. In 1738 kwam een belangrijke inscriptie bovengronds, waaruit bleek dat men gestuit was op het theater van Herculaneum.

Omdat hier weinig stoffelijke resten waren gevonden, werd vermoed dat de meeste mensen Herculaneum op tijd konden ontvluchten. Groot was dan ook de verbazing toen in 1982 tòch 300 skeletten werden gevonden. In de meest erbarmelijke houdingen waren de vluchtelingen in de boothuizen bij het toenmalige strand, dicht tegen elkaar aangekropen. Sommige slachtoffers hielden nog lampen, geldbuidels en kostbare juwelen in de hand. De vindplaats vormde letterlijk en figuurlijk een ‘Fundgrube’ voor oudheidkundigen, forensisch pathologen en biologen.

In de expositie geven romantische prenten, schilderijen en oude foto’s impressies van de vroege opgravingen, waarbij de lokale bevolking werd ingezet. Beelden in sepia van arme Napolitaanse schoffies, die sjouwend op hun blote voeten proberen te ontkomen aan de stokslagen van een besnorde opzichter.

Bronzen en marmeren beelden, uitgehakte muurschilderingen, gebruiksvoorwerpen en sieraden werden vanonder as en puin en uit de harde lavastructuur bevrijd en met karrevrachten naar het paleis van Koning Karel III in Portici gebracht. Uiteindelijk belandden de oudheden in het het door de koning opgerichte Palazzo degli Studi, onderkomen van het latere Archeologisch Museum van Napels, dat een deel van de kunstschatten nu aan het Drents museum heeft uitgeleend.

Pompeï en Herculaneum in Assen
Eigentijdse projecties van antieke architectuur vormen het decor waartegen de oudheden thematisch gepresenteerd worden. Onder de noemer Openbare Pracht wordt kunst in openbare ruimtes als tempels, fora en badhuizen getoond. Kunst en gebruiksvoorwerpen in woningen illustreren het thema Persoonlijke Schoonheid en bij het thema Gemaakte Schoonheid wordt aan de hand van de ideeën van de Griekse filosoof Plato (427-347 v. Chr.) de moreel verheffende werking van schoonheid verduidelijkt. Het aanschouwen van mooie dingen, zou goede en mooie gedachten genereren. En daar zit wel wat in. Terugdenkend aan het verkoolde schommelwiegje, dat ik destijds in het Valkhof zag, waarin de stoffelijke resten van een baby werden aangetroffen, begrijp ik de keuze van de samenstellers van de huidige tentoonstelling.

De expositie laat zien dat de Romeinen behalve in het publieke domein hun macht en welstand ook in hun huizen etaleerden. In de ontvangstruimte van de welgestelde Romein, het atrium, waren voorouder- en eigen portretten te zien. Alsook kostbare gebruiksvoorwerpen, die na vertrek van het bezoek weer in een kluis werden opgeborgen. In het atrium bevond zich ook het huisaltaar met sculptuurtjes van persoonlijke beschermgoden, zoals een betoverend met gouden juwelen gesierd beeldje van de liefdesgodin Venus. Ter illustratie van het Romeinse schoonheidsideaal wordt zij getoond naast een volslanke, op de Venus van Willendorf gelijkende een prehistorische vruchtbaarheidsgodin.

Ook de populaire zonnegod Apollo is met een marmeren borstbeeld, getooid met lauwerkrans aanwezig. Met zijn mooie androgyne voorkomen en lange lokken was deze van de Grieken overgenomen god ook bij de Romeinen geliefd. Het werkterrein van deze multifunctionele god besloeg het domein van de muziek, cultuur, profetie, medicijnen en genezing. De tegenwoordig veel besproken roofkunst is geen nieuw fenomeen. Na hun verovering van Griekenland en Egypte namen de Romeinen veel bewonderde kunstwerken mee, die als inspiratiebron fungeerden voor eigen kunstenaars.

Muurschilderingen
De wanden van de woningen in Herculaneum en Pompeï waren voorzien van mozaïeken en kleurrijke, vrolijk stemmende fresco’s. De muurschilderingen ontwikkelen zich van eenvoudige composities met geometrische motieven en stillevens met vruchten en gevogelte tot uitbundige voorstellingen, waarin alle goede dingen van het leven verbeeld worden. Variërend van musicerende en dinerende tot copulerende figuren… Deze laatste scènes leidden tot verbijstering, maar ongetwijfeld ook tot vermaak. Na bestudering liet Koning Karel III van Napels ze achter slot en grendel in het Gabinetto Secreto opbergen. Anno 1970 bestond dat geheime kabinetje nog steeds. Als tiener bezocht ik met mijn moeder Pompeï. Een suppoost met een grote sleutelbos wenkte ons. Hij opende een deurtje, waarachter een muurschildering schuilging waar wij ongelooflijk van schrokken! De talrijke erotische voorstellingen, waarvan in de expositie een exemplaar getoond wordt, gaven in de 18^e en 19^e eeuw voeding aan de gedachte dat de ondergang van de vulkaansteden, analoog aan de vernietiging van het Bijbelse Sodom en Gomorra, als een straf van God moest worden gezien.

In de tentoonstelling worden diverse fresco’s getoond. Twee daarvan zijn gewijd aan muziek; Apollo met zijn lier en een groot fresco met vier vrouwen onder een colonnade. Eén van hen speelt het klaar om, onder het bewonderend oog van de anderen, tegelijkertijd een harp en een kithara, een citer-achtig snaarinstrument, te bespelen.

Fresco met muziekuitvoering Pompeï, 1e eeuw. Foto Nationaal Archeologisch Museum Napels

In de eetzaal van het Pompeiaanse huis van Julia Felix, was het getuige de overdadige muurschilderingen, goed van eten en drinken. De oude Romeinen kenden ook humor! Ronduit geestig is de verhalende voorstelling van liefdesgodjes die druk in de weer zijn met de bouw van een tempel voor Apollo. De kleine helpers dragen zijn attributen, een harp en lauwerkrans aan. Een muurschildering met een vliegende cupido verraadt de herkomst van onze kerstengelen!

*Cupido’s bouwen tempel van Apollo*. Herculaneum, 1^e eeuw.

Romeinse heren en dames lieten tijdens diners alles uit de kast halen om hun welstand te tonen. In de tentoonstelling zijn voorbeelden van kostbaar glas en vaatwerk te zien, zoals de reeds genoemde drinkschaal die nabij Pompeï werd gevonden, met een voorstelling van gelovigen die Ra, Osiris en Isis vereren.

Wanneer de Romeinse dames op hun mooist gekleed en behangen met dure sieraden aanlagen, werd onder het schone schijnsel van olielampen, de show off verhoogd. Met de in de expositie getoonde juwelen kon de Romeins matrona ongetwijfeld goede sier maken. Onder meer met armbanden die, in de vorm van een slang, wegens het afwerpen van haar oude huid, als symbool van eeuwige jeugd werd gezien. Schitterend en verrassend eigentijds zijn de bolvormige oorbellen met granaatstenen, die in de kelder van een van de woningen gevonden werden. Bizarre gedachte dat ze hier nu liggen, terwijl de eigenaresse ze daar destijds in veiligheid had gebracht om ze later op te halen.

Gouden armband in vorm van slang, Pompei eerste eeuw na Chr,foto Nationaal archeologisch museum Napels

Een Romein in goeden doen zorgde niet alleen voor een mooi interieur, maar de eetzaal, het triclinium, bood zicht op een fraai aangelegde tuin met mooie sculpturen, zoals de atleten uit de Villa dei Papiri. In de tweede helft van de vorige eeuw werden deze uit de krochten van Herculaneum opgediept. Toen oliebaron Paul Getty de plattegrond van deze villa zag, riep hij uit: dat wil ik ook! En zo geschiedde. Voor een impressie van deze gekopieerde villa en de beeldentuin moet je in Malibu Californië zijn. Niet iedereen was enthousiast over deze would be Romeinse Villa nabij Hollywood. De Washington Post schreef in februari 2006:

…’ Omringd door scandaleuze geuren is het Romeinse Disneyland heropend; je kunt er zelfs ‘Romeinse’ hamburgers bestellen met een ‘Atheense’ koolsla !

Uit een van de mooiste tuinen van Herculaneum bij het Huis van de Herten, is een bijzonder kunstig gemaakte marmeren sculptuur te zien van een hert dat wordt aangevallen door jachthonden. De toenmalige en huidige beschouwer met kennis van de klassieken, herkent natuurlijk het verhaal dat de Romeinse dichter Publius Naso Ovidius in de eerste eeuw optekende in zijn Metamorfosen. De onfortuinlijke jager Actaeon moet zwaar boeten voor het aanschouwen van de godin van de jacht tijdens haar bad. Voor straf verandert Diana hem in een hert, waarna hij verscheurd wordt door zijn jachthonden.

Marmeren beeld van een hert, Herculaneum eerste eeuw na Chr, foto ©pedicini

In de tentoonstelling zie je nog een tuinornament: een fonteinkop in de vorm van Silenius. De leermeester van de god van de wijn Dionysus is gezeten op een oudheidkundige zitzak. Uit deze wijnzak stroomt echter geen wijn, maar water!
Het object werd gevonden bij een van de mooiste villa’s buiten Herculaneum. Hier kon de eigenaar omringd door kunst en natuur genieten van zijn vrije tijd, het zogenoemde ‘otium’ genieten.

Tot slot staan we even stil bij de legendarische stichter van Herculaneum, wiens naam in Herculaneum doorklinkt: de Griekse god Hercules. De mythologische krachtpatser was befaamd om twaalf heldendaden. Een daarvan, de dood van de Hydra van lerna, is in deze fontein uitgebeeld.

Bronzen fontein met de hydra van Lerna, 1e eeuw na Chr. Herculaneum foto ©pedicini

Met de in Assen opgestelde (droge) bronzen fontein wordt de herinnering aan de oorsprong van de stad tweeduizend jaar geleden levend gehouden. Samen met de 100 andere werken in de tentoonstelling wekt de Hydra van Lerna het verre verleden voor de eigentijdse bezoekers in Assen tot leven

Bastiaan Steffens e.a., Sterven in Schoonheid: De wereld van Pompeï en Herculaneum, Waanders Uitgevers, Drents Museum, 2022

Link: Drents Museum, Assen

Viva la Frida! Life and art of Frida Kahlo, tot en met 27 maart 2022 in het Drents Museum.

Viva la Frida op het Drents Museum Assen

Tijdens de voorbezichtiging van de tentoonstelling Viva la Frida Life and art of Frida Kahlo doet een dolgelukkige museumdirecteur Harry Tupan verslag van de aanloop naar deze spectaculaire tentoonstelling. Toen na jarenlang lobbyen en zorgvuldig opgebouwde contacten met bruikleengevers en sponsoren de plannen voor deze droomtentoonstelling eindelijk werkelijkheid leken te worden gooide de pandemie roet in het eten. De tentoonstelling moest worden uitgesteld, maar nu is het eindelijk zover …’and we’re glad to have you here, Frida!…

Ook hoofdconservator Annemiek Rens is blij. Als tiener raakte ze in de ban van Frida Kahlo en dit is nooit meer overgegaan. Het maken van deze tentoonstelling heeft zij als een ‘droomopdracht’ ervaren. Rens licht het bijzondere leven van de Mexicaanse kunstenares toe. Haar wens om dokter te worden ging door een ernstig verkeersongeval op in rook. Als arts had ze wellicht heel wat patiënten kunnen helpen, maar het aantal mensen dat zij met haar kunst en vrijgevochten ideeën vandaag de dag wereldwijd bereikt overtreft deze veronderstelling vele malen.

Frida Kahlo en Diego Rivera rond 1930, foto Peter A. Juley and Son

Frida Kahlo stond, zoals veel van haar seksegenoten, lang in de schaduw van mannen. Vooral in die van haar kolossale echtgenoot de bekende muralist Diego Rivera. In de vooroorlogse jaren verhinderde hij de medewerking van de getalenteerde vrouwelijke collega Maria Isquierdo aan muurschilderingen in het stadskantoor van Mexicostad. Een vrouw zou dat vast niet kunnen. Dit macho-gedrag demonstreerde Diego aanvankelijk ook jegens Frida. Aan een vriendin schreef ze: …’as you can observe, I have painted. Which is already something, since I have spent my life until now loving Diego and being a good-for-nothing with respect to work’…

Maar daar komt in 1938 verandering in. Na een solotentoonstelling in New York volgen exposities in Parijs (1939) en San Francisco (1940). Uiteindelijk krijgt ze ook van Diego erkenning. In zijn muurschildering met de Pan Amerikaanse eenheid uit 1940 zet hij Frida als kunstenaar neer. In eigen land kreeg zij in 1953, pas één jaar voor haar dood, met een solo tentoonstelling de erkenning die zij verdiende. Bij de opening was, ze liggend in bed, aanwezig.

Maar zover was het in 1932 nog niet. In dat jaar voegt Frida zich in haar Zelfportret op de grens tussen Mexico en de VS nog in de voor echtgenotes gebruikelijke volgzame modus: zij signeert het werk met ‘Carmen Rivera’. In dit enigszins surrealistische zelfportret plaatst Frida zichzelf maar op een voetstuk, gewapend met Mexicaanse vlag en onafscheidelijke sigaret. Mise-en-scène: Detroit, waar Diego aan muurschilderingen voor de Ford Motor Company werkt.

Staand op de grens brengt zij haar heimwee naar Mexico in beeld, met links een pre-Columbiaanse tempel en rechts de skyline van het gehate Detroit, waar ze wegens een miskraam in het Henry Ford Hospital belandde. Impressies van deze nare ervaring zijn in verschillende schilderijen te zien.

Frida Kahlo, Zelfportret op de grens tussen Mexico en de VS, 1932, olieverf op metaal, 31 x 35 cm, Modern Art International Foundation (Courtesy Maria and Manuel Reyero) © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021

Ondanks haar vele fysieke beperkingen schilderde zij een groot deel van haar oeuvre ongemakkelijk liggend in een bed dat met een schildersezel en een daarboven aangebrachte spiegel een klein atelier werd. In Assen worden 28 schilderijen en 14 tekeningen tegen de toepasselijke kleur van haar geboortehuis Casa Azul getoond. Ter voorbereiding op uw ontmoeting met Frida biedt de korte film Meet Frida een goede introductie.

Haar getekende en geschilderde werk laat zich lezen als een ijzingwekkende autobiografie. Wat de schilderijen niet vertellen wordt in de tentoonstelling aangevuld met foto’s, documenten, persoonlijke bezittingen, medische en orthopedische hulpmiddelen. Het enige object dat ontbreekt is haar rolstoel, waarvan je op verschillende foto’s een glimp opvangt. Frida’s persoonlijke bezittingen waren na haar dood door Diego Rivera niet, zoals vaker na een sterfgeval, opgeruimd of weggegooid, maar opgeslagen in de badkamer van Casa Azul. Pas in 2004 kwamen ze 50 jaar na dato, tevoorschijn. En nu zijn ze, door een bizarre speling van het lot of beter: de inspanningen van een ondernemende museumdirecteur en zijn medewerkers, als tastbare relieken van een bijkans pseudo-heilige in een –met alle respect- afgelegen Nederlandse provincie te zien!
In de expositie is de complete collectie van het Dolores Olmeda Museum te zien, aangevuld met werken uit het Frida Kahlo Museum en andere bruiklenen. Beide musea in Mexico-stad worden beheerd door Carlos Philips, zoon van Frida’s erfgename Dolores Olmeda.

Terwijl wij in het museumcafé genieten van een typisch Mexicaans broodje Pingo, zijn strak geregisseerde technici druk in de weer om de opening voor te bereiden. De volgende dag blijkt dat een fantastisch spektakelstuk te zijn. Online zien we hoe een stralende Maxima met een Mexicaans frutsel in haar opgestoken haar in Assen arriveert. Ze betreedt het museum niet over de voor hoogwaardigheidsbekleders gebruikelijke rode- maar een regenboogkleurige loper geflankeerd door een kleurrijke geklede Jetta Kleinsma. In het Drents museum worden opvattingen over inclusiviteit en gender mede geïnspireerd door de persoon van Frida Kahlo, uitgedragen.

Voor de lens van tevreden fotografen drukt Maxima het verlegen meisje met een opgetekende doorlopende wenkbrauwlijn dat een boeket aanbiedt even aan haar hart. Na dit fotomoment rent het beduusde kind snel terug in de armen van haar in de coulissen wachtende moeder. Voor de oranjeklanten was dit moment wellicht al de moeite waard. Binnen de muren van het museum volgt een spectaculaire op de Dia de las Muertos geïnspireerde openingsshow. Een genderfluïde vioolspelende personificatie van de dood betreedt, onder raspende en opzwepende tonen, het toneel. Geframed in schilderijlijsten voeren figuren ontleend aan Frida’s werk, naar idee van modeontwerper Sergio Cruz een bizarre dodendans uit.

Daarna werd het publiek vergast op een letterlijk en figuurlijk adembenemend optreden van breakdancer Redouan Ait Chitt. Ondanks het gemis van zes lichaamsdelen, gaf hij een wervelende, acrobatische dans ten beste. Een tour de force waarvan hij, alvorens de vragen van de presentatrice te beantwoorden, even moest bijkomen!

Na lovende woorden van de Mexicaanse ambassadeur gaf de Mariachi band van Joris Linssens met Aiaiai Caramba een vrolijke mix van het oerhollandse volkslied met een echo van de Zangeres Zonder Naam gegoten in een Mexicaans jasje. Ook voor niet-Spaanssprekende gasten goed te volgen met sleutelwoorden als: arriva, tequila, Viva Mexico, Viva la Frida en …. Viva la Reina, die het hele gebeuren met een welwillende professionele glimlach aanschouwde.

Even terug naar de vorige dag. Na de introductie dwaalde ik via de prachtig ingerichte tentoonstellingszalen door het leven en werk van Frida Kahlo. Deze zomer had ik in het Cobra Museum al kennis met haar gemaakt. In de tentoonstelling Frida & Diego schitterde zij ‘als een diamant’ tussen Mexicaanse tijdgenoten uit de Gelman collectie. In Assen is zij de enige ster. Behalve enkele werken die ik in Amstelveen zag, zie ik veel nieuwe werken, waarover straks meer.

Tijdens de Engelse online preview volg ik Annemiek Rens die met gast curatoren Gannit Ankori en Circe Henestrosa langs enkele topstukken wandelt.

Ankori, hoofdconservator van het Rose Art Museum in Waltham Massachusetts staat stil bij haar favoriet, Mijn voedster en ik uit 1937. Een klein werkje op metaal van slechts 30 x 35 cm, waarin Frida als volwassen vrouw, maar met het lichaam van een kind gevoed wordt door een reusachtige wetnurse. Haar vreemde zwarte gezicht wordt gevormd door een masker uit Teotihuacan uit de 3^e--7^e eeuw.

Frida Kahlo Mijn voedster en ik, 1937, 30,5 x 35 cm, Museo Dolores Olmedo, Xochimilco, Mexico © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021

Hier gaat Frida terug naar haar prille jeugd, waarin zij de moederborst moest afstaan aan haar nieuwe zusje. Zelf werd ze naar een inheemse min gestuurd. Volgens Ankori zie je hier al de eerste tekenen van Frida’s voor die tijd vooruitstrevende ideeën ten aanzien van gender; de voedster heeft onmiskenbaar mannelijke gelaatstrekken.

Vervolgens bespreekt Ankori het frontaal weergegeven halfportret van een Mexicaanse meisje. Zij kijkt de beschouwer onbewogen aan. Het meisje Virginia heeft met haar doorlopende wenkbrauwlijn en het zwarte dons op haar bovenlip veel weg van Frida zelf. Op de keerzijde van dit werk zien we Frida in dezelfde houding. Dit vroege zelfportret schetste ze in 1929 met behulp van een spiegel liggend in bed.

Frida Kahlo (1907-1954), *Het meisje Virginia* (recto)*/Schets voor zelfportret met vliegtuig* (verso), 1929, olieverf op masoniet, 78,5 x 61 cm, Museo Dolores Olmedo, Xochimilco, Mexico © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021

Een van de meest dramatische werken is Frida’s zelfportret de Gebroken Zuil, uit 1944. Ook al is het ongeluk dat haar in 1925 overkwam al vele jaren verleden tijd, de gevolgen ervan ervaart Frida in 1944 nog dagelijks. Weergegeven als een op meer plaatsen gebroken Ionische zuil bracht zij de verschillende fracturen van haar wervelkolom in beeld. Met een reeks chirurgische ingrepen werd getracht haar op te lappen, maar deze operaties en de haar toegemeten orthopedische korsetten konden de pijn en het ongemak niet wegnemen. De barsten in de aarde van het achterliggende Mexicaanse landschap vormen een echo van de breuken in haar lichaam. De talloze spijkers in haar huid herinneren aan de (slechts) drie exemplaren waarmee Christus aan het kruis werd genageld. Maar ook aan de pijlen waarmee de heilige Sebastiaan werd gemarteld. Met een gezicht nat van tranen vraagt zij als een vrouwelijke Ecce Homo om mededogen.

Frida Kahlo (1907-1954), De gebroken zuil, 1944, olieverf op doek op masoniet, 39,8 x 30,5 cm, Museo Dolores Olmedo, Xochimilco, Mexico © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021

In deze voorstelling vormen de geprononceerde borsten een opmerkelijke blikvanger. Ze zijn, getuige een foto mooier dan in werkelijkheid. Frida lijkt te willen zeggen: ook al ben ik geschonden, ik mag er nog wel wezen!

Door haar vele handicaps en wellicht door het veelal bedlegerige bestaan was Frida zeer gepreoccupeerd met haar lichamelijkheid. En ondanks haar fysieke beperkingen was ze seksueel, zowel in hetero als homoseksuele relaties zeer actief.

Na dit schilderij volgt de camera Circe Henestrosa, Hoofd van de School of Fashion Lasalle College of Arts in Singapore, naar de vitrine met medische korsetten. Hier ziet de bezoeker het uit staal en katoen vervaardigde exemplaar dat Frida in 1944 droeg.

Ook werd haar torso meermaals gevangen in gipskorsetten. Henestrosa benadrukt dat zij deze nooit publiekelijk getoond zou hebben als niet Frida zelf deze met veelzeggende beelden beschilderd had tot een kunstwerk, dat door anderen gezien mocht worden. In een foto gemaakt door de bevriende fotograaf en schilder Florence Arquin (1900-1974) houdt Frida haar tuniek omhoog zodat je middels de hamer en sikkel kennis kan nemen van haar politieke overtuiging en het feit dat zij zwanger is. Op een ander woest beschilderd gipskorset is de symbolische gebroken zuil weer prominent afgebeeld.

Daarna wordt de vitrine met Frida’s vrolijk beschilderde schoeisel gefilmd. Frida’s in een frivool rood rijglaarsje gestoken kunstbeen komt op mij wat luguber over. In mijn auditieve verbeelding hoor ik haar, begeleid door het gerinkel van de eraan bevestigde belletjes, aankomen…

Beenprothese met laars voorzien van vetersluiting 1953-1954, Mexico Metaal, leer, geborduurde zijde en lint Museo Frida Kahlo / Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico City

Vlakbij ziet de bezoeker het getekende zelfportret getiteld Las apariencias engañan, schijn bedriegt, dat ik in mijn bespreking van de Frida Kahlo tentoonstelling in Amstelveen ook laat zien. Dwars door het kleurrijke textiel is de beenprothese zichtbaar. Een goed uitgangspunt om te gaan kijken in de zaal waarin de vele authentieke, door Frida zelf gedragen Mexicaanse rokken en bijpassende tuniekjes, de huipils getoond worden. Hier hebben de samenstellers van de expositie alles uit de (Frida’s) kast gehaald om een indruk te geven van haar kleurrijke garderobe.

Ze verstond de kunst de aandacht van haar handicap af te leiden middels veelkleurige kleding, sieraden en ingewikkelde kapsels. Met name die ingewikkelde ‘hairdo’ was een echte blikvanger!

Bijzonder fraai is de dracht van de vrouwen in Tehuana, naast hun veelkleurige rokken dragen zij ook een indrukwekkende hoofdtooi, waarmee Frida zichzelf in het iconische portret dat deze zomer in het Cobra Museum te zien was, portretteerde.

Frida Kahlo, Diego on my mind (Self-portrait as Tehuana), 1943 Courtesy of The Jacques and Natasha Gelman Collection of 20th Century Mexican Art and The Vergel Foundation/INBAL-Secretaría de Cultura. © 2021 Banco de Mexico Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico DF c/o Pictoright Amsterdam 2021

Lemetten, vóór 1500 Ketting samengesteld door Frida Kahlo, midden 20e eeuw

Behalve eigentijdse sieraden droeg Frida ook graag snoeren van archeologische kralen van Jade en een door haarzelf van pre-Columbiaanse lemetten samengesteld halssieraad.

Door deze met zorg gekozen kleurrijke representaties wist ze vooral in de VS en Parijs de aandacht op zich te vestigen. Een vorm van zelfpromotie waarmee ze haar tijd ver vooruit was. Haar zelfportretten met de aapjes doen het in dit verband goed. Gevraagd naar haar favoriet antwoordt Annemiek Rens het Zelfportret met aapjes. In het Casa Azul omringde ze zich met allerlei als huisdier gehouden beesten, aapjes en Mexicaanse naakthonden.

Frida Kahlo (1907-1954), Zelfportret met aapje, 1945, olieverf op doek, 56 x 41,5 cm, Museo Dolores Olmedo, Xochimilco, Mexico © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021

Fotograaf onbekend, Frida bij aankomst in New York, 1938, foto, 16,8 x 11,2 cm, Museo Dolores Olmedo, Xochimilco, Mexico / © Archive of the Dolores Olmedo Muse

Na deze speelse impressie volgt hier een korte toelichting van de opbouw van de tentoonstelling. Aan de hand van de volgende thema’s wordt de wereld van Frida Kahlo geschetst. Beginnend met haar tot museum ingerichte geboortehuis. Middels documenten en foto’s kom je dichtbij haar en maak je kennis met familie en vrienden. In het hoofdstuk over het door haar snierend als Gringolandia aangeduide Amerika, volgt de bezoeker haar naar de VS. In Detroit, Los Angeles en New York werkte Diego Rivera aan muurschilderingen. Onder de noemers Kracht en Kunst en Kunst en Mode worden werken en foto’s getoond, waarin te zien is dat Kahlo fysiek gebroken was. Zij liet zich echter door alle lichamelijke pijn en daaruit voortkomende psychische ellende niet kapot maken. Integendeel, hoewel ze soms echt niet meer kon, bleef ze geïnspireerd door al die tegenspoed geholpen door pijnstillers en alcohol, toch schilderen. En hoe!

Het fraai uitgegeven begeleidende boek, dat veel meer is dan een catalogus, informeert de bezoeker over de historische context, Frida’s strijd voor gelijkheid en haar vrijgevochten, taboe-doorbrekende opvattingen. Verschillende auteurs trekken deze door naar eigentijdse standpunten inzake gender identiteit, feminisme en women empowerment.

Bijzonder leuk zijn de hoofdstukken over de invloed van Frida op beeldende kunst, fotografie en -onder de noemer ‘van medisch naar modisch’- mode. Dit laatste wordt mooi geïllustreerd met prêt-à-porters van de Chinese modeontwerpster Jade Lai uit 2017. Eerder had de Engelse modeontwerper Dai Rees zich ook laten inspireren door Frida’s korsetten.

Jade Lai, (China 1979) Witte en Rode Creatures of Comfort, Midi-jurk Maxi-jurk en Lange tuniek, zomercollectie (2017) van de ontwerper

Het werk van Frida Kahlo overschrijdt niet alleen het kader van het schilderij, maar ook de Zeitgeist, aldus modeontwerper Kris van Assche in zijn bijdrage aan het boek bij de tentoonstelling. In 2008 ontwierp hij een op Frida –die zichzelf regelmatig in een driedelig herenkostuum stak- geïnspireerde collectie voor vrouwen.
Talrijk zijn de beeldend kunstenaars die in het voetspoor van- of geïnspireerd door het werk van Frida hun creatieve fantasie de vrije loop lieten. Het zou interessant geweest zijn om werk van Arie van der Geest, Kiki Smith, Rosa Loy of Wawi Navarozza naast Frida’s werk te zien. Een idee voor een volgende tentoonstelling?

Daarin zou dan ook de naklank van Frida’s kunst in de wereld van de muziek een plaats kunnen krijgen. In de catalogus kom ik een bekende tegenwoordig als albumcover aangeduide platenhoes van Coldplay tegen; in 2008 de favoriet van mijn tienerdochter. De heldin van de Franse Revolutie, Marianne gaat met ontblote borst en rode banier strijdlustig voort onder de leus Viva la Vida, ontleend aan het gelijknamige stilleven met watermeloenen van Frida Kahlo. En ook Madonna en de Mexicaanse popdiva Belinda voor wie Frida eveneens een inspiratiebron was, zouden daar niet misstaan.

Lees hierover meer in mijn eerder gepubliceerde bespreking van de tentoonstelling Frida & Diego A Love Revolution.

En ga kijken in Assen, naar deze tentoonstelling van internationaal allure. Uit de openingstijden spreekt een kosmopolitische aanpak, waaraan grootstedelijke musea een voorbeeld zouden kunnen nemen. In Assen kan de bezoeker tot en met 27 maart zeven dagen per week van 10.00 tot 18.00 terecht en op vrijdag zelfs tot 22.00 uur. Ook wordt een uitgebreid activiteitenprogramma geboden, met lezingen, een festival, een podcastserie en een spectaculaire viering van nationale feestdag de Dia de Muertes, die op Allerzielen op 2 november a.s. en het eraan voorafgaande weekend in Assen wordt gevierd.

Bibliografie en meer:

A. Rens e.a., Viva la Frida Life and art of Frida Kahlo, Drents Museum Assen, 2021.

Link: activiteitenprogramma Drents Museum

Documentaire op NPO start+ : Frida Kahlo

Link artikel op deze site over de tentoonstelling in Amstelveen, Frida Kahlo & Diego Rivera: A Love Revolution.

Bekijk ook de Introductiefilm Meet Frida (duur 9 minuten) in de Abdijkerk van het Drents Museum als inleiding op de tentoonstelling.

Naast de tentoonstelling organiseert het Drents Museum een uitgebreid activiteitenprogramma met: Te Gast-lezingen, een festival, een podcastserie en een evenement rond de Mexicaanse feestdag Día de Muertos (Allerzielen, 2 november). Hiervoor werkt het Drents Museum onder meer samen met Eva Koreman, Hedy d’Ancona, Cathelijne Blok, Redouan Ait Chitt, Gerda Lenten Havertong en Nadia Moussaid.

Frida Kahlo & Diego Rivera: A Love Revolution. Tot en met 26 september in het Cobra Museum, Amstelveen en tot en met 27 maart in het Drents Museum, Assen

Twee tentoonstellingen
Schrijvend aan deze bespreking verscheen toevallig het volgende nieuwsbericht op mijn beeldscherm: …’de hele wereld lijkt in de ban van Frida-Mania. Een rondje Mexico – Assen als smaakmaker voor de tentoonstelling Viva la Frida in het Drents Museum’…
Na abonnering op ‘Dagblad van het Noorden’ kun je verder lezen over de langverwachte komst van Frida Kahlo, van wie deze zomer in Amstelveen ook al werk te zien is. In het Cobra museum is Frida smaakmaker èn publiekstrekker voor minder bekende Mexicaanse kunstenaars uit de Gelman collectie. Frida Kahlo (1907-1954) en Diego Rivera (1886-1957) spelen de hoofdrol. Met werk van tijdgenoten wordt de historische context geschetst alsook de met Frida en Diego onlosmakelijk verbonden contemporaine geschiedenis van Mexico.

Tussen mannelijke collega’s als David Alfaro Siqueiros, Emilio Baz Viaud, Juan Soriano, Rafael Cidoncha bevinden zich twee vrouwen: Lola Alvarez Bravo en Maria Isquierdo, van wie enkele leuke circusvoorstellingen te zien zijn. Ondanks haar onmiskenbare talent verhinderden David Alfaro Siqueiros en Diego Rivera haar medewerking aan de muurschilderingen in het stadkantoor van Mexico-stad. Een vrouw zou dat vast niet kunnen!

Dit macho gedrag demonstreerde Diego aanvankelijk ook jegens Frida. Aan een vriendin schreef ze: …’as you can observe, I have painted. Which is already something, since I have spent my life until now loving Diego and being a good-for-nothing with respect to work’…

Maar daar komt in 1938 verandering in. Op een solotentoonstelling in New York volgen exposities in Parijs (1939) en San Francisco (1940). Uiteindelijk krijgt ze ook van Diego erkenning. In zijn muurschildering met de Pan Amerikaanse eenheid uit 1940 zet hij Frida als kunstenaar neer. In eigen land kreeg zij in 1953, pas een jaar voor haar dood, een eerste solo tentoonstelling. Bij de opening was ze liggend in bed aanwezig.

En nu is zij in Amstelveen. Waar haar werken schitteren …’als heldere kostbare diamanten’ te midden van haar tijdgenoten, om met Diego te spreken.

Naast kopieën van Rivera’s muurschilderingen, worden zelfportretten, stillevens en tekeningen van Frida’s hand getoond. Vanaf 8 oktober presenteert het Drents Museum een groots vervolg met bruiklenen uit het Museo Dolores Olmedo en persoonlijke bezittingen uit het Museo Frida Kahlo in Mexico-stad. Beide exposities worden verlevendigd met foto’s, waarin momenten uit Frida’s leven en werk zijn vastgelegd.

De expositie in het Cobra Museum vormt het uitgangspunt van deze bespreking, maar ik neem u ook vast even mee naar Assen.

Tussen de tijdgenoten ziet de bezoeker een grappig Botero-achtige portret van Rivera uit 1929. Je ziet het er niet aan af, maar destijds stak Diego zowel qua postuur als talent, met kop en schouders boven zijn Mexicaanse collega’s uit.

Miguel Covarrubias, Portret van Diego Rivera, ca. 1929. Aquarel op papier. The Jacques and Natasha Gelman Collection of 20th Century Mexican Art and the Vergel Foundation. Foto Marina Marijnen

In de openingszaal ontmoet u de verzamelaar Jacques Gelman. In een portret uit 1945 brengt Angel Zaraga de knappe maecenas letterlijk en figuurlijk voor het voetlicht. De toneellamp verwijst naar zijn werkzaamheden als fimproducent. Gekleed als een gentleman, maar kennelijk onkundig van Lord Curzon’s devies: gentlemen never wear brown. Never mind; hij staat er goed op met zijn groene choker en thans weer moderne achterovergekamde haar.

Ook zijn echtgenote komt mooi uit de verf. Zowel in Frida’s ingetogen busteportret als in de verleidelijke pose waarin Diego haar tegen een decor van witte lelies portretteert.

Diego Rivera, Portrait of Natasha Gelman, 1943 Courtesy of The Jacques and Natasha Gelman Collection of 20th Century Mexican Art and The Vergel Foundation/INBAL-Secretaría de Cultura. © 2021 Banco de Mexico Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico DF c/o Pictoright Amsterdam 2021

Gastconservator Stefan van Raay licht de thema’s van de tentoonstelling toe. De wisselwerking tussen Rivera en Kahlo; hun actieve betrokkenheid bij de revolutie en de liefde voor Mexico. Sprekend over liefde mogen wij gerust weten dat het koppel in de liefde ruimhartig was. Zelf maakten ze daar ook geen geheim van. Evenals Diego hield Frida er meerdere buitenechtelijke, soms ook lesbische relaties op na. Bij Frida wekt dat wellicht minder verbazing dan bij Diego, die ondanks zijn zwaarlijvigheid en bolle ogen bekend stond als een womanizer.

Peter A. Juley and Son, Frida Kahlo en Diego Rivera, rond 1930, foto, 24 x 19,5 cm, Museo Frida Kahlo / Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico City

Het resultaat van hun artistieke band wordt gepresenteerd onder de dubbelzinnige subtitel: A Love Revolution, die zowel betrekking heeft op de liefde voor de revolutie als op hun haat-liefde verhouding, waarover Frida zelf zei: … ‘I suffered two grave accidents in my life. One was when a streetcar knocked me down… The Other was Diego’… Beide ongelukken trokken diepe voren in Frida’s levensweg.

Frida en Diego
Als 15 jarige kreeg Frida bewondering voor de toen al beroemde schilder die in de aula van haar school aan het werk was. Ze zou hem pas later persoonlijk leren kennen.

Terwijl ouders niet altijd warmlopen voor de artistieke keuzes van hun kinderen, stuurden die van Diego hem als tienjarig jongetje al naar de prestigieuze Academia de San Carlos in Mexico-stad. Vanaf 1907 woonde en werkte hij gedurende 14 jaar in Europa. In Parijs zag Diego werk van Modigliani, Soutine, Braque en Picasso, wiens invloed duidelijk herkenbaar is in het kubistische stilleven Ultima Hora, uit 1915. In Italië bestudeerde hij de frescotechniek, die hij in zijn latere muurschilderingen toepaste.

Als overtuigd communist was Rivera sinds 1922 (met een korte onderbreking) een prominent lid van de partij, Frida volgt in 1928. Naast hun politieke overtuiging en liefde voor de schilderkunst deelden Frida en Diego nog een passie: het verzamelen van pre-Colombiaanse kunst. Diego’s collectie is in het Anahuacalli museum in Mexicostad te bewonderen.

Frida Kahlo (1907-1954), Las apariencias engañan (Schijn bedriegt), ongedateerd, houtskool en kleurpotlood op papier, 29 x 21 cm, Museo Frida Kahlo © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021

Na deze impressie van Diego’s levensverhaal gaan we verder met Frida, wier leven onlosmakelijk met dat van hem verbonden is. Zij was de jongste van vier dochters van een Mexicaanse moeder en een fotograaf van Duitse komaf, Guiellermo Kahlo. Als zesjarige kreeg ze polio. Ze genas, maar de groei van haar rechterbeen bleef achter. Dit gebrek wist ze later met kleurrijke Mexicaanse rokken te maskeren.

Evenals Diego tekende Frida als kind graag, maar haar ambities lagen elders. Zij wilde geneeskunde studeren, maar het lot bepaalde anders.

In 1925 stapte ze in de verkeerde trolleytram. Deze kwam frontaal tot stilstand tegen een tegemoetkomende auto. Vrijwel al haar botten waren gebroken. Drie nekwervels waren van hun plaats geschoven, haar rechtervoet was verbrijzeld en haar baarmoeder gescheurd. Toen ik deze indrukwekkende diagnose in de Arts en Auto van 6 maart jl. las kon ik mijn ogen niet geloven, maar deze kwetsuren trof ik ook elders aan.

Ondanks talrijke operaties en orthopedische hulpmiddelen, bleef Frida zwaar gehandicapt. In Assen worden diverse beschilderde gipskorsetten getoond en zelfs het kunstbeen van Frida, voorzien van een elegant beschilderde schoen. Deze hulpstukken konden het lijden echter niet wegnemen. Met alcohol, marihuana en morfine ging ze de pijn te lijf. Studeren was uitgesloten, maar met een speciaal voor haar ontworpen ezel kon ze liggend in bed wel schilderen. Aanvankelijk maakte Kahlo realistisch werk, maar wellicht gevoed door geestverruimende middelen liet ze haar verbeelding steeds meer de vrije loop. Zo ontstonden onder haar handen steeds fantasierijkere, surrealistische en soms ronduit psychedelische voorstellingen.

Autobiografisch beeldverhaal
Haar talrijke zelfportretten laten zich lezen als een autobiografisch beeldverhaal. En zo zijn ze ook bedoeld: ‘I paint my own reality’.

Frida Kahlo (1907-1954), Diego en ik, 1944, olieverf op masoniet, 12,3 x 7,4 cm, Courtesy of Galería Arvil © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021

Vanuit haar vroege close-up geschilderde busteportretten kijkt zij de beschouwer roerloos aan. Deze weerspiegelen -voor wie daar oog voor heeft- invloed van Albrecht Dürer, Hans Holbein, Angolo Bronzino en Amadeo Modigliani. Andere portretten zijn qua formaat en drager geënt op ex-voto’s; de kleine metalen afbeeldinkjes waarmee Mexicaanse gelovigen smeken om- of dankzeggen voor een wonder. Voorbeelden daarvan zijn straks in Assen te zien. In het dubbelportretje ‘Diego en ik’, zijn hun beider gezichtshelften tot één portret versmolten. Van meet af aan gaf Frida zichzelf met niets ontziend realisme weer. De meeste vrouwen zouden dit achterwege laten, maar Frida bracht het zwarte dons op haar bovenlip en de doorlopende wenkbrauwlijn nauwgezet in beeld. Deze opvallende visuele kenmerken zouden haar handelsmerk worden. Op een foto van een Frida-Kahlo look-alike wedstrijd die in 2002 werd gehouden, hebben de evenbeelden het allemaal!

Ook Diego ontkwam niet aan haar onverbiddelijke penseel, maar dat kon ook moeilijk anders! In het portret dat ze in 1937 van hem schilderde ontsnapte geen oneffenheid aan haar aandacht. Zelfs zijn bloeddoorlopen ogen gaf ze nauwgezet weer.

Frida Kahlo, Portrait of Diego Rivera, 1937, Courtesy of The Jacques and Natasha Gelman Collection of 20th Century Mexican Art and The Vergel Foundation/INBAL-Secretaría de Cultura. © 2021 Banco de Mexico Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico DF c/o Pictoright Amsterdam 2021

Haar angstdromen en werkelijk ervaren tegenslagen vonden hun weerslag in haar schilderijen. Nu eens indringend, soms op bloederige wijze, dan weer berustend in portretten waarin ze zich in een mooi geklede, gezonde versie van zichzelf dissocieert van haar getormenteerde lichaam. Zoals in het doek Tree of Hope dat ze in 1946 na een zware rugoperatie schilderde. Met een vlaggetje spreekt ze zichzelf moed in: Arbol dela esperanza mantente firme. Tree of Hope, Keep Strong.

Frida Kahlo, De gebroken zuil, 1944, olieverf op doek op masoniet, 39,8 x 30,5 cm, Museo Dolores Olmedo, Xochimilco, Mexico © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021

In de Gebroken Zuil toont Frida haar geteisterde lichaam gehuld in het orthopedisch korset, dat eveneens getoond wordt. De gebroken Ionische zuil in haar gespleten borstkas staat symbool voor de fracturen in haar wervelkolom. Met talloze spijkers brengt ze de niet-aflatende pijn in beeld.

Hoe hield Frida dit kommervolle bestaan vol?

…’Nothing is more important than laughter. To laugh, to abandon oneself, to be light’… schreef ze in haar dagboek.

Op geen van haar 80 zelfportretten valt echter ook maar een spoor van een glimlach te bespeuren, wat niet verwonderlijk is. Meer dan eens verging het lachen haar. Toen ze in 1945 weer een zware rugoperatie moest ondergaan gaf ze op heftige wijze uiting aan haar wanhoop. Boven een in een desolaat maanlandschap geplaatst bed, verheft zich een surrealistisch staketsel met een monstrueus, octopusachtig gedrocht. Moeilijk te zeggen hoe het zit. Ontspruit dit beeld aan haar mond of wordt de ellende via een surrealistische trechter geïntubeerd?

Frida Kahlo (1907-1954), Zonder hoop, 1945, olieverf op doek op masoniet, 28 x 36 cm, Museo Dolores Olmedo, Xochimilco, Mexico © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021

Het verlies van niet-levensvatbare kinderen bracht Frida eveneens in beeld. Zoals in het Zelfportret in ziekenhuisbed in het Henry Ford Hospital, dat in Assen te zien zal zijn.

Frida Kahlo (1907-1954), Henry Ford Hospital, 1932, olieverf op metaal, 31 x 38,5 cm, Museo Dolores Olmedo, Xochimilco, Mexico © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021

Haar verdriet wordt versterkt door het decor waarin het bed gesitueerd is. Het troosteloze, desolate landschap rond Detroit. Aan de einder tekent zich de industriële skyline af. Verwijzend naar de reden van hun verblijf in deze stad, waar Diego aan een opdracht van de Ford Motor Company werkte. De beeldelementen die als ballonnen boven haar bed hangen, verwijzen niet alleen naar het verlies van de baby, maar middels de aronskelk of lelie met drieledige betekenis ook naar seksualiteit, huwelijk en rouw…

Dezelfde tragiek, maar nu op ingehouden wijze, komt terug in het zelfportret Me and my doll, dat in beide exposities getoond wordt.

Frida Kahlo, Self-portrait with Bed ,1937 Courtesy of The Jacques and Natasha Gelman Collection of 20th Century Mexican Art and The Vergel Foundation/INBAL-Secretaría de Cultura. © 2021 Banco de Mexico Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico DF c/o Pictoright Amsterdam 2021

De Olifant en de duif
Verdriet en tegenslagen stonden op de dag van haar huwelijk met Diego Rivera op 21 augustus 1929 nog in de sterren geschreven. Frida’s ouders waren niet erg ingenomen met de 20 jaar oudere communist. Haar moeder vergeleek het koppel in ‘fabelachtige’ termen met een olifant en een duif….

Frida Kahlo, Frieda and Diego Rivera, 1931 Collection SFMOMA Albert M. Bender Collection, gift of Albert M. Bender Copyright© Banco de Mexico Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico, D.F. / Artists Rights Society (ARS), New York

De bedenkingen van Frida’s ouders bleken niet ongegrond. Zo rooskleurig als Frida het huwelijk in het dubbelportret uit 1937 afschildert, was het niet. De verbintenis kende vele ups en downs. Wanneer Frida erachter komt dat Diego haar met haar zus Cristina heeft bedrogen is de maat vol. Na hun echtscheiding belandt Frida in een depressie. Ook al hadden zij een ‘open huwelijk’, toch deden Diego’s escapades haar pijn. Pijn die ze in haar zelfportret met een doornenkroon om de nek in beeld bracht. Ze trachtte haar verdriet van zich af te schilderen, maar ze kon Diego niet uit haar gedachten zetten. Zoals letterlijk te zien is in haar latere Zelfportret als Tehuana: Diego on my mind uit 1943. De echtscheiding was van korte duur. Een jaar later in 1939, geeft Frida hem op zijn 54e verjaardag in San Francisco opnieuw haar ja-woord.

Mexicaanse Revolutie en Communisme

Zaalimpressie Cobra Museum, Mural naar Jose Clemente Orozco, Foto Marina Marijnen

In monumentale muurschilderingen uit de jaren ’30 en ’40, dragen David Alfaro Siqueiros, Jose Clemente Orozco en Diego Rivera de socialistische idealen van de Mexicaanse Revolutie uit.

Tussen 1910-1918 kwamen socialisten in opstand tegen dictator Porfirio Diaz. Zij eisten democratie en meer (burger)rechten voor landarbeiders en boeren. De uit idealen geboren revolutie ontaardde echter in een burgeroorlog, die vele slachtoffers maakte.

De muurschilderingen fungeerden tevens als vehikel om propaganda te maken voor het van overheidswege geboden educatieve cultuurprogramma, ter bevordering van de nieuwe Mexicaanse identiteit. Daartoe brachten Diego Rivera en de zijnen de Mexicaanse geschiedenis van vòòr de Spaanse invasie in 1519 tot de moderne tijd in beeld. Niet alleen in Mexico zelf, maar ook in Detroit (1932), San Francisco (1940) en het Rockefeller Center in New York liet Rivera zijn sporen in muurschilderingen na. Hoewel de laatste wegens de communistische strekking later werd verwijderd.

Diego Rivera, De Pan-Amerikaanse eenheid. 1940. Muurschildering. City College San Franciso,
Reproductie Cobra Museum, foto Marina Marijnen

In Amstelveen kunt u alle details van Rivera’s Pan-Amerikaanse eenheid, de muurschildering die hij in 1940 voor het City College in San Francisco vervaardigde, rustig bekijken. In een groots overzicht trekt de hele Amerikaanse ‘wereldgeschiedenis’ voorbij.

Linksboven beitelen de oorspronkelijke bewoners van Mexico reliëfs in een stenen zuil. Verwijzend naar de Olympische Spelen van 1932 vliegt hoog in de lucht een schoonspringster. Aan fantasie geen gebrek. De technologische vooruitgang wordt geïllustreerd met een enorme machinerie, contrastrijk gepresenteerd naast een figuur die nog met mankracht een houten paard [van Troje?] uithakt. In het episch-centrum van deze surrealistische droom geeft Diego Frida in Mexicaanse dracht mèt palet en penselen een eervolle plaats. In de reeks gewijd aan de Vooruitgang van de proletarische revolutie (1923-1928) had hij haar in 1928 ook al een hoofdrol toebedeeld. In het Wapenarsenaal deelt kameraad Frida wapens uit aan de revolutionairen.

Diego Rivera, Het Wapenarsenaal, 1928. Uit reeks De voortgang van de proletarische revolutie, Ministerie van Onderwijs, Mexico-Stad. Foto Marina Marijnen

Ook Frida was politiek zeer betrokken, maar in haar werk zie je er minder van terug. In een voor communistische propaganda omgewerkte tekening van het Vrijheidsbeeld zie ik een vuist met een zak geld en leuzen als ‘bomba atomica’ en ‘capitalista’. Op het fundament staan Muso[lini], Franco, Hitler, Truman en de paus. Uit openingen steken handen van zwarte communisten.

Frida Kahlo, Untitled (Atomic Bomb) ca. 1941 Foto Marina Marijnen

Als actief lid van de communistische partij waren Diego en Frida begaan met het lot van de in Rusland in ongenade gevallen Leon Trotski. Dankzij hun inzet verleende president Lazaro Cardenas asiel aan de opponent van Stalin. Trotski en zijn vrouw vonden van 1937 tot 1939 onderdak in Frida’s geboortehuis, Casa Azul. Maar ook in Mexico was Trotski niet veilig. Nadat hij een moordaanslag door de stalinist David Alfaro Sequieras (ja, die van de muurschilderingen) had overleefd, werd hij in 1940 door een agent van Stalin op brute wijze, conform nog steeds gangbare Russische tradities, om het leven gebracht.

Acme Photo, Mevr. Trotsky, Frida Kahlo, Leon Trotsky en Max Schachtman, Tampico, Mexico, 1937, Throckmorton Fine Art, New York

Kort daarvoor was het wegens onoverbrugbare politieke verschillen met hun bewondering voor Trotski gedaan. De roddelpers geeft echter een andere reden voor de verwijdering: een kortstondige affaire tussen Frida en Trotski….

Frida Kahlo Self-Portrait with Braid 1941 Courtesy of The Jacques and Natasha Gelman Collection of 20th Century Mexican Art and The Vergel Foundation/INBAL-Secretaría de Cultura. © 2021 Banco de Mexico Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico DF c/o Pictoright Amsterdam 2021

Na deze politiek getinte werken neem ik u nog even mee langs enkele zelfportretten van Frida. Zoals haar vroegste, bijna fotografische Zelfportret met een [archeologisch] halssnoer van jade, uit 1933. De Maya’s gebruikten jade voor de vervaardiging van beeldjes en maskers. Mettertijd worden haar solitaire zelfportretten fantasierijk verlevendigd, zoals te zien in haar zelfportret met aapjes. Haar blik blijft onveranderlijk blanco, maar de aapjes vertonen verschillende gelaatsuitdrukkingen. In enkele stillevens ontdek ik ook antropomorfe vruchten en kokosnoten!

Van Rivera worden in Amstelveen ook een aantal landschapjes, genrestukken en portretten getoond.

Hoezeer Diego’s aandacht ook naar andere vrouwen uitging; op haar beurt was Frida nooit uit zijn gedachten. In het doek Zonnebloemen, wordt de pop met het geamputeerde been als personificatie van Frida opgevoerd.
Behalve tragiek bevat Diego’s oeuvre ook humor. In zijn doek Calla Lily Vendor is het even zoeken, maar de bloemenman staat er echt op!

Diego Rivera, Calla Lilly Vendor, 1943, Courtesy of The Jacques and Natasha Gelman Collection of 20th Century Mexican Art and The Vergel Foundation/INBAL-Secretaría de Cultura. © 2021 Banco de Mexico Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico DF c/o Pictoright Amsterdam 2021

Diego Rivera, Naakt met lang haar (Dolores Olmedo), 1930

De nationale bloem van Mexico, de calla lelie, staat niet alleen symbool voor huwelijk, zuiverheid en de opstanding. Wegens de vorm wordt de bloem ook geassocieerd met het vrouwelijke geslachtsdeel. Kennelijk ingegeven door prettige herinneringen voegt hij een mandvol lelies toe aan het naaktportret van Cristina Kahlo, dat zich in een particulier collectie bevindt.In Naakt met lang haar, waarin Diego de bekende courtisane en latere erfgename van Frida, Dolores Olmedo vereeuwigde is symboliek overbodig.

Het werk van Diego en Frida weerspiegelt ook hun liefde voor de pre-Spaanse Mexicaanse cultuur. Trouw aan De Mexicaanse identiteit presenteerde Frida zich in klederdracht met bijpassend kapsel. Fotograaf Nickolas Muray, met wie zij jarenlang amoureuze betrekkingen onderhield, legde Frida in kleurrijke, geraffineerde portrettten vast.

Nickolas Muray, Portret Frida op de bank, New York City, © 2021 Banco de Mexico Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico DF c/o Pictoright Amsterdam 2021. Nickolas Muray Photo Archives

Dat Diego ondanks alles haar grote liefde bleef blijkt uit het van 1949 daterende imponerende paneel The love Embrace of the Universe, the Earth (Mexico), Diego, me and Senor Xolotle.

Frida Kahlo The Love Embrace the Universe, the Earth (Mexico) 1949
Courtesy of The Jacques and Natasha Gelman Collection of 20th Century Mexican Art and The Vergel Foundation/INBAL-Secretaría de Cultura. © 2021 Banco de Mexico Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico DF c/o Pictoright Amsterdam 2021

Binnen de beslotenheid van een universele omarming, houdt Frida op haar beurt Diego in de gedaante van een cycloopachtige kleuter op schoot. Te midden van stekelige cactussen, zweven ze tussen zon en maan. In een jongere versie van zichzelf kijkt Frida de beschouwer frontaal aan met een blik die ogenschijnlijk vertrouwen in de toekomst uitstraalt. Al had ze die in 1949 niet meer. Wellicht bood de gedachte dat zij middels haar kunst zou voortleven troost.

Haar surrealistische beeldtaal neemt waarschijnlijk onder invloed, gaandeweg psychedelische vormen aan. In het doek Marxism Will Give Health to the Sick, uit het Diego Rivera en Frida Kahlo Museum in Mexico-Stad, verheerlijkt zij de helende kracht van het communisme. Haar getroebleerde geest voert Karl Marx op als een heiland die zieken hun gezondheid teruggeeft. Wishful thinking zet zij, na Marx handoplegging, haar krukken aan de kant….

Een jaar voor haar dood, ontstond het hallucinatoire tondo, waarmee de cirkel van haar levenswerk rond was. Het ingehouden palet is in tegenspraak met de voorstelling waarin haar obsessieve preoccupatie met seksualiteit en de aftakeling van haar lichaam op explosieve wijze een uitweg zoekt.

Frida Kahlo, De cirkel, 1954, Museo Dolores Olmedo, Xochimilco, Mexico © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021

Met eigentijdse foto’s van Guiellermo Kahlo, Nickolas Muray en anderen; een statische modeshow met voorbeelden van Mexicaanse klederdracht en enkele op Frida Kahlo geïnspireerde kunstwerken wordt het beeld van deze fysiek broze, maar mentaal sterke vrouw in Amstelveen gecompleteerd.

Tot en met 27 maart kunt u in Assen genieten van de grande parade waarin Frida geëerd wordt met nog meer prachtig werk, kostuums, persoonlijke bezittingen en foto’s. Stille getuigen uit de tijd waarin Frida’s ster gestadig begon te rijzen…

Bibliografie
C. Bauer, Frida Kahlo, Munich etc., 2007.

R. Littman e.a., Frida Kahlo & Diego Rivera: A Love Revolution, Cobra Museum, Amstelveen, 2021.

Stefan van Raay, Frida Kahlo en Diego Rivera: Liefde in tijden van Revolutie in Kunstschrift, nr. 2 april/mei 2021, blz. 10 e.v.

Frida Kahlo & Diego Rivera: A Love Revolution
Masterpieces of the Gelman Collection
Open t/m 26 september 2021 dagelijks van 10.00 tot 22.00*
*In de namiddag en de vroege avond is het minder druk
Link: Cobra Museum voor Moderne Kunst Amstelveen

VIVA LA FRIDA
Life and art of Frida Kahlo
Link: Drents Museum Assen
8 OKTOBER 2021 T/M 27 MAART 2022

Film: Viva La Frida
Vanaf 19 augustus in de bioscoop

Meer Mexico

Sprezzatura: vijftig jaar Italiaanse schilderkunst (1860-1920) tot en met 3 november in het Drents Museum

Drents Museum.Tentoonstelling Sprezzatura zaalimpressie Foto : Drents Museum / Sake Elzinga

Op naar het nieuwe Italië!
Sprezzatura; de voor ons onuitspreekbare titel van de nieuwe tentoonstelling in Assen wordt tijdens de voorbezichtiging toegelicht. Schilderen met sprezzatura wil zeggen met bravoure en nonchalant gemak.
De titel is ontleend aan Baldassare Castiglione’s etiquetteboek Il Cortegiano. Het Hoe hoort het eigenlijk van de 16e eeuw met aanwijzingen om je met (ogenschijnlijk) gemak in hogere kringen te bewegen. Hier wordt de term toegesneden op de kunstenaars die in de periode van de Risorgimento, het streven naar Italiaanse eenwording, hun werk met bravoure en gemak neerzetten. De expositie begint met het jaar van de Italiaanse eenwording, die na diverse opstanden en vrijheidsoorlogen in 1861 een feit was.

Althans op papier:…’Italië is gemaakt, nu de Italianen nog’.. aldus politicus en schilder Massimo d’Azeglio in datzelfde jaar. Aan de pogingen van de overheid om een nationaal gevoel te creëren herinneren tot de huidige dag de namen van pleinen en straten: Cavour en Garibaldi. Deze voorvechters van de eenwording figureren in verschillende schilderijen. In een monumentaal doek getiteld De stem voor Annexatie van de Abruzzen, bracht Enrico Gamba het enthousiasme van het eerste uur in beeld.

Enrico Gamba, De stem voor Annexatie van de Abruzzen, 1861Museo di Nervi, Genova

Ter bevordering van het nationale gevoel van Italianità werden in 1861 in Florence en sindsdien steeds in andere steden, speciale kunsttentoonstellingen georganiseerd. Desondanks is de verdeeldheid gebleven. Tot de huidige dag.

De tentoonstelling, samengesteld door conservator Willemijn Lindenhovius en haar Italiaanse collega Giovanna Ginex, biedt de bezoeker een artistieke reis langs alle delen van Italië. De bezoeker ziet realistisch en veelal sociaal geëngageerd werk. Zoals Patini’s op monumentaal formaat geschilderde L’erede; een aanklacht tegen de erbarmelijke omstandigheden van de arme boeren in het zuiden. Naast het pontificaal in verkort weergegeven lichaam van een dode boer -zijn vieze voeten doen aan Caravaggio denken- ligt diens weerloze erfgenaam, wiens toekomst er niet rooskleurig uitziet.

Teofilo Patini, L’erede (de erfgenaam)1880, Galleria Nazionale d’Arte Moderna e Contemporanea, Roma

Andere kunstenaars ontvluchtten de vaak harde werkelijkheid in symbolistisch, spiritueel en romantisch getint werk, geïnspireerd door de wereld van de droom en de idylle.

Interessant is de cultuurhistorische context. In deze tentoonstelling komt de bezoeker veel te weten over de sociale geschiedenis, literatuur en muziek in die dagen. Zo wordt Giuseppe Verdi genoemd als sympathisant en zelfs promotor van Italiaanse eenheid voor het land dat eeuwenlang onder Franse respectievelijk Oostenrijkse heerschappij had gestaan. In het beroemde Slavenkoor uit de opera Nabucco, ook wel het officieuze volkslied van Italië genoemd, hoorde het publiek Verdi’s roep om de eenwording van Italië. Zijn naam als acronym genoteerd, werd zelfs gebruikt als verkapte slogan voor de kroning van de koning van Sardinië, Vittore Emanuele, tot koning van het nieuwe Italië: Viva V.E.R.D.I., verwijzend naar Vittore Emmanuele Re d’Italia.

In de expositie maakt de bezoeker kennis met nieuwe Italiaanse kunststromingen. Zoals de Italiaanse vorm van het pointillisme: het Divisionisme en werk van de zogenoemde Macchiaioli: de ‘vlekkenschilders’, een variant van het impressionisme. En werk van de Scapigliati, de ‘gehavenden’. Zonder achtergrond schilderden zij beeldvullende figuren met vage contouren. Deze enigszins omfloerste stijl is mooi te zien in Tranquillo Cremona’s doek Aantrekkingskracht met twee close-up geschilderde geliefden, neergezet in een atmosferische setting;… ‘dipinto con respiro’ …verduidelijkt Giovanna Ginex.

Tranquillo Cremona, Attrazione (Aantrekkingskracht) 1874, Galleria d’Arte Moderna, Milano

De tentoongestelde werken weerspiegelen niet alleen de politieke strijd en sociale omstandigheden, maar bevatten ook enkele verwijzingen naar eigentijdse literatuur. Zoals het werk van één van de ‘macchiaoli’, Silvestro Lega, De Verloofden dat associaties oproept met Alessandro Manzoni’s roman I promessi sposi uit 1842. Het favoriete boek van Paus Pius IX. Het is meer dan dat, licht Ginex toe als ik deze gedachte uitspreek. Uit de talrijke Italiaanse dialecten koos Manzoni voor het Florentijns, dat destijds gold als het ‘ABN’ van de Italiaanse taal. Aldus werd Manzoni’s roman ook op taalkundig gebied een bindmiddel.

Het verhaal speelt in de 17^e eeuw ten tijde van de Spaanse overheersing. Toen Manzoni het boek schreef waren de Oostenrijkse Habsburgers aan de macht. Wegens deze parallel met de eigen tijd kreeg het boek ook een politieke lading.

Silvestro Lega, De verloofden, 1869 © Museo Nazionale della Scienza e della Tecnologia Leonardo da Vinci, Milano

Met Sprezzatura presenteert het Drents Museum de derde expositie in een reeks met minder bekende realistische schilders, waarin de Russische Peredvishniki en de Glasgow Boys voorgingen. De tentoonstelling maakt duidelijk dat de Italiaanse kunstgeschiedenis meer is dan een erfenis van het Oude Rome en de Renaissance. Met werk van kunstenaars uit heel Italië worden de artistieke ontwikkelingen van de tweede helft van de 19^e eeuw in beeld gebracht. Allen komen voort uit locale artistieke tradities.

De op Romeinse bogen geïnspireerde- en in mediterrane kleuren geschilderde setting is van Studio Berry Slok. Het visuele verhaal begint met realistische schilderkunst. Verschillende werken zijn sterk verbonden met maatschappelijke en politieke ontwikkelingen. Het is een tijd van grote idealen èn maatschappelijke onrust. Het Noorden stond, dankzij de industrialisatie in het teken van de vooruitgang. In het mezzogiorno, de streken bezuiden Rome, werden de leef- en arbeidsomstandigheden van de massa beheerst door voedselschaarste, epidemieën en de dood. De dagelijkse realiteit van de paupers wordt onder andere geïllustreerd met Giulio Aristide Sartorio’s, Malaria en Het dode Kindje van Paolo Michetti, dat qua onderwerp en sfeer doet denken aan Jozelf Israëls Naar moeders graf uit de Mesdag collectie. Deze overeenkomst is vast niet toevallig.

Paolo Michelletti, Il Mortillo, het dode kindje, 1884. Galleria d’Arte Moderna ‘Ricci Oddi’, Piacenza

Er bestonden contacten tussen kunstenaars van de Haagse School en enkele Italianen. Hendrik Willem Mesdag had oog voor de vernieuwingen van Antonio Mancini (1852-1930). Hij betaalde hem in 1885 een voorschot van 2500 Franse Francs voor een reeks naar eigen inzicht te maken schilderijen. Daarna bleef hij Mancini nog jarenlang financieel steunen; deze verbintenis resulteerde in ca. 150 schilderijen. De Haagse Mesdag Collectie telt nog vijftien Mancini’s, waaronder het doek In gedachten verzonken uit 1885. Qua onderwerp en uitvoering vergelijkbaar met Mancini’s Dienstmeisje, dat in Assen te zien is. Met bravoure, con sprezzatura, portretteerde Mancini zijn nichtje Agrippina. Toverend met kleur, sfeervol neergezet in grove penseeltoetsen. Hier en daar smeerde Mancini de verf op Rembrandteske wijze uit met zijn paletmes.

Antonio Mancini, Servetta (dienstmeisje), 1889, Pinacoteca Metropolitana ‘Corrado Giaquinto’, Bari

Mesdag was zodanig over deze ‘geniale gek’ te spreken dat hij als directeur van Pulchri Studio zelfs twee tentoonstellingen met Mancini’s werk organiseerde. Aandoenlijk is het portret van een schooljongen, de blik vertwijfeld gericht op een schier onoverkomelijke stapel huiswerk, getiteld Aan de studie van ca. 1875. Een autobiografische herinnering aan Mancini’s armoedige jeugd in Napels. Zwervend van de ene naar de andere katholieke instelling, maakte hij niet eens zijn lagere school af. Het werk doet denken aan een andere scholier. Rembrandts portret van Titus aan de lessenaar, in museum Boijmans. Zowel qua sfeer, compositie als techniek. In beide werken kijkt de bezoeker aan tegen het hout van de prominent in de voorgrond geplaatste tafel.

Antonio Mancini, Lo Studio (Aan de studie) ca. 1875, Galleria Nazionale d’Arte Moderna e Contemporanea, Roma

In Mancini’s Zelfportret van een een gek, met een omgekeerde fruitmand als hoofddeksel, herkennen we een mentale geestverwant van Vincent van Gogh. Mancini werd van kindsbeen af gekweld door heftige gevoelens van twijfel en minderwaardigheid. Nadat hij in 1878 was ingestort belandde hij in het provinciale dolhuis, het manicomio van Napels. Anders dan Van Gogh, wist Mancini steeds weer uit het dal van zijn depressies omhoog te komen. Hij slaagde erin om zijn gekte om te zetten in prachtig werk, waarvoor hij al tijdens zijn leven erkenning genoot. In 1920 kreeg hij een eigen tentoonstelling op de Biënnale van Venetië.

Antonio Mancini, Autoritratto del folle (zelfportret van de gek), Galleria d’ Arte Moderna e Contemporanea, Roma

Na deze mini-special over Mancini terug naar de tentoonstelling. Evenals elders in Europa is de wereldwijde economische crisis van het fin de siècle ook voelbaar in Italië. Toma, Zandomeneghi, Patini, Longoni en Morbelli maken sociaal geëngageerd werk. Daarvoor hanteren zij de techniek van het divisionisme, waarin Grubicy het voortouw had genomen. Ook Previati en Segantini pasten deze stijl toe in Previati’s op monumentaal formaat geschilderde symbolistische Moederschap en Segantini’s Vrouw bij de Bron.

Giovanni Segantini, Donna alla Fonte (vrouw bij de bron), Kunst Museum Winterthur, Stifftung Oskar Reinhart

Tussen de Italianen vormt Lorenzo Delleani een vreemde eend in de bijt. In 1874 publiceerde Edmondo de Amicis een reisverslag over Olanda; waarin het waterland als een soort Utopia uit de verf kwam. Lorenzo Delleani pakte enthousiast zijn koffer. Betoverd door het nog niet door de moderne tijd bedorven Hollandse landschap nam hij het penseel ter hand. Ook raakte hij in de ban van de schilders van de Gouden Eeuw, die hij in de voor publiek opengestelde collecties in Den Haag en Amsterdam zag. Zijn fascinatie voor Holland vond zijn weerslag in Gezicht op Den Haag, dat voor deze tentoonstelling het depot van Museo Revoltella in Trieste heeft verlaten. In één impressie, weergegeven onder een hoge, typisch Hollandse wolkenlucht, verenigt Delleani het oude en nieuwe Nederland. De trekschuit in de voorgrond en de rookpluim van de hypermoderne stoomtrein centraal in de achtergrond, of is dit gezichtsbedrog?

Lorenzo Delleani, Veduta dell’Aja (Gezicht op Den Haag),1885.Museo Revoltella, Trieste

In Giuseppe de Nittis doek Passa il treno uit 1878 geen twijfel over het onderwerp. Geschilderd in een stijl die zijn kennismaking met werk van Corot en Daubigny en wellicht Gabriel verraadt.

De Italiaanse kunstenaars, elk met hun specifieke locale scholing, laveerden in deze periode tussen dromen over een mooie gemeenschappelijk toekomst en de vaak harde dagelijkse werkelijkheid. De Venetianen blonken van oudsher uit in meesterlijk getoonzette stadgezichten, zoals mooi verbeeld in Giacomo Favretto’s sprankelende, impressionistische Balkon van het Palazzo Ducale, 1880-81.

Giacome Favretto, Balcone dell Palazzo Ducale, 1880 – 1881, Collezione Fondazione Internazionale Balzan, Badia Polesine

De schilders uit de zuidelijke streken legden zich, zoals we zagen, vooral toe op sociaalrealistische onderwerpen. In Milaan bestond een lange traditie van historieschilderkunst. De reeds genoemde Scapigliati gooien de academische regels overboord, evenals de Macchiaoli. Tijdens samenkomsten in hun stamkroeg, Caffè Michelangiolo, wisselen zij hun artistieke ideeën uit. Met hun vlekkerige schilderstijl verzetten deze jonge idealisten, die dan nog geloven in het nieuwe Italië, zich tegen de heersende regels. Kijkend door hun oogharen, zetten zij de door hen waargenomen werkelijkheid in verschillende kleurvlakken naast elkaar, zònder de door de academie gedicteerde subtiele kleurovergangen. In navolging van de School van Barbizon, de Franse realisten en de impressionisten trekken ook zij erop uit in de natuur, zoals te zien in Signorini’s verstilde alledaagse impressie van een figuurtje op een zonovergoten bruggetje.

Telemaco Signorini, Brug over de Affrico in Piagentina, 1872-73, Galleria d’Arte Moderna di Palazzo Pitti, Firenze

Met het verlaten van de academische regels, komt ook het landschap als zelfstandig genre op. Mooi voorbeeld in Antonio Fontanesi’s monumentale doek dat hij de titel Le Nubi meegaf, De Wolken.

Met dit werk oogstte Fontanesi op de Esposizione Nazionale in 1880 voornamelijk kritiek. Wat was dit nu voor een onderwerp? Een onherkenbaar landschap geschilderd op een belachelijk formaat?

Dat de beschouwers de weergegeven locatie niet herkenden klopt. Uitgaande van voorstudies componeerde Fontanesi dit landschap in zijn atelier. Evenals Mancini bracht ook hij de verf pasteus in grove toetsen aan, hier en daar bewerkt met paletmes en schraper, resulterend in een fascinerend spel van licht en schaduw. Een wijds landschap met een verre kerktoren onder een indrukwekkende wolkenlucht en wat landvolk in de voorgrond. Bij het zien van dit doek was mijn eerste reactie: Fontanesi moet het werk van Constable en Turner gezien hebben.

Antonio Fontanesi, Le nubi (de wolken), 1880, Galleria Civica d’Arte Moderne e Contemporanea, Torino (n.b. 300 x 200 cm)

Zou goed kunnen dacht ik. Turner reisde twee maal naar Italië. Hij had in 1828 zelfs een tentoonstelling in Rome, maar Fontanesi was toen nog een kind. Turners invloed moet dus langs andere wegen tot hem zijn gekomen of zouden de overeenkomsten tussen hun beider werk berusten op louter coïncidentie of is hier sprake van synchroniciteit?

Licht en lucht zijn in Filippo Palizzi’s Fanciulla sulla roccia a Sorrento, eveneens prominent aanwezig. Het beeld van deze zuid-Italiaanse Cinderella, blootsvoets als het fiere boegbeeld van een schip, associeer ik met gevoelens van immense vrijheid. Als één van de oprichters van de Societa Promotrice di Belle Arti, was Pallizzi voorvechter van een anti-academische schilderkunst. Bij hem werd het landschap, dat voorheen als een onbenullig onderwerp werd beschouwd, een zelfstandig thema. Pallizzi droeg het werk, getuige de signatuur links onder, op aan collega schilder Felice de Lapommeray.

Filippo Palizzi, Meisje op een rots in Sorrento, 1871 © Collezione Fondazione Internazionale Balzan, Badia Polesine

Ook anderen kiezen voor het landschap. Filippo Carcano bracht vooral berglandschappen in beeld, zoals in het doek de Pre alpen bij Bergamo. Guglielmo Ciardi koos het zonovergoten landschap van de Veneto. Zijn monumentale doek Gouden Korenaren roept herinneringen op aan Bertolucci’s eveneens monumentaal verfilmde epos over het Italië van het fin de siècle: Novecento. Waarin het opkomend fascisme wordt geschetst aan de hand van de uiteenlopende levens van twee jeugdvrienden.

Guglielmo Ciardi, Messidoro (gouden korenaren) ca.1883, Galleria Nazionale d’Arte Moderne e Contemporanea, Roma

Verschillende Italiaanse kunstenaars reisden indertijd naar Parijs. Kunsthandelaar Adolphe Goupil toont interesse, maar de Italianen moeten hun werk wel een beetje aanpassen aan de Franse smaak. Zo hebben Franse invloeden hun weg gevonden in werk van Vittorio Matteo Corcos, Giovanni Segantini en vooral in Federico Zandomeneghi’s In Bed, getuige de licht-schaduwwerking, ongebruikelijke invalshoeken en afsnijdingen.

Federico Zandomeneghi, Fanciulla dormiente/ a Letto (In bed) , 1878, Gallerie degli Uffizi, Galleria d’arte moderna di Palazzo Pitti, Firenze. © Dipartimento fotografico delle Gallerie degli Uffizi

Emilio Longoni, Riflessioni di un affamato, 1894, Museo del Territorio Biellese, Biella

Zoals we zagen legden verschillende kunstenaars de erbarmelijke leefomstandigheden in soms larmoyante scènes vast. Soms met een sociale aanklacht of politieke boodschap. Zoals in Emilio Longoni’s in Affamato uit 1894. waarbij een hongerige pauper watertandend bij een restaurant naar binnen kijkt. Deze revolutionaire onderwerpen vielen bij de overheid verkeerd. Het werk van Longoni en Nomellini werd gecensureerd. Wegens de opruiende toon in zijn Piazza Caricamento met impressie van twee woeste havenarbeiders, belandde Nomellini zelfs achter de tralies.

Plinio Normellini, Piazza Caricamento, 1891, Pinacoteca Fondazione C.R. Tortona, Tortona

Door de repressie doen veel kunstenaars een stap terug. Zij volgen vanaf 1890 meer hun gevoel. Dit resulteert in persoonlijke en huiselijke onderwerpen, symbolische soms wat melodramatische scènes, met tijdloze thema’s als leven en dood. De romantiek herleeft of leeft voort in het late werk van Segantini, Previati en Longoni. Hun indrukwekkende voorstellingen van het hooggebergte, waarin zij de mystieke oerkracht van de natuur verbeelden, bereikt bij Vittore Grubicy een absoluut hoogtepunt. Previati verheerlijkt in deze fase ook die andere oerkracht: het moederschap, zoals in het antroposofisch aandoende doek Maternita, uit 1891.

Na aanvankelijk optimisme, wordt de hoop op een gezamenlijke Italiaanse toekomst getemperd. Dit wordt in 1893 treffend verwoord door de dichter Gabriele D’Annunzio: … ‘de wetenschap is niet in staat om de verlaten hemel opnieuw te bevolken om geluk te brengen aan de zielen waarvan ze de naïeve rust heeft vernietigd’…

Schrijvers, musici en schilders vluchten rond 1900 in een symbolische of idyllische droomwereld gevoed door het (eigen) gevoelsleven. In de laatste zalen worden deze werken getoond. Zoals nocturnes van de leden van In Arte Libertas en het spiritueel geladen drieluik van Giuseppe Pellizza.

Plinio Nomellini, Leren lezen, 1906, Galleria d’Arte Moderna, Milano © Umberto Armiraglio

Ook Plinio Nomellini leek met zijn Symfonie van de maan uit 1899 even bekeerd tot het symbolisme, maar rond 1906 keert hij met Leren Lezen terug naar een poëtische, vrolijke vorm van op Theo van Rijsselberghe lijkend impressionisme. In 1907 richt Nomellini op de Biennale van Venetië zelfs een hele zaal in met de Kunst van de Droom.

De expositie eindigt met werken waarin een nieuwe periode wordt aangekondigd. Met het monumentale drieluik Begrafenis van een Maagd, heeft Previati rond 1912 de werkelijkheid al losgelaten.

Dit gebrek aan vorm valt bij Umberto Boccioni in de smaak. Als slotakkoord van een epoque en startpunt van volgende episode in de moderne Italiaanse kunst, zijn hier nog enkele divisionistische werken van Giacomo Balla en Boccioni te zien, zoals Boccioni’s Portret van een beeldhouwer uit 1907; een in kleine toetsjes neergezette explosie van kleur.

Umberto Boccioni, Ritratto di Scultore (portret van een beeldhouwer), 1907, Patrimonio Artistico del Gruppo Unipol, Bplogna/Firenze

In deze werken van Balla en Boccioni is de wervelende, snel bewegende futuristische stijl, waarmee zij de geschiedenis zijn ingegaan, nog niet zichtbaar. Misschien iets voor een toekomstige tentoonstelling in Assen?

Eerst krijgen we Frida Kahlo, over wie het Drents Museum in het voorjaar van 2020 in samenwerking met Casa Kahlo in Mexico-stad een grote expositie zal wijden.

Boek bij de tentoonstelling:

Willemijn Lindenhovius e.a. Sprezzatura, vijftig jaar Italiaanse schilderkunst 1860 – 1910, Wbooks Zwolle / Drents Museum Assen, 2019

Link: Drents Museum Sprezzatura

Iran, bakermat van de beschaving. Tentoonstelling Drents Museum Assen, tot en met 18 november 2018.

De rijke literaire en archeologische geschiedenis van het voor ons relatief onbekende Iran wordt in Assen aanschouwelijk gemaakt met cultuurschatten uit steden met exotische namen. Shiraz, Persepolis, Susa, Bisotun, Babaja en Isfahaan. Bij deze laatste herinner ik mij een gedicht van de middelbare school:

De Tuinman en de Dood.
(…) Vanmorgen ijlt mijn tuinman, wit van schrik,
Mijn woning in: ‘Heer, een ogenblik!

Ginds in de rooshof, snoeide ik loot na loot,
Toen keek ik achter mij. Daar stond de Dood….
Meester uw paard, en laat mij spoorslags gaan,

Voor de avond nog bereik ik Ispahaan!

Wanneer de edelman de dood vraagt waarom hij zijn tuinman aan het schrikken maakte antwoordt deze, dat hij verrast was door de aanblik van de nog rustig werkende tuinman, die hij ’s avonds moest halen in Isfahaan…

De dichter Pieter Nicolaas van Eyck (1887-1954) vond zijn inspiratie in oude Joodse en Perzische literaire bronnen. Het thema van een voor de dood vluchtend slachtoffer wordt door verschillende islamitische soefi’s beschreven. Poëzie heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in Perzië. De dichter Hafez wordt bijvoorbeeld ruim 600 jaar na dato vereerd als dè dichter des vaderlands. Naar verluidt kan elke Iraniër wel een strofe uit zijn gedichten reciteren. Zelf kon Hafez, die voluit Kwajeh Shams Al-din Muhannad Hafez-e Shiraz heette, reciteren als de beste. Vandaar zijn bijnaam: Hafez betekent letterlijk: hij die de Koran van buiten kent. Maar nu loop ik op de zaken vooruit, want voor de komst van de islam is nog veel te vertellen.

Verluchte bladzijden uit zestiende eeuwse Koran uit Ardabil in Noord Iran.

De tentoonstelling leert dat Iraniërs -terecht- trots kunnen zijn op hun rijke literaire en culturele verleden. Blow-ups van foto’s van de oude koningsstad Persepolis en de rotswand in Bitoun met replica van het reliëf van koning Darius vormen een indrukwekkend decor. Met boogvensters in kleurrijk glas-in-lood en zitkubussen bekleed met Perzisch tapijt, wordt een sprookjesachtige sfeer van duizend-en-één-nacht gecreëerd. In video’s vertellen in Nederland woonachtige Iraniërs over hun leven en werk.

De tentoonstelling Iran, bakermat van de beschaving begint zo’n 6000 jaar v.Chr. met voorwerpen uit het neolithicum: vuistbijlen, primitieve werktuigen, gebruiksvoorwerpen, ceramische objecten met gestileerde mens- en dierfiguren en zelfs een uit een bot gesneden fluit. Wanneer deze bespeeld werd gingen de voetjes van de vloer, zoals te zien in een kom van ca 4800 v. Chr.

Aardewerken kom uit Chogha Sabz 4800 v.Chr. Nationaal Museum Iran

De evolutie van het menselijk kunnen wordt geïllustreerd met koperen, bronzen, ijzeren, zilveren en gouden objecten.

In een interview zwakt een conservator van het Nationaal Museum van Teheran de prestigieuze subtitel van de Drentse expositie met een lachje wat af… Die bakermat lag in zijn ogen toch iets verderop in het buurland, tussen de Eufraat en de Tigris, maar dat gebied behoorde oudtijds natuurlijk wel tot het Perzische Rijk.

Bronzen schaal Shahdad — Bronzen schaal uit grafveld in Shahdad, 2600 – 2400 v.Chr. Nationaal Museum Iran

Rond 5000 v. Chr. beginnen de vroege bewoners van het huidige Iran zich toe te leggen op landbouw en veeteelt. Het houden van geiten en schapen leidt tot een belangrijke bron van bestaan: de textielnijverheid. Op enkele ceramische kommen verwijzen de kammen naar het kaarden van de wol. Tezelfdertijd worden de mogelijkheden van koper en de legering daarvan met tin, brons en arseen ontdekt. Het laatste procédé resulteert in een mooi groen patina, zoals te zien aan de schaal met kunstig opgerolde slang. Vanaf ca. 1000 v. Chr. werd ook ijzer gewonnen.

Tussen 4000 en 3000 v. Chr. ontstaan in het zuid-westen van Iran de eerste steden, zoals Susa, in Elam, één van de toenmalige grootmachten in het Nabije Oosten. Inscripties op kleitabletten verschaffen informatie over handel in vee, graan, bronzen wapens en werktuigen met Mesopotamië, India en zelfs met China. Op vroege exemplaren worden producten en aantallen met symbolen aangeduid, waar later het zogenoemde spijkerschrift uit voortkomt.

Kleitablet Tappeh Yahya, 3100-2900 v.Chr, Nationaal Museum Iran

Oudste document uit de geschiedenis van Iran Verdrag in oud Elamitisch spijkerschrift 2700 – 2100 v.Chr.

De naam Elam doet ver weg een belletje rinkelen. Helemaal helder heb ik het niet, maar mijn herinnering voert mij terug naar bijbelverhalen op de lagere school. Wanneer ik Elam google lees ik dat Elam de oudste zoon is van Sem, de zoon van Noach (Genesis 10: 22, Ezra 4:9). Zijn afstammelingen, de Elamieten, stichtten de stad Susa. Behalve kleitabletten wordt een reliëf met in kleermakerszit spinnende dame getoond. Een dienaar wuift haar koelte toe en de lunch staat al klaar. Haar nijvere polsen met armbanden als in de vitrines, gesierd.

Dame aan het spinnen — Reliëf, dame aan het spinnen, 700 v.Chr.

Armband van Arajan — Armband van Arjan (Elamitische beschaving), 650 v.Chr. Nationaal Museum Iran

Uit Jiroft in het oostelijk deel van Iran zijn objecten van zeepsteen te zien, zoals een fraai symmetrisch met eenhoorns versierd voorwerp dat oogt als een modieus damestasje, maar een gewicht blijkt te zijn.

Zeepstenen gewicht — Zeepstenen object met eenhoorns, gebruikt als gewicht, 2600 – 2400 v.Chr. Nationaal Museum Iran

Veel van de getoonde voorwerpen zijn als grafgift meegegeven. De doden in deze streek vonden aanvankelijk een laatste rustplaats onder de vloer van hun huis, maar rond 1000 v.Chr. werden zij buiten het dorp begraven, vergezeld van gebruiksvoorwerpen als de aardewerk schenkkan in de vorm van een dier met gouden oorbel, en een gouden beker versierd met fabelachtige paardjes, intrigerende modelhoofden en maskers van mannen met baarden en gouden sieraden.

Schenkkan Marlik — Aardewerken schenkkan, Marlik, 1150 – 850 v.Chr. Nationaal Museum Iran

Gouden beker Marlik — Gouden beker gevonden in Marlik, 1150 – 850 v.Chr. Nationaal Museum Iran

De tentoonstelling informeert de bezoeker over de wisselende machtsverhoudingen in dit gebied. Met het aantreden van koning Cyrus de Grote (559-539 v. Chr.) komt hier een einde aan. Deze vorst, de eerste van de dynastie der Achaemeniden, geldt als de stichter van het grote Perzische Rijk. Cyrus onderwerpt Medië, Parthië, Lydië, Babylonië, Armenië, Assyrië, Mesopotamië en Bactrië. Met respect voor de grote culturele en religieuze verschillen van zijn onderdanen, weet hij dit immense rijk te consolideren. Niet alleen in Babylonische en Griekse teksten, maar ook in het Oude Testament van de Bijbel wordt zijn lankmoedigheid geprezen. Het bijbelboek Ezra: 1: 7 noemt hem als de door God gezonden redder van het Joodse volk uit Babylonische ballingschap.

In dit uitgebreide rijk werd volop handel gedreven. Met de handelskaravanen reisden behalve materiële zaken ook filosofische en religieuze ideeën mee. Zo kwam koning Cyrus de Grote in aanraking met het Zoroastrisme, de eerste monotheïstische godsdienst. Deze leer werd tussen 1000-600 v. Chr. door de oppergod Ahuramazda geopenbaard aan de herder Zarathustra. Eeuwen later wist Zarathustra Friedrich Nietsche (1885), Richard Strauss (1896) en Deodato (1973) nog te inspireren. Evenals in latere wereldgodsdiensten speelt de strijd tussen goed en kwaad een voorname rol in het Zoroastrisme. De mens kan op het juiste pad blijven door vast te houden aan 3 principes: goede gedachten, goede woorden en goede daden. Leefregels die ook het boeddhisme en een christelijke levenswandel zouden gaan bepalen.

Koning Cyrus adopteert het Zoroastrisme als staatsgodsdienst. Ook onder zijn opvolgers bleef Zarathustra’s leer gehandhaafd tot de islamisering rond het midden van de 7^e eeuw alle andere levensovertuigingen wegvaagde. Vandaag de dag zijn alleen in India nog afstammelingen te vinden van destijds gevluchte aanhangers van dit geloof, de naar hun land van herkomst genoemde Parsi’s.

Onder Darius de Grote (522-486 v. Chr.) bereikt het rijk zijn grootste omvang. In die periode beleeft Perzië haar Gouden Eeuw. Behalve de drie hoofdsteden Ecbatana, Susa en Persepolis zijn ook Pasargadae, Sardis en Babylon van belang. Zoals de Romeinen en later de Duitsers, verbond Darius de steden onderling door verharde wegen, waarvan de koninklijke weg tussen Ecbatana en Sardis in Klein Azië een druk bereisd traject op de Zijderoute werd.

Overwinningsreliëf Darius I — Overwinningsreliëf van koning Darius I, ca. 520 v. Chr., Bisotun. Foto: Hans Avontuur

Nabij Bitoun op 70 meter hoogte goed zichtbaar voor iedere passant liet Darius de Grote een indrukwekkend propaganda reliëf aanbrengen, waarvan in de expositie een reproductie te zien is. Bekroond met het wingvormige logo van het Zoroastrisme vertrapt Darius de Grote zijn vijand Gautama. Een reeks geketende vijanden kijkt machteloos toe. Helemaal rechts staat als kabouter puntmuts de koning der Scythen uit Centraal-Azië. Dit reliëf is dè Perzische steen van Rosetta. De inscripties in drie talen zijn van onschatbaar belang voor de ontcijfering van het oud-Perzische- en Babylonische spijkerschrift. Van de Parthische en latere Sassanidische periode dateren eveneens rotsreliëfs met scènes waarin koningen een rol spelen. In een reliëf in Naqsh-e Rustam, niet ver van Persepolis, overhandigt Ahuramazda de zogenoemde ring der macht aan de eerste vorst der Sassaniden, koning Ardashir I. Onder de hoeven van zijn paard wordt, naar goed oud-Perzisch gebruik, de verslagen laatste koning der Parthen vertrapt.

Cornelis de Bruijn, Gesigten van Persepolis IV, 1704-1705

De ruïnes van Darius enorme ontvangsthal in Persepolis vormen de stille getuigen van zijn grandeur. In 1971 liftte de toenmalige Sjah van Perzië middels een kostbaar feest op deze historische locatie, nog even mee op Darius roem. In de volkskrant van 14 juni 2018 leest u hoe de groten der aarde, onder wie de prinsen Philip en Bernhard zich zich hier lieten fêteren. De prins gemaal van koningin Juliana was niet de eerste Nederlander die deze archeologische site bezocht. In 1704 was Cornelis de Bruin hem voorgegaan. In zijn Gesigten van Persepolis legde hij het ook toen al –door Alexander de Grote- geschonden aangezicht van de oude koningsstad vast.

Lydiërs Persepolis — Lydiërs uit West Turkije bieden geschenken aan, reliëf langs de oostelijke trap naar de audiëntiezaal van Persepolis (foto Hans Avontuur)

Rhyton Hamedan — Gouden drinkbeker (rhyton), 559 – 331 v.Chr., Hamedan, Nationaal Museum Iran

Oxus gouden armband — Gouden armband gevonden bij de rivier de Oxus in Tadzjikistan. Gelijkenis met armband op reliëf Persepolis. Nationaal Museum van Iran (Zie hier boven)

Van het tijdvak van de Achaemeniden dateren topstukken van goudsmeedkunst; fraai bewerkte zilveren en gouden Rhytons en verfijnde gouden sieraden. Tussen de geschenken van de Lydiërs, afgebeeld langs de oostelijke trap van Darius audiëntiezaal worden soortgelijke kommen, kannen en armbanden aangedragen, als welke de bezoeker in de vitrines herkent.

Aan Alexander de Grote, die met de slag bij Gaugamela in 331 v. Chr. een einde maakte aan het imperium der Achaemeniden, worden de Iraanse conservatoren kennelijk niet graag herinnerd. Hij is, op twee korte vermeldingen na, de grote afwezige in de tentoonstelling. En dat terwijl Alexander de Grote nota bene door zijn huwelijk met Stateira (soms abusievelijk Barsine genoemd) de schoonzoon werd van de verslagen koning Darius III, wat historisch gezien toch wel vermeldenswaard is! Een soortgelijke omissie ervoer ik ooit in het Maritime Museum in Portsmouth, waar Michiel de Ruyter, bekend van diens spectaculaire tocht naar Chatham, eveneens schitterde door afwezigheid.

Een van de zaalteksten meldt slechts: ‘Na de dood van Alexander van Macedonië valt zijn grote rijk [dat Perzië had opgeslokt] uiteen’…

Uit zijn gelederen komen de Seleuciden voort, die vanuit Seleucis aan de Tigris in Mesopotamië (thans Irak) de scepter zwaaiden. In enkele voorwerpen is de Hellenistische invloed, meegebracht door Alexanders legers nog herkenbaar. Zoals in de vormgeving van een bronzen beeldje van Demeter, de Griekse godin van landbouw en vruchtbaarheid.

Demeter Navahand — Godin Demeter uit Nahavand bij Hamedan 331-250 v.Chr. Nationaal Museum van Iran

Olielampje Masjed-e Solaiman — Bronzen olielampje Masjed-e Solaiman 250 v.Chr. – 224 n.Chr. Nationaal Museum van Iran

Edelman Shemi — De edelman van Shemi, Partische tijd 227 v.Chr .- 224 n.Chr. Nationaal Museum van Iran

In de kaart gespeeld door een interne strijd bij de Seleuciden komen in 141 v. Chr. de Parthen onder Mithradates in een deel van het Perzische rijk aan de macht. Van deze periode dateren munten, zilveren voorwerpen en een kostelijk olielampje in de vorm van een menselijk gezicht, met een muis als neus. Indrukwekkend is de enorme edelman van Shemi, waarvan in de expositie een replica wordt getoond.

In 224 n. Chr. nemen de Sassaniden de scepter over. Hun 400-jarige regeringsperiode is de geschiedenis in gegaan als de Perzische Renaissance (224-651). De Sassaniden heersten over een rijk dat zich uitstrekte van Transkaukasië en Centraal Azië in het noorden tot de Indus in het Oosten en de Arabische kant van de Perzische golf. In deze periode beleefde Perzië wederom een bloeiperiode. Letterlijk en figuurlijk. Land- en tuinbouw floreerden door een ingenieus ondergronds irrigatiesysteem, de zogenoemde qanats, waarvan de bezoeker in de introductiefilm beelden ziet. In deze tijd nemen handelscontacten via ‘de’ Zijderoute tussen het Middellandse Zeegebied en China toe. Met deze term wordt anders dan vaak wordt gedacht niet één weg, maar een wijdvertakt stelsel van handelswegen aangeduid, zoals te zien was in de tentoonstelling Expeditie Zijderoute in de Amsterdamse Hermitage.

Ook van de Sassanidische periode worden in Assen fraaie gebruiksvoorwerpen getoond, soms met Hellenistische naklank. Gouden sieraden en verguld zilverwerk versierd met druiventrossen en musicerende figuren verwijzend naar de geneugten des levens.

Zilveren schaal, Sassanidisch zilverwerk, 224 – 651 n.Chr. Nationaal Museum van Iran

Met de binnenvallende Arabieren komt in 633 aan het Sassanidische rijk eveneens een einde. Gaandeweg ontstaat een artistieke mengstijl met oosterse en westerse motieven. Een kleine 600 jaar later, in 1220 vallen de Mongolen Perzië binnen. Onder Il-Khan, de kleinzoon van de geweldenaar Djengis Khan, wordt de met turquoise geglazuurde tegels versierde architectuur geïntroduceerd. Behalve kruis- en stervormige motieven, verschijnen in textilia, ceramiek en metaalwerk ook Chinese motieven als draken, lotusbloemen en wolkenbanden. Kannen en schalen van blauwwit porselein, turquoise en kobaltblauwe tegeltableaus en borden van zogenoemd lusterware vormen het kleurrijke sluitstuk van deze boeiende expositie. Elke periode heeft een steentje bijgedragen aan de rijke culturele erfenis van het huidige Iran. Het land waarover Thomas Erdbrink, ‘onze man in Teheran’, op dinsdag 18 september persoonlijk komt vertellen in het Drents Museum.

Link: Drents Museum Assen

The American Dream tot en met 27 mei 2018. Drents Museum Assen & Kunsthalle Emden

Het realisme vormt tegenwoordig een belangrijk hoofdstuk in de Amerikaanse kunstgeschiedenis. Progressieve kunstcritici hadden er echter in de naoorlogse jaren, toen abstracte kunst de boventoon voerde, geen oog voor. In de dubbeltentoonstelling The American Dream staat dit Amerikaans realisme centraal. De bezoeker ziet behalve schilderijen en sculpturen met alledaagse onderwerpen ook foto’s uit die tijd, zoals van de voorvechter van gelijke rechten Martin Luther King en beelden van de protestmarsen tegen de Vietnam-oorlog. Informatie via touch-screens, film- en muziekfragmenten vervolmaken de historische ervaring. Een speellijst van Spotify met ‘gouwe ouwe’ maakt deze helemaal compleet. Niet alleen interessant voor tijdgenoten, bij wie de beelden herkenning oproepen, maar ook voor wie de gebeurtenissen uit de jeugd van hun (groot)ouders slechts een ver-van-mijn-bed-show is.
In het Drents Museum ligt de nadruk op de kunst van 1945 tot 1965; de tijd waarin the American way of life ook invloedrijk was in Europa. De Kunsthalle Emden belicht de tijd daarna met beelden van de Golfoorlog, de aanslagen van 9/11 en impressies van het wapengeweld en de drugs- en aidsproblematiek in Amerika. Actueel is een met niets ontziend realisme geschetste beeltenis van Hillary Clinton en het hilarische ‘portret’ van Donald Trump!
De werken worden thematisch gepresenteerd; stadsgezichten, stillevens, landschappen en verhalende scenes.

Yvonne Jacquette, Chrysler Building Composite at Dusk, 1997, private collection NY

Het verhaal over the American Dream begint met de snel groeiende welvaart van de naoorlogse jaren. De tijd waarin iedereen zijn droom kon verwezenlijken. Zoals de wolkenkrabbers naar de hemel reikten, zo was het ook met de mogelijkheden voor hardwerkende mensen: the sky is the limit! Dat de realiteit vaak anders was wordt in deze tentoonstelling ook getoond naast politieke en maatschappelijke kwesties.

Wat ging aan dat Amerikaanse realisme vooraf?
Tijdens de na-oorlogse jaren gooiden kunstenaars van de zogenoemde New York School het roer radicaal om. Zij bestempelden figuratieve kunst als trash en gingen over op een abstracte beeldtaal. Parijs moest haar positie als ‘culturele hoofdstad’ afstaan aan New York. Dat hiermee geen einde kwam aan figuratieve kunst bewijst deze als tweeluik gepresenteerde expositie. Terwijl Jackson Pollock en Willem de Kooning zich uitleefden in abstract expressionistisch werk gaven Edward Hopper, Alice Neel, Andrew Wyeth, Andy Warhol, Richard Estes en Robert Birmelin de zichtbare werkelijkheid van alledag weer…en hoe!

Geen nood voor wie niet in de gelegenheid is beide locaties te bezoeken: de tentoonstellingen worden in één publicatie samengebracht en in beide musea wordt een koppeling gemaakt met het partnermuseum. In Assen krijgt de bezoeker een select voorproefje van Emden en andersom. In deze impressie geef ik u -om in jargon te blijven- een medley van beide exposities die behalve visueel genoegen ook een interessante geschiedenisles bieden.

Het Amerikaans realisme kent vele gezichten. Het zogenoemde regionalisme, met -soms desolate- Amerikaanse landschappen, magisch realisme, klassiek realisme in Europese trant, fotorealisme, eclectisch postmodern realisme, popart en politieke kunst: you just name it!

Niet alle realistisch werkende kunstenaars zijn in één hokje te plaatsen. Met hun subtiele observaties van het Amerikaanse leven vormen Andrew Wyeth en Edward Hopper de verbinding tussen Assen en Emden. Hun werken ademen een sfeer van immense eenzaamheid en melancholie.

Woody van Amen,’Wrigley’, 1963, Collectie Museum Het Valkhof, Nijmegen.

De American way of life met coca cola, pop-corn en andere consumptieartikelen, waaide in de jaren ’50 en ’60 over naar Europa. In zijn uit 1963 daterende doek Wrigley prijst de Nederlandse Pop-Art kunstenaar Woody van Amen het genot van Amerikaanse kauwgom aan. De door Andy Warhol als kunst gepresenteerde schilderingen en sculpturen van eigentijdse consumptieartikelen en portretten van celebrities, zijn de geschiedenis in gegaan als popular art: Pop-Art. Sinds enige tijd bestaat ook in Europa herwaardering voor realistische kunst. In 2012 organiseerde het Nijmeegse Valkhof de tentoonstelling Pop-Art met werk van Europese vertegenwoordigers en in 2014 presenteerde het Ludwig Museum de expositie Ludwig Goes Pop met Europese en Amerikaanse realisten. En in Museum More in Gorssel is onlangs de tentoonstelling de Serene Blik met Nederlandse realisten geopend.

De expositie in Assen is ingericht op het denkbeeldige stratenplan van Manhattan. Langs de hoofdas, Broadway, ziet de bezoeker een tijdlijn van 1945 tot 1965 met foto’s, krantenknipsels en filmbeelden van de woelige naoorlogse jaren. Op één van de Avenues sla ik niets vermoedend de hoek om en struikel bijna over een haveloze zwerfster, die hier in New York de weg is kwijtgeraakt. Precies dit effect had Duane Hanson met zijn sculptuur van een Derelict Woman uit 1973 voor ogen. Het beeld van een seksegenote in deplorabele toestand komt harder aan dan de gebruikelijker aanblik van mannelijke zwervers en toont de keerzijde van the American Dream.

Duane Hanson, Derelict Woman, 1973, Centraal Museum, Utrecht

New York, the artistieke place to be. De stad waar het gebeurt. Inmiddels heeft de 24-uurs economie ook onze hoofdstad bereikt, maar toen ik dit verschijnsel in de vroege jaren ’80 voor het eerst in New York meemaakte was ik stom verbaasd. Als het ritme je niet ligt kun je er makkelijk aan onder doorgaan!
Iets verderop hangt een idyllische impressie van roeiers op het meer in Central Park door Stone Roberts waargenomen vanuit de ‘wild side’ van Central Park, the Ramble. Links is nog net een stukje van The Boathouse te zien. Dit doek is een leuk voorbeeld van hedendaags Amerikaans realisme. De verf is bij wijze van spreken nog nat. Het doek dateert van enkele maanden voor opening van de tentoonstelling.
Een mooie herinnering komt boven. April, een bijna-zomerse dag in Central Park. Bomen in bloei, blije mensen met kinderen in het gras, picknickend, balspelend of lezend. Harmonie zonder geschreeuw of geluiden uit ghetto blasters, gewoon beschaafd amusement. We eten een hot-dog en bewonderen de witte bloem van een jasmijn-achtige soort. Nog nooit gezien in Nederland denk ik hardop. Een langs rennende jogster roept:…’jawel hoor, bij mij in Bilthoven staat er ook een: ze noemen het hier Dogwood’… en weg is ze.

Stone Roberts, the Lake in Central Park a Late Afternoon in Late June, 2017, William Louis Dreyfus Foundation, NY

Terwijl ik even later naar een doek met de raadselachtige titel Landscape: Homage to C.D. Friedrich van Robert Birmelin sta te kijken komt Peter Trippi naast mij staan. Deze kunsthistoricus en hoofdredacteur van de Fine Art Connoisseur was betrokken bij de samenstelling van de tentoonstelling. Op mijn vraag of dit een opgewerkte foto is of een schilderij waarin de kunstenaar fotografische beelden heeft verwerkt, antwoordt hij dat het een combinatie van beide lijkt. Qua kleur en sfeer heeft het wel iets van de stijl van de Duitse romanticus, maar in deze desolate, vervreemdende voorstelling mis ik diens nietige menselijke figuur. Trippi zoekt mee, maar weet er evenmin een aan te wijzen. Knap geschilderd in acryl op groot formaat van 100 x 120 cm, maar deze gloomy voorstelling zou ik niet boven de bank willen hebben.

Robert Birmelin, Landscape: Homage to C.D.Friedrich, 1979, William Louis Dreyfus Foundation, NY

Een citaat van Birmelin geeft het antwoord op de zojuist gestelde vraag: I freely invented the disposition of the landscape from memory… Het ‘fading light of sunset and evening’ deden hem denken aan soortgelijke effecten in de schilderijen van Caspar David Friedrich. Hij omschrijft de voorstelling vrij vertaald als een duistere elegie op de natuur en de teloorgang van een industrieel verleden.

Robert Birmelin, A Subway Experience, 1966, William Louis Dreyfus Foundation, NY

We lopen terug naar een vroeg werk van Birmelin, Subway Experience naast een soortgelijk werk van Richard Estes, New York Scene beide uit de jaren ’60. Tijdens het rush hour legden zij de gehaaste reizigers in een snelle schets vast. Door de transparante hoofden van Birmelins Magritte-achtige schimmen, is het perron aan de overzijde te zien. Spookbeelden van een mysterieuze, onheilspellende moderne wereld met echo’s van het Europese surrealisme. Richard Estes bracht een metro scène in beeld met goed getroffen wachtende en bewegende figuren. Trippie wijst mij op een humoristisch detail: een vader tilt zijn kind over de tourniquette om een kaartje te besparen! Jaren later is Estes nog steeds gefascineerd door de subway. In zijn View of the W Train Crossing the Manhattan Bridge uit 2003 presenteert hij een met vaart, vanuit een rijdende trein waargenomen gezicht op New York.

Richard Estes, New York Scene, 1964, Carnegie Museum of Art, Pittsburgh

Richard Estes, View of the W Train crossing the Manhattan Bridge, Courtesy the seven Bridges foundation Greenwich

Behalve desolate industriële landschappen zijn in de expositie ook werken van de zogenoemde regionalisten te zien met impressies van het lieflijke Amerikaanse landschap. Groene heuvels en golvend graan, overgoten met een nostalgisch sausje, zoals in het icoon van Grant Wood, American Gothic uit 1930. Middels dit portret van een eenvoudig, hardwerkend boerenstel uit de Midwest geef ik u antwoord op de vraag naar het waarheidsgehalte van deze werken. Het lijkt een braaf boerenstel, maar in werkelijkheid stonden de zus en tandarts van de schilder model.

Grant Wood, American Gothic, 1930, Art Institute, Chicago

Gordon Parks, American Gothic, Washington DC, 1942 Harvard Art Museum/Fogg Museum, Cambridge MA

Gordon Parks koos de titel van dit idyllische plaatje jaren later om -met een zwarte knipoog- een heel wat minder vredige boodschap uit te dragen in zijn American Gothic, Washington DC, 1942. Het werk verwijst naar de rassen-ongelijkheid dat het leven in Amerika, vooral in het zuiden in die jaren beheerst. De tijd van Martin Luther King als voorvechter van rassengelijkheid. Gordon Parks liet Ella Watson, een schoonmaakster bij de Federale overheid, gewapend met mob en bezem poseren voor de Amerikaanse vlag. De veelgeroemde American Dream zal voor haar wel altijd onbereikbaar zijn gebleven, al kreeg ze met deze foto in zekere zin eeuwigheidswaarde!

Het thema van rassendiscriminatie zien we ook in Andy Warhols Birmingham Race Riot uit 1964. Een in zeefdruk uitgevoerde opgewerkte foto, waarin de politie de wapenstok hardhandig hanteert en een politiehond een zwarte man probeert te bijten.

Andy Warhol, Birmingham Race Riot, 1964, National Gallery of Art, Washington

Passend bij de lieflijke landschappen is Andrew Wyeth’s vrijwel lege paneel Monday Morning uit 1955, met prominent een lege wasmand die herinneringen oproept aan mijn vroege jeugd. De tijd van woensdag gehaktdag en maandag wasdag. Terug uit school stond tussen-de-middag een enorme ketel kookwas op het gasfornuis. Het keukentje werd verduisterd door de lakens van de bovenbuurvrouw die tot voor ons balkon hingen.

Andrew Wyeth, Monday Morning, 1955, The Andrew and Betsy Wyeth Collection

Verschillende geëxposeerde schilderijen roepen andere herinneringen op. Zoals Raphael Soyers Cafe Scene met een duidelijke echo van de eenzame bartypes van Picasso en tijdgenoten. De mistroostige vrouw staat model voor de vrouwen wier echtgenoten en zoons tijdens WO II naar Europa werden gestuurd te vechten. In deze op Picasso geënte stijl en compositie, brengt Soyer de eenzaamheid en het angstige wachten in beeld. Zou hij nog terugkomen?

Raphael Soyer, Cafe Scene, ca. 1940, Brooklyn Museum, gift of James N. Rosenberg

Moses Soyer, Ballet Studio, 1955, Parrish Art Museum, Long Island

Weer anders van toon en sfeer, in de geest van het klassieke realisme in Europese trant is het onmiskenbaar op Edgar Degas geïnspireerde Ballet Studio van Raphaels broer Moses Soyer. Deze stroming zet zich in de jaren ’70 af tegen het emotieloze fotorealisme van de jaren ’60.

Een gevoel van eenzaamheid en vervreemding wordt opgeroepen door Ralph Goings, Amsterdam Diner uit 1980. Een impressie van zo’n typisch New Yorkse wat smoezelige eettent. Een latino rust even uit van zijn werk. Fles all-American-equalizer voor zijn neus. Er staan nog asbakken op tafel. Kort na het millennium werden deze vervangen door bordjes met No Smoking op straffe van een boete van 200 dollar. Sindsdien stonden rokers als paria’s voor de entree van de sky-scrapers; een beeld dat inmiddels ook verdwenen is. Anno 2018 kun je als roker New York als reisbestemming beter mijden. Of gewoon stoppen!

Ralph Goings, Amsterdam Diner, 1980, Courtesy of Louis k. & Susan P. Meisel, NY

In de Assense expositie bevinden zich meer eenzame figuren; zoals de zonnebadende vrouw in Edward Hoppers Morning Sun uit 1952. Als je goed kijkt is er iets geks met deze zonaanbidster aan de hand. Anders dan de relaxte uitdrukking die de ervaring van zon op je huid veroorzaakt, kijkt deze vrouw gespannen. Het lijkt wel of ze een masker op heeft; op de plek van haar rechteroog gaapt een gat. Zelf zei Hopper over dit ‘portret’: …’My concern was to paint sunlight on the wall of a house’… Niet de vrouw -een portret van zijn echtgenote- is het hoofdonderwerp, maar het licht. Subtiele wraakactie?
Voor zijn portretten koos Hopper steevast zijn eigen vrouw Josephine: hij moest wel! Ze wilde niet dat hij met andere modellen werkte…

Edward Hopper, Morning Sun, 1952, Columbus Museum of Art, Ohio: Museum Purchase, Howald Fund

Will Barnet, Upstairs, 1980, National Arts Club, New York

Vervreemding. Dat label past op veel werken in de expositie. Zoals Will Barnets, Upstairs een doek uit 1980, waarop een vrouw mistroostig naar buiten staart; ikoon van de groeiende grootsteedse anonimiteit. De prominent geplaatste kraai onderstreept de nare sfeer.
Zelfs de intieme familiekiekjes van Fairfield Porter ademen, ondanks het ogenschijnlijk genoegzaam samenzijn samenzijn een sfeer van eenzaamheid; loneliness-in-togetherness. Naast rust stralen ze ook verveling uit, een gemoedstoestand die tegenwoordig dankzij de moderne media voorgoed uit onze levens verdwenen lijkt. Psychologen en auteurs uit antroposofische hoek beschouwen deze ontwikkeling niet als een zegen: je af en toe eens lekker vervelen is heilzaam!

Fairfield Porter, A Day Indoors, 1962, Parrish Art Museum, Long Island

Andy Warhol koos ook celebrities, wiens portretten hij solitair of vaker nog serieel in zeefdruk reproduceerde, zoals de overbekende reeks van Marilyn Monroe. In Assen ziet de bezoeker het portret van Jacqueline Kennedy. Tijdgenoot Roy Lichtenstein verbeeldde fragmenten uit reclame advertenties en stripverhalen. De pixels in de rasters van het drukwerk schilderde hij op groot formaat na. Wat een bijzonder bevreemdend effect opleverde.

Roy Lichtenstein, Crying Girl, 1963 Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam

Andy warhol, Jacqueline Kennedy, 1964, Museum Ulm, Kurt Fried Collection

Evenals in Europa maakten Amerikaanse kunstenaars zich rond 1900 los van de academische tradities en kozen voor onderwerpen uit het dagelijks leven. Deze vroege vernieuwers werden in de eerste decennia van de 20^e eeuw aangeduid met de term Ashcan School, de vuilnisbakkenschool, en dat was nìet als compliment bedoeld. Sinds de jaren ’50 brachten realisten het alledaagse op ‘democratische’ wijze in beeld. Vuilnisbakken, bier- en soepblikken en geschilderde en gebeeldhouwde menselijke sculpturen. Alles kon, maar sinds 9/11, de oorlog in Irak, de orkaan Katrina en schietpartijen zoals op de Sandy Hook Elementary School zijn er barsten gekomen in the American way of life.
Internet en sociale media tonen de minder mooie kanten van het bestaan, die weer nieuwe inspiratiebronnen bieden. Hoe kunstenaars op dit gekantelde wereldbeeld reageren is in Emden te zien.

Eric Fischl, Late America, 2016, Skarstedt Gallery, New York

Eric Fischel laat de lelijke kant van America today zien in zijn uit 1973 daterende doek Late America, waarin een rijke Amerikaan, liggend bij zijn privé zwembad, zijn naakte kont naar het beschouwer wendt. Naast hem de figuur van zijn in de Amerikaanse vlag gehulde (klein)zoon. In de achtergrond doen gekleurde tuinlieden het werk.

We kijken nog even verder rond in Emden. Hier zijn ook voorbeelden te zien van eigentijdse fotografie èn bedrieglijk fotografisch, met grote precisie gepenseelde schilderijen, onder andere van de oorlog in Irak. Gebaseerd op foto’s die haar broer als marinier in Irak heeft gemaakt, geeft Megan Rye haar visie op de oorlog (2003-2011) tegen het internationale terrorisme. Op de strijd, waarin naar schatting 4500 Amerikaanse soldaten de dood vonden, kwam steeds meer kritiek. Rye bewerkt de foto’s tot realistische, dramatische schilderijen. De beelden werken vervreemdend en angstwekkend, zoals in het doek Alien, uit 2008. Er zijn geen wapens te zien, maar ook geen echte mensen. Tot de tanden ingepakt in camouflagekleding en kogelvrije vesten, afgetopt met helm en masker…‘zo kwam een Amerikaan over op de bevolking van het bezette land: als een ‘alien’, in een woestijnlandschap waar hij niet thuis hoort’.

Megan Rye, Alien, 2008, Courtesy of Forum Gallery New York

Uit datzelfde jaar stamt een serie society portretten door Cindy Sherman, met vrouwelijke Amerikaanse rolmodellen, zoals de onder een dikke laag make-up verscholen well-to-do elderly lady. Is zij met haar geverfde haar en blote schouders nog steeds verleidelijk of veeleer belachelijk?

Cindy Sherman, Untitled#465, 2008, Collectie Goetz

Karl Haendel, Hillary Clinton, 2016, Potlood op papier met geluid (let op afmeting 261 x 434,5 cm)

Een soortgelijk fijnmazig web van rimpels herken ik in een door Karl Haendel goed getroffen portret van Hillary Clinton: een vrouw met een ijzeren wil, waarmee ze het tot eerste vrouwelijke president van Amerika had kunnen schoppen indien niet….. In Emden is het hilarische portret te zien van de man die haar versloeg.

Peter Saul, Quak-Quak Trump, 2017, Mary Boone Gallery, New York.

In Quack-Quack Trump, uit vierdelige reeks getiteld Fake News, refereert Saul op Trumps reacties op hem onwelgevallig ‘Fake News’ bestempelt. Wie herinnert zich niet Trumps ordinaire geschreeuw, waarin hij journalisten uitmaakt voor: …’you’re all lyers’… Quack, quack duidt op het gekakel van een, wij zouden zeggen kip zonder kop, maar een quack betekent in het Amerikaans een kletser en bedrieger. Deze voorstelling zou op de cover van het zojuist gepubliceerde boek van Michael Wolff, Fire & Fury niet hebben misstaan. Afijn, over het hoofdstuk Trump in de Amerikaanse èn wereldgeschiedenis is het laatste woord nog niet gezegd… en het laatste beeld nog niet gemaakt. God Bless America!

Bibliografie:

H.Tupan e.a., The American Dream, Drents Museum Assen/Emden, 2017

Van de Schoor, e.a., Pop Art in Europa, Museum het Valkhof, Nijmegen, 2012.

Rondeau e.a., Roy Lichtenstein; a retrospective, Tate Modern, Londen, 2012.

Diederich e.a., Ludwig Goes Pop, Ludwig Museum, Keulen, 2014.

Link: Drents Museum Assen

Kunsthalle Emden

Maya’s in het Drents Museum Assen t/m 4 september 2016

Maya’s: heersers van het regenwoud

Hoog boven de uitgestrekte regenwouden van Guatemala en het Mexicaanse schiereiland Yucatan torenen nog de ruïneuze resten van de bouwwerken van de Maya cultuur; andere zijn door het oerwoud helemaal overwoekerd. De hoogstaande beschaving van de tot de verbeelding sprekende Maya’s kende een bloeiperiode van 250 tot 900 volgens onze –zij kenden een andere- jaartelling. Waarom de Maya steden, met piramides, paleizen en sportvelden naar het schijnt plotseling werden verlaten is een van de vragen die in de Drentse expositie centraal staan.

Regenwoud en piramide, Tikal Guatemala, foto Edwin van Steenis

Om ons onbekende redenen verlieten de Maya’s hun dichtbevolkte steden, waar zoals in Oxul, wel 6.000 mensen woonden. Waar zijn ze gebleven ?

Ze trokken naar de kust en anders dan wel gedacht wordt, bestaan de Maya’s nog steeds. Bij mijn bezoek aan de nog in opbouw zijnde tentoonstelling zag ik nazaten van die oude Maya’s aan het werk !

Door een smalle corridor tussen twee enorme foto’s van het regenwoud, de habitat van de Maya’s, betreedt de bezoeker de tentoonstellingszaal waar langs smalle gangpaden de vitrines met kostbare Maya-objecten staan opgesteld. De kleur van de kasten, een allesoverheersend maïsgeel, verwijst naar de ontstaansgeschiedenis van dit taaie oerwoudvolk: de eerste Maya-mens zou uit een maïskolf geboren zijn ! De maïsgod, een poppetje met een kolf als hoofd, is dan ook op allerlei voorwerpen te zien.

De bewoners van elk continent hebben zo hun eigen ontstaansgeschiedenis, maar deze genese is wel heel origineel !

De cyclus van het zaaien van maïs, de groei, bloei, oogst en wedergeboorte, vormt het leitmotief in de tentoonstelling. Zonder maïs en water was leven in de Maya steden niet mogelijk. Op ingenieuze wijze werd regenwater in ondergrondse holten en in bepleisterde bassins opgevangen en bewaard.

De grote paleizen en hoge piramides spreken nog altijd tot onze verbeelding. In de jaren 80 beklom ik de piramide in Chichen Itza, in Yucatan; een activiteit waarvoor je beslist ‘schwindelfrei’ moest zijn, want de enige houvast was je eigen mentale kompas !

Zelfs waagde ik mij aan een excursie naar het binnenste van de grafkamer, een claustrofobische ervaring !

Piramide Chichen Itza (Mexico), foto Drents Museum Assen

De mysterieuze hiëroglyphen waarmee zij communiceerden fascineren evenzeer. Zo’n 800 letter- en beeldtekens komen voor op gedenkzuilen, altaren, aardewerk en voorwerpen van jade, het ‘goud’ van de Maya’s. De duiding van deze mysterieuze tekens is inmiddels voor 90% mogelijk dankzij Maya kenner Prof. Dr. Nikolai Grube, hoogleraar aan de Universiteit van Bonn.

Eveneens fascinerend zijn de bloederige offers en het levensgevaarlijke balspel, waarbij de bal door een kleine, ronde opening moest worden geworpen. De spelers ‘gingen ervoor’ en speelden letterlijk en figuurlijk op leven en dood; het verliezende team werd onthoofd.…

Van dit alles komt niets ons bekend voor, het enige raakvlak met dit mysterieuze volk is de graagte waarmee zij ‘hot chocolate’ dronken ! Daar waren de Maya’s dol op getuige het deksel van een wierookbrander met een door cacaobonen (zo kostbaar dat ze ook als betaalmiddel fungeerden) bedekt beeld van de godin van de cacaoboon

Deksel van wierookvat met cacaogodin en cacao bonen. Collectie Nationaal Museum voor Archeologie en Etnologie, Guatemala

Zij is één van de vele goden van de Maya’s. Deze huisden en in de onder-, midden- en bovenwereld. Heilige bomen speelden hierin een belangrijke rol, want de wortels, de stam en de takken waren in elk van deze 3 werelden aanwezig. Ook andere goden werden met een wierook, copal, in voornoemde antropomorfe branders vereerd.

Machtige koningen met goddelijke status, heersten over de verschillende elkaar regelmatig bevechtende stadstaten van het Mayarijk, dat delen van Zuid-Mexico, Guatemala, Belize, Honduras en El Salvador besloeg. De koning fungeerde als intermediair tussen de aardbewoners en de godenwereld. Op diverse stèles in de tentoonstelling zijn hun verdiensten geboekstaafd, zoals op een exemplaar van wel 800 kg ! De directeur van het in Guatemalteekse Archeologisch museum verschaft de menselijke (Maya) maat.

Directeur Daniel Aquino Lara Museo Nacional de Arqueologia y Etnologia, Guatemala met Stèle Foto Drents Museum

Het koningschap was erfelijk, maar de troonpretendent moest zonder piepen wel een bloederige initiatierite doorstaan. Met een roggestekel werd zijn penis bewerkt, zoals te zien in een een replica van een tempel fresco uit San Bartolo, ‘de Sixtijnse kapel van de Maya’s’

Muurschildering met bloedige rituelen in de piramide San Bartolo Guatemala

Met deze tentoonstelling biedt het Drents Museum wederom een spraakmakende archeologische tentoonstelling, aangeprezen met de woorden: …van de makers van het Terracotta Leger… De expositie toont een fascinerende mix van in Europa nog nooit getoonde bruiklenen uit o.a. Guatemala en Schaffhausen. Tot de absolute topstukken behoort het spectaculaire koningsmasker van Jade, het affiche van de tentoonstelling.

Jademasker, vindplaats onbekend, Collectie Fundación La Ruta Maya, foto Drents Museum

Behalve een mooie terugblik op de bloeiperiode van de Maya’s en de artefacten uit hun bestaan, geeft de tentoonstelling suggesties voor antwoorden op hun raadselachtige trek naar de kust.

Wellicht was de grond door monocultuur uitgeput, zeker is dat voorafgaand aan hun vertrek een bevolkingsexplosie plaats vond en dat het gebied in de jaren 810, 860 en 910 n Chr. geteisterd werd door aanhoudende droogte, waardoor de waterbassins opdroogden.

Heel Assen staat in het teken van de Maya’s, op 25 februari was het op het grasveld voor het museum een drukte van belang, daar zal voor de duur van de expositie een heuse piramide verrijzen !

Literatuur:

V.T. van Vilsteren & N. Grube, Maya’s: Heersers van het Regenwoud, tentoonstellingscatalogus Drents Museum, Assen, 2016. (WBOOKS €24,95)