Body Language; het lichaam in de Middeleeuwse Kunst. Tot en met 17 januari 2021 in Museum Catharijne Convent

….’Wandelende heiligen zonder hoofd, beelden van Jezus die als een druif wordt uitgeperst en wonden in de vorm van vagina’s’…. Met deze introductie wordt de bezoeker welkom geheten in de belevingswereld van de middeleeuwen. In de tentoonstelling Body Language staat het menselijk lichaam centraal. Realistische, soms gruwelijke beelden van Jezus, Maria en martelaren, bedoeld als stimulans bij meditatie en gebed. Deze afbeeldingen werden als troostrijk ervaren. Anno 2020 wekken ze veeleer afschuw, maar gepresenteerd in de historische context worden ze begrijpelijk, mooi en soms zelfs humoristisch.

In de vroegchristelijke kunst wordt de gekruisigde Christus nog niet afgebeeld. De kruisdood was voor misdadigers. In deze ingekraste muurtekening uit de tweede eeuw wordt zelfs de spot met hem en zijn volgelingen gedreven: Alexamenos aanbidt zijn van een ezelskop voorziene god.

Scènes met Christus aan het kruis ontstaan pas in de 4^e eeuw. Nadat keizer Constantijn christenen in 313 vrijheid van godsdienst had verleend, verhief keizer Theodotius het christelijk geloof in 380 tot staatsgodsdienst. Een koningskroon en kostbare lendendoek verlenen het geknakte lichaam nog enige waardigheid. Na de elfde eeuw wordt Jezus steeds meer als mens van vlees en bloed uitgebeeld, compleet met realistische lichaamsbeharing.

Het bloed van Christus dat ter vergeving van de zonden der mensheid werd vergoten speelt in devotionele afbeeldingen een prominente rol. Hoe bloederiger de afbeelding, des te meer voelde de gelovige zich emotioneel aangesproken. Van Jezus’ zijdewond waaruit dat bloed stroomde was het in de voor ons onnavolgbare middeleeuwse gedachtegang, slechts één stap naar de 90 graden gedraaide afbeelding van die wond naar een… vagina. Uit beide openingen werd symbolisch- respectievelijk letterlijk nieuw leven geboren. Onwrikbare middeleeuwse logica!

• 

• 

Tijdens een voorbezichtiging lichten de conservatoren Wendelien van Welie en Annabel Dijkema het voor hedendaagse toeschouwers nogal bizarre exposé van ernstig gemutileerde figuren enthousiast toe. En dat is nodig, want Middeleeuwse kunst is niet erg populair. Het en detail uitgebeelde lichamelijk lijden zorgt in onze tijd voor ongemak. Middeleeuwse kunst spreekt een verloren taal, met beelden waaraan wij andere dan destijds bedoelde interpretaties geven. Melk spuitende borsten of een heilige die zijn hand uitstrekt naar het kruis van het Christuskindje; wat moeten we daarmee? Het devies luidt: goed kijken, dan geloof je je ogen niet! Ogenschijnlijk saaie heiligen veranderen in interessante figuren. In de tentoonstelling wordt die verloren middeleeuwse beeldtaal weer leesbaar. De corona crisis bood indachtig de vele pestepidemieën in de middeleeuwen bovendien een link naar de actualiteit. Bij uitbraken van de pest kon de middeleeuwer behalve de heilige Rochus ook Jezus aanroepen. Bij binnenkomst wordt de bezoeker geconfronteerd met een 14^e eeuws kruisbeeld van Jezus bedekt met pestbuilen. Door ons als afschuwwekkend ervaren, maar troostrijk voor de zieke middeleeuwer: ook Jezus heeft als mens geleden.

• 

• 

Bij de zinsnede …’Wandelende Heiligen zonder hoofd’…. verscheen de San Miniato al Monte in Florence voor mijn geestesoog. Gebouwd op de plek waar de onthoofde martelaar zijn hoofd eigenhandig had neergelegd. Een soortgelijk verhaal, maar dan andersom, ligt ten grondslag aan het heiligdom van Habibi Neccar, een joodse timmerman die om zijn bekering tot het christendom werd onthoofd. De locatie werd bepaald door het eindpunt van zijn wegrollende hoofd, aldus Kefa Allush in de EO serie Jezus van Nazareth verovert de wereld. In de tentoonstelling komen we ook zogenoemde cefaloforen tegen; heiligen die met hun eigen hoofd aan de wandel gingen. Zoals Valérie, present in een prachtig solitair opgesteld sculptuurtje uit het Louvre. Onthalst door een afgewezen aanbidder bracht zij haar hoofd eigenhandig naar bisschop Martialis van Limoges. Haar relieken werden in de crypte van de naar hem genoemde kerk bijgezet. Ook Dionysius van Parijs raapte zijn hoofd na executie op. Van Montmartre, de berg van de martelaar, wandelde hij naar de plek waar de kerk van Saint Denis zou verrijzen.

Op de vraag wat deze merkwaardige voorstellingen ons nu nog kunnen vertellen wordt in de begeleidende publicatie dieper ingegaan. Zo wordt het opvallende verschil tussen middeleeuwse uiterst realistische afbeeldingen van het menselijk lichaam en voorbeelden daarvan uit de klassieke oudheid uitgelegd. Grieken en Romeinen kozen voor hun goden een geïdealiseerde beeldtaal. 

Het lichaam van Jezus speelt dankzij zijn eigen woorden een belangrijke rol in de beeldende kunst. Tijdens de laatste maaltijd met zijn volgelingen sprak hij bij het delen van brood en wijn de volgende woorden: …’dit is mijn lichaam, dit is mijn bloed, doet dit te mijner gedachtenis’… (Lukas 22: 19-20). In reformatorische kerken worden deze woorden bij de viering van het avondmaal symbolisch herdacht. In de Rooms Katholieke kerk worden ze letterlijk genomen. Dat brood en wijn tijdens de zogenoemde transsubstantiatie echt in het lichaam en bloed van Christus zou veranderen wilde er bij veel gelovigen niet in…. Ook Paus Gregorius de Grote (540-604) had zijn twijfels, tot een teken van hogerhand deze wegnam. Tijdens de mis verscheen Christus op het altaar. Engelen vingen het bloed dat uit zijn zijdewond stroomde op in een miskelk. In afbeeldingen van de Gregoriusmis en voorstellingen van Jezus als mystieke wijnpers wordt dit wonder voor middeleeuwse beschouwers geloofwaardig.   

De fascinatie of beter obsessie met het bloed van Christus bereikt in het unieke Bloedboek uit de British Library een bizar hoogtepunt. Het bloed van Christus druipt van alle pagina’s. Knappe koppen berekenden dat uit Christus wonden zo’n 54.000 druppels bloed zouden zijn gevloeid. De verluchter bracht een groot aantal daarvan met pasteuze toets in reliëf aan, zodat het lijden van Christus niet alleen figuurlijk maar -getuige de sleetse pagina’s- ook letterlijk invoelbaar werd.

• 

• 

De toenemende tendens naar realisme in de beeldende kunst werd bevorderd door de beweging van de Moderne Devotie. De door Geert Grote (1340-1384) gepropageerde directere band tussen de gelovige en God wordt vanaf de 14^e eeuw ook zichtbaar in de beeldcultuur. De heilige familie wordt herkenbaar als een doorsnee gezinnetje. De wens tot identificatie was nog makkelijker bij figuren, die voordat zij heilig werden verklaard, gewone zondige stervelingen waren, zoals Maria Magdalena, over wie straks meer.      

In de expositie passeren thema’s als God en mens, van Wond tot Wonder, het Bloed van Christus en Zondige en Zalige haren de revue. Gevolgd door Lijfelijk geloven. Onder de noemer Naakt met betekenis wordt een fantasierijkboekje opengedaan over hetgeen zich achter de kloostermuren aan schandelijks zou (kunnen) afspelen. Vervolgens wordt ruim aandacht gegeven aan schilderijen en sculpturen van het zogenoemde Maria Lactans type. Haar moedermelk stroomt uit nogal vreemdsoortige borsten. In een 14^e eeuws ivoren beeldje heeft de moederborst meer weg van een kalebas of pompoen. Wat was daarvan de bedoeling? Via die ontblote borst werd -zoals ook popsterren vandaag de dag doen- een boodschap geëvoceerd. Al was die anders dan het eigentijdse kijk eens hoe sexy ik ben. Zonder kunstmatige zuigelingenvoeding was moedermelk toen van vitaal belang. Aan de melk van Maria werd zelfs een geneeskrachtige werking toegekend. De door langdurig bidden ontstane kloofjes in de lippen van Bernardus van Clairvaux (1090-1153) verdwenen door de melk van Maria als sneeuw voor de zon. In het zogenoemde lactatiewonder door de Meester van Sint Goedele richt het kindje Jezus de heilzame straal precies op de zere plek!   

Als ‘gentle reminder’ aan zijn mens-zijn toont Maria haar ontblote borst ook in scènes van het Laatst Oordeel. De borst die Jezus heeft gevoed wordt in een getrapt verzoek ingezet om genade voor de mensheid af te smeken. In dit gedeelte van de expositie heeft de vroegchristelijke maagd-heilige Agatha ook een plekje gevonden. De liefde van een Romeinse landvoogd sloeg om in haat toen zij hem afwees. Een miniatuur in de zogenoemde Internationale Stijl toont hoe twee elegante met middeleeuwse poulaines geschoeide executeurs hun beulswerk verrichten.

Voor een bloemlezing uit de tentoongestelde objecten lopen we even terug naar de Christusbeelden en de daarop geïnspireerde miniaturen met vaginavormige wonden. Je zou bijna voorbij lopen aan een minuscuul zilveren sculptuurtje van Jezus, waarin de kruiswonden op subtiele wijze worden geaccentueerd met robijntjes.

In deze ruimte herkent de trouwe bezoeker van het Convent een oude bekende: Geertgen tot Sint Jans Man van Smarten. In dit kleine paneel wordt de chronologie van het lijdensverhaal in een welhaast psychedelische mix gepresenteerd. De door geseling geknakte kruisdragende Christusfiguur staat alweer op uit het graf, terwijl hij tegelijkertijd nog wordt beweend door de vrouwen onder het kruis. Dit zogenoemde ‘Andachtsbild’ brengt het lijden van Christus en de daarmee verdiende verlossing der mensheid op indringende wijze onder de aandacht.   

In vitrines ziet de bezoeker de afbeeldingen van Christus zijdewond als vagina, die daarboven uitvergroot geprojecteerd worden. In het Bohun Psalter is de beeldspraak ‘geboren uit een wond’ omringd door passiescènes nog kuis weergegeven als een gesloten bloem. In een vroeg vijftiende eeuwse miniatuur beslaat deze vagina open en bloot een hele pagina.

Daarbinnen is fantasierijk ook nog een hart geplaatst met de vijf wonden van Christus. De zijdewond centraal, geflankeerd door die in handen en voeten.  
Sloeg de fantasie van de illustrator hier helemaal op hol? Onderzoek leert dat deze merkwaardige voorstellingen zijn voortgekomen uit de obsessieve fascinatie van kloosterzusters met de zijdewond-vagina symboliek. Devotionele teksten roepen op tot het binnendringen van de zijdewond om zo dichter bij het hart van Christus, hun bruidegom, te komen. Via de zijdewond, zo werd destijds geloofd, was de lans van de in de bijbel genoemde soldaat Longinus immers ook doorgestoten naar het hart van Christus. In een miniatuur uit de zogenoemde Rothshield Canticles richt een vrouw de lans (op dubbelzinnige wijze) op de zijdewond van Christus. Het is Sponsa, de bruid uit het in vrouwenkloosters geliefde erotisch getinte bijbelboek Hooglied. (4:9).

• 

• 

Met een knipoog naar de eigen tijd had de voor Janelle Monaé ontworpen vaginabroek van Duran Lantink hier niet misstaan.

Ter inspiratie bij meditatie en gebed werden de wonden van Christus soms gereduceerd tot vrijwel abstracte vormen. In een Zuid-Nederlands getijdenboek uit de Koninklijke Bibliotheek zijn de vijf wonden weergegeven op het onderkleed van Christus, dat meer weg heeft van een vliegend tapijtje.

• 

• 

Een gehistorieerde initiaal uit dezelfde tijd is versierd met een doorboord hart omringd door vier naar de kruiswonden verwijzende stippen. Op het zelfde blad is de linkerhand van Christus afgebeeld, vergezeld van een in onze ogen welhaast geestig gebed: …‘Wees gegroet linkerhand van Christus’..

We blijven nog even binnen de kloostermuren. De onmogelijkheid om eigen kinderen te krijgen bevorderde wellicht de behoefte aan tastbare sculptuurtjes van het kindje Jezus. In de kerstnacht veranderden de nonnen in poppenmoeders die het kindje wiegden.

In middeleeuwse schilderingen en sculpturen is de focus opvallend vaak gericht op de genitaliën van het Christuskind. In een 15^e eeuws schilderij uit Keulen reikt de heilige Bernardus van Clairvaux (1090-1153) zelfs met zijn hand naar het geslacht van het goddelijke kind. Indachtig de vele schandalen met pedofiele kerkdienaren is dit tegenwoordig volstrekt verwerpelijk, maar destijds verwees dit toen nog onschuldige gebaar naar de menselijke natuur van het goddelijke kind.

• 

• 

Door het celibaat was moederschap voor nonnen niet weggelegd, maar de onderhuids sluimerende seksualiteit gaf wellicht aanleiding tot ongebreidelde fantasieën. In een 14^e eeuws exemplaar van de Roman de la Rose geven margeversieringen aan hoe de in clausuur gekooide libido toch een uitweg vond.  

• 

• 

Door een wand met peepholes wordt de bezoeker een blik gegund op een aantal in lood gestolde erotische fantasieën. Ook hier geloof je je ogen niet. Boven een vetvanger in de vorm van een vagina wordt een fallus aan het spit rondgedraaid. Een ander exemplaar toont een als pelgrim aangeklede vagina. De betekenis van deze op pelgrimsinsignes gelijkende tekens is niet duidelijk. Zijn het -tot lering of vermaak- wellicht toespelingen op avontuurtjes die pelgrims toen en congresgangers nu in den vreemde [hopen te] beleven?

• 

• 

De wonden van Christus hielden de middeleeuwse gemoederen bezig. De ongelovige Thomas vergewist zich metterdaad van het wonder van de opstanding door de zijdewond van Christus te bevoelen: eerst zien (voelen) dan geloven! Wanneer Franciscus van Assisi zich probeert te verplaatsen in het lijden van de heer ontvangt hij dezelfde wondtekenen als Christus. Vandaag de dag is dit voor velen ‘een ver van ons bed show’ maar ook de bedlegerige Lydwina van Schiedam zou in mystieke eenwording met Christus stigmata in handen en voeten hebben ontvangen

Bij de vorige wonderverhalen zijn de haren u wellicht al eens te berge gerezen, maar bij de middeleeuwse wildemannen en volledig behaarde vrouwelijke heiligen wordt wederom een beroep op uw verbeelding gedaan. Haren werden in de middeleeuwen vies en onbeschaafd gevonden, maar gaandeweg neemt die negatieve connotatie een andere wending. Om de menselijke natuur van Jezus te verduidelijken ontstaan realistische beelden en schilderijen met duidelijk zichtbaar oksel- en schaamhaar. Dat klinkt nog wel plausibel, maar bij een sculptuur van een op de borsten na volledig behaarde Maria Magdalena denk je toch het moet niet gekker worden; vanwaar al dat haar?   

Het blijkt een artistieke contaminatie van twee beeldtradities. De boetvaardige prostituee Maria van Egypte (344-421) wier kleding in de hete woestijn verschroeid was, werd op miraculeuze wijze met een warme harige vacht bekleed. Mettertijd versmelt haar iconografie met die van de bijbelse Maria Magdalena, die –inmiddels gerehabiliteerd- ten onrechte voor een prostituee werd aangezien, nadat Paus Gregorius haar vereenzelvigd had met de zondares uit het Lucas evangelie (7: 36). De vrouw die de voeten van Jezus met kostbare olie zalfde en afdroogde met heur haar. In deze expositie wordt vast een voorproefje gegeven van de solotentoonstelling over Maria Magdalena, waarover ik u in het voorjaar meer hoop te vertellen.

Ook de iconografie van de heilige Wilgefortis, verbastering van het Latijnse Virgo Fortis, een Latijnse Powergirl, gaat terug op een misinterpretatie. Een beeld van de gekruisigde Christus in de kathedraal van Lucca werd wegens zijn lange gewaad aangezien voor de legendarische vrouw die door een plots aangegroeide baard werd gered van een ongewenst huwelijk. Aldus ontkomen, werd Sint Ontkommernis, zoals ze ook wordt genoemd, de patrones van ongelukkig gehuwden en mensen met liefdesverdriet.

Behalve heiligen met uiteenlopende werkterreinen, laat de tentoonstelling ook voorsprekers zien die specifiek bij het Laatste Oordeel een goed woordje kunnen doen, zoals de voorloper van Christus op aarde Johannes de Doper. Als beloning voor een mooie dans vroeg de verleidelijke Salomé het hoofd van Johannes de Doper. (Marcus: 6: 17 e.v) dat haar na zijn executie op een schotel werd aangeboden.

• 

• 

Gebaseerd op legendes en levensbeschrijvingen krijgen Jezus, Maria en de heiligen een gezicht. Tijdens de kruisdraging wiste een tot tranen bewogen vrouw het bezwete gezicht van Jezus af. Een afdruk van zijn gelaatstrekken bleef achter op de doek. In een verfijnd sculptuurtje toont Veronica de vera eicon, de ware beeltenis van Jezus. U kunt de mate van gelijkenis toetsen aan het ernaast geëxposeerde portret. De authenticiteit ervan is echter twijfelachtig. De Lentulusbrief met het door een ooggetuige geschetste signalement van Gods zoon dook pas rond 1100 op. Maar het resultaat is mooi.

• 

• 

Vier wetenschappers lichten vanuit verschillende disciplines aspecten van het thema Lijfelijk geloven toe. Hoogleraar cognitieve psychologie, Stefan van der Sticghel, verduidelijkt hoe Andachtsbilder door emotionele participatie helpen bij meditatie en gebed. De desolate sculptuur van een niet in de bijbel beschreven episode uit de passie is daarvan een voorbeeld. Naakt en kwetsbaar wacht Jezus op de Koude Steen op zijn executie. 

In een miniatuur met de oud-testamentische figuur van Job benadrukt naaktheid eveneens zijn kwetsbaarheid (Job 2: 2 e.v.). De duivel krijgt van God zèlf carte blanche om Jobs geloof tot het uiterste op de proef te stellen. Hij verliest alles, behalve zijn geloof. Zo gaat Job de geschiedenis in als het toonbeeld van onbegrensd godsvertrouwen.

Terwijl het bloed uit zijn wonden gutst en dorpsgenoten hem bespotten vouwt Job in volledig godsvertrouwen de handen.

Een aantal mooie miniaturen illustreert de verschillende betekenissen van  ‘functioneel naakt’ in middeleeuwse kunst. In een gehistorieerde initiaal fungeert naaktheid vlak voor het eten van de verboden vrucht nog als vehikel voor de onschuld van Adam en Eva in het paradijs. Guiard des Moulines toont het moment na de zondeval. Hier wordt naakt betekenisdrager van verleiding en zonde.

• 

• 

Een sensuele Eva heeft haar man verleid tot het eten van de appel. De eerste hap is hem kennelijk meteen in het verkeerde keelgat geschoten. Let hier even op het niet nader toegelichte vrouwenkopje van de slang. Dit detail verwijst naar het verhaal van Lilith, de rebelse in de bijbel niet genoemde eerste vrouw van Adam. Omdat zij geen talent voor onderdanigheid had verliet zij haar man. Toen ze er echter lucht van kreeg dat Adam een nieuwe vrouw had, kwam ze met desastreuze gevolgen weer terug. Dit verhaal, opgetekend in het Joodse Alfabeth van Ben Sira (8^e-10^e eeuw) is angstvallig uit de christelijke traditie geweerd. Het zou vrouwen maar op ideeën brengen!

De Rooms katholieke kerk leert dat alle mensen door de misstap van Adam en Eva belast zijn met de zogenaamde erfzonde. Door het geloof in Christus is de weg naar verlossing echter open, maar het verkrijgen van een plekje in de hemel gaat nìet vanzelf. Het leiden van een braaf, godsvruchtig leven, bidden en voor je laten bidden na de dood helpt. Met dat laatste kan het verblijf in het zogenoemde vagevuur worden bekort. Nadat zij hun zonden hier hebben uitgeboet mogen de doden door naar de hemel. Vandaar die hoopvol gestemde gezichtjes van de figuurtjes in deze gehistorieerde initiaal.  

Bij het thema Naakt met betekenis ziet de bezoeker tenslotte dat ook heiligen en bijbelse figuren niets menselijks vreemd is. Ondeugende bijbelverhalen waren ook in de middeleeuwen al geliefd. Actueel in de huidige Metoo discussie zijn miniaturen waarin het overspel van koning David met zijn buurvrouw Bathseba in verschillende gradaties van onbetamelijkheid wordt getoond. Mooi van lijf en leden wekt de in haar tuin badende Bathseba de begeerte van de koning. Zijn uitnodiging brengt haar in gewetensnood. Moet ze haar man trouw blijven of de koning gehoorzamen? Ze kiest voor dat laatste en daar komt veel narigheid van. Wanneer Batsheba zwanger is stuurt koning David haar echtgenoot Uria naar het front. Opgesteld in de voorste gelederen zal hij met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid sneuvelen…

Overigens wisselt het perspectief in deze bijbelse verhalen nogal eens. Losers worden helden en andersom. Noach bekend als de held van de Zondvloed is in verschillende miniaturen naakt weergegeven nadat hij overmatig heeft genoten van de opbrengst van zijn wijngaard. Noach wordt bespot door zijn zoon Cham. De anderen tonen meer respect en bedekken de naaktheid van hun vader met een mantel, terwijl ze de andere kant opkijken. In deze scènes staat naaktheid symbool voor schaamte.

Sprekend over geestrijk vocht kom ik nog even terug op de alpha en omega van deze bespreking: de Kruisigingstriptiek uit de Phoebus Collection.

In gesloten toestand zie je rechts een voorstelling van het Laatste Oordeel. Links daarvan staan Jezus en Maria die met een welgemikte straal bloed en wijn in de levensbron spuiten. Uit een gouden kraantje wordt deze revitaliserende cocktail getapt als opkikkertje voor hen die uit de dood ontwaken.

Een mooie en informatieve tentoonstelling. Te zien tot en met 17 Januari 2021 in museum Catharijneconvent.

Catalogus bij de tentoonstelling:

Wendelien van Welle-Vink, Body Language, Het lichaam in de middeleeuwse kunst, Utrecht 2020

Link: Tentoonstelling Body Language, Museum Catharijne Convent