Dit najaar krijg je de kans om de Zwolse kunstenaarsfamilie Ter Borch te leren kennen. Niet alleen in Museum de Fundatie, maar ook in Academiehuis Grote Kerk en Stadsmuseum Anno is hun werk te zien. Heel Zwolle doet mee!
In de Fundatie zijn 35 schilderijen en 75 werken op papier voor het eerst samen te zien. Gemaakt door Gerard Ter Borch de Oude, zijn zoons Gerard de Jonge, Harmen, Moses en de herontdekte dochter Gesina.
De tentoonstelling is samengesteld met bruiklenen van gerenommeerde musea uit binnen- en buitenland. The National Gallery of Washington D.C., stond niet alleen schilderijen af, maar ook de samensteller van de tentoonstelling hun conservator Marjorie Wieseman.
Evenals Rembrandt en Vermeer die in de 18e uit de mode raakten, maakten de Ter Borchs in de 19e eeuw hun comeback. Het zogeheten Atelierbezit Ter Borch, dat in 1887 door het Rijksmuseum werd verworven heeft daaraan bijgedragen.
Zo’n 400 jaar geleden kon je hen nabij hun woonhuis in de Sassenstraat, op de Markt en in de Grote Kerk van Zwolle tegenkomen. Plekjes die je ook op hun tekeningen herkent.
Voor haar project The 17th Heaven# liet de Franse kunstenaar Chourouk Hriech zich door deze gedachte inspireren. De wanden van het trappenhuis van de Fundatie zijn van plint tot plafond bedekt met blow-ups van haar creaties. Een welhaast psychedelische mix van stadsgezichten en fragmenten uit de tekeningen en schilderijen van de Ter Borchs. Gesina heeft daarin, geïnspireerd op Gerard de Jonges Concert dat in de expositie te zien is, een prominente plek gekregen. Terecht, want de tentoonstelling is grotendeels aan haar te danken.
Anders dan haar succesvolle broer Gerard, speelde Gesina als ‘zondagsschilder’ een bescheiden rol. Maar met haar kalligrafische teksten, tekeningen, aquarellen en werk van haar broers vulde zij drie albums. Het zogeheten Materi-boeck met kalligrafische teksten, het Poezië-albummet geïllustreerde liederen en poëtische teksten en het Familie-album, dat behalve haar waterverftekeningen ook werk van haar familie bevat. Drie eeuwen later vormen de albums een unieke bron voor de samenstellers van de tentoonstellingen.
Ook al is Gesina vrij onbekend, toch is de kans groot dat je haar wel eens hebt gezien. Zij stond model voor de mooi geklede dames in de genrestukken van haar halfbroer Gerard, zoals in Dame die haar handen wast uit Dresden.
Dat Gesina meer kon dan kalligraferen en poseren bewijzen de postume portretten van haar broer Moses, die tijdens de Tweede Engelse oorlog in 1667 op 22-jarige leeftijd sneuvelde. Op een aquarel in het familiealbum is te zien hoe de dood hem in een roeibootje op de kust van Harwich komt halen. Het aan hem gewijde memorieportret, dat als campagnebeeld fungeert, werd dit jaar op de TEFAF voor 3 miljoen euro door het Rijksmuseum aangekocht.
Gesina maakte tekeningen en aquarellen van alledaagse scènes, vaak met zwarte humor. Zoals een herbergscène waar een bezoeker rustig van zijn pintje geniet terwijl een zelfmoordenaar aan de schoorsteenmantel bungelt.
Of de impressie van een bedlegerige stervende roker, die per testament dicteert hoe zijn schamele bezittingen -vooral drinkglazen- onder zijn vrienden moeten worden verdeeld.
Voor we naar de originele tekeningen en schilderijen in Museum de Fundatie gaan, nemen we een kijkje in het Academiegebouw Grote Kerk. Onder het motto Gesina & Gezien worden wordt de dochter des huizes hier in het zonnetje gezet. Onder een grote op het hemelbed in een van Gerards schilderijen geïnspireerde tent, kun je de 45 minuten durende animatie-opera Geesken van Wim Trompert & Camerata Traiectina bekijken en beluisteren (zie website Academiegebouw Grote kerk). De opera is samengesteld met beelden uit Gesina’s albums en componisten uit haar tijd. Ook fotograaf J. Abels liet zich door Gesina inspireren. Met een blik door de peep holes van zijn kijkkasten beland je in de wereld van Gesina en haar broers.
In Stadsmuseum Anno staat het thema Alles is Familie centraal. In de voormalige woonvertrekken van Gesina’s zus Catharina wordt de bezoeker aangesproken op –of geconfronteerd met– de vraag: waar stond jouw wieg en heeft dit bepaald wat je bent geworden?
Ben je (niet) familieziek, loop dan door en sta even stil bij het thema rouw, dat ook prominent aanwezig is in Gesina’s werk. Door kindersterfte en pestepidemieën (1655-1657) was de dood in de 17e eeuw nooit ver weg. In 1655 werd een derde van de Zwolse bevolking gedecimeerd.
In Zwolle herinnert de naam van restaurant het Pestenhuys nog aan die tijd. Wie kon verliet de stad, zoals het gezelschap dat in een van Gesina’s waterverftekeningen per koets op het platteland arriveert. Goed mogelijk dat we de Ter Borchs zien die aankomen bij hun buitenplaats De Ramshorst.
In het stadsmuseum wordt een kopie van het postume portret van Moses als tweejarig kind getoond. In een vitrine zie je enkele voorbeelden van de daarop afgebeelde objecten.
Ook in andere voorstellingen staat de dood centraal. Zelfs in ogenschijnlijk vrolijke voorstellingen, zoals in de grimmige variant van een vrolijke buitenpartij als een Bacchanaal met levenden en doden. De boodschap lijkt duidelijk: CARPE DIEM!
In het Stadsmuseum kun je Gesina’s kunstboek in facsimile eigenhandig doorbladeren. In de Fundatie, waar het origineel achter glas ligt zie je een digitale versie. In een verstild kabinetje gaat de wereld van Gesina voor je open.
In een van haar aquarellen kerft Gesina haar naam en de datum van haar dertigste verjaardag in een boom: 15 november 1661. De letters DMS staan voor haar persoonlijke motto: Deugd Maakt Schoonheid. De daaronder aangebrachte Franse tekst met hartjes bevat mogelijk een liefdesverklaring aan Hendrik Jordis, een Amsterdamse koopman, acteur en toneelschrijver. De tekst luidt in vertaling: …‘Leve het hart dat van mijn hart houdt’. Ter gelegenheid van haar verjaardag schreef hij een lofdicht; de Papiere Laure krans gevlochten ter gebooren dagh van d’E Juffrouw Gezina Ter Borch. Ondanks de wederzijdse affectie traden zij nooit in het huwelijk. Kort na 1661 werd de relatie om onbekende reden verbroken.
Gesina Ter Borch, Vrouw die haar naam in een boom kerft, 1661. Familie-album, fol. 27 recto. Penseel in zwart en kleuren, gehoogd met zilver. 243 x 360 mm. Rijksmuseum, detail.
We sluiten het prentenboek en vervolgen onze kennismaking met de Ter Borchs in Museum de Fundatie. De expositie begint met een stamboom van de kinderrijke familie. In de navolgende zalen kun je de originele tekeningen en schilderijen van Gerard de Jonge, Harmen (1638-1677), Moses (1645-1667), Anna (1622-1679) en Gesina (1631-1690) bewonderen.
Zij erfden het talent van hun vader, die, na een veelbelovende artistieke start geen carrière in de schilderkunst maakte. Wegens zijn drukke baan als licentmeester (belastingontvanger) moest hij stoppen met schilderen, maar hij liet zijn kroost van kleins af aan tekenen. Thuis bij de familie Ter Borch werd dan ook iedere dag getekend. Zelfs de allerkleinsten deden mee.
De talrijke schetsen met dezelfde onderwerpen laten zien dat de kinderen ook van elkaar leerden. Harmen en Gesina beeldden beide een vioolspelend kind uit. Op diverse werken noteerde vader Gerard wie het gemaakt had en wanneer. De meeste kinderen van die leeftijd komen niet verder dan een houterig mannetje of een rudimentair vormgegeven huis met een rookpluim uit de schoorsteen, maar Gerard de Jonge maakte in 1625 een rake schets van een man te paard. Op het blad noteerde zijn vader: ‘Anno 1625. den. 25./September. G. T. Borch/de Jonge inventur’. Geen wonder dat hij trots was: Gerard was nog maar 7 jaar toen hij de voorstelling uit eigen waarneming maakte.
De familieleden zijn met diverse (zelf)portretten vertegenwoordigd. Leuk om het uiterlijk van Gesina, zoals waargenomen door de ogen van haar broer, te vergelijken met haar flatteuzere zelfportret.
De jongste zoon, Moses legde niet alleen zijn eigen gelaatstrekken vast, maar ook een goed getroffen portret van zijn vader.
In de kabinetten in de bovenzalen worden verschillende thema’s belicht. Aan elke Ter Borch is bovendien een aparte zaal gewijd. En een daarvan zie je coproducties van Gerard de Jonge en Caspar Netscher. De leerling die naam zou maken als genreschilder, hielp zijn leermeester bij het portretteren van de kinderrijke familie Crayevanger. In deze zaal wordt behalve de al genoemde olieverfportretten van Moses nog een derde portret Moses ter Borch met kolf slaghout uit Washington getoond.
De kinderen Ter Borch hadden een scherp oog voor opmerkelijke verschijningen in de Zwolse straten. Van ieders hand wordt een keur aan pentekeningen en schetsen van velerlei alledaagse scènes. Van Gesina’s hand zie je een studie van twee zwarte jongens, die zij ‘nae ’t leven’ portretteerde. Boeiend zijn ook de sfeervolle stadsgezichten bij dag of nacht en impressies van zwierige schaatsers, zoals weergegeven door Gerard de Jonge en zijn broer Harmen. Arbeidslieden die een zware last uit een kelder trekken, figuren die tegen de wind in torsen of daar juist op meegaan. Harmen legde het beeld van een schilder vast, op wiens werk een aantal bewonderaars over de schouder meekijken. Het deed me denken aan impressies die 19e -eeuwse kunstenaars als Isaac Israëls van soortgelijke pottenkijkers gaven.
In hun oeuvre ontdek je ook getekende en geschilderde varianten van een tegenwoordig weer actueel actuele verschijning: de luizenmoeder. Gerard de Jonge maakte een momentopname van zijn stiefmoeder Wiesken Matthijs, die het hoofd van Harmen nakijkt op kruipend ongedierte. Let op de goed waargenomen lijdzame manier waarop het jochie, dat gestoord in het balspel, voor dit vervelende klusje is binnengeroepen. Op een ander paneeltje wordt ook hun huisdier onder handen genomen.
Bij de Ter Borchs is, wellicht in navolging van Rembrandt, ook ruimte voor onderbroekenlol. Zowel van Gerard, Moses als Gesina zie je schetsen van poepende figuurtjes.
Naast low-life was er ook aandacht voor actuele politiek. Als verslaggever avant-la-lettre legde Gerard de Jonge in 1648 in Münster de plechtige ratificatie van de Vrede van Münster vast, waarmee officieel een einde kwam aan de Tachtigjarige Oorlog. Met een klein zelfportretje links naast de lijst, informeert hij de beschouwers: Gerard was here!
In zijn jonge jaren reisde Gerard de Jonge ook naar Londen en Spanje, maar in 1654 vestigt hij zich in Deventer. Sindsdien maken eenvoudige alledaagse onderwerpen plaats voor elegante figuren in chique interieurs. De prachtig weergegeven stofuitdrukking van tapijten en vooral satijnen japonnen trok de aandacht van Amsterdamse kooplieden. In zijn eigen regio ontving Gerard vooral portretopdrachten van de calvinistische bestuurdersklasse. In sobere stijl vereeuwigd evoceren Willem Mariënburg en zijn echtgenote Geertruid, deugden als terughoudendheid en matigheid.
Opdrachtgevers in Holland hadden er echter geen moeite mee om hun welstand te tonen. Gerbrand Pancras liet zich in een met zilvergalon, strikken en kwikken versierde outfit portretteren.
Bij een portret van Twee herderinnen (Gesina en Catharina) kom ik nog even terug op de onderlinge beïnvloeding. Gesina hield van de destijds populaire arcadische poëzie. De daarop gebaseerde pastorale illustraties van amoureuze herders en herderinnen inspireerden Gerard kennelijk voor het portret van Gesina en Catharina als Arcadische herderinnen.
50,5 x 34,5 cm. Privéverzameling
Anders dan Gerard en haar zusters bleef Gesina ongetrouwd. Zij wijdde haar leven aan de kunsten en het bewaren van de artistieke nalatenschap van haar familie. Per testament bepaalde ze dat dit archief in de familie moest blijven. Met deze albums en haar allegorisch zelfportret, De overwinning van de Schilderkunst op de Dood, maakte Gesina zichzelf onsterfelijk. De dood met zijn geknakte pijl heeft niet het laatste woord en dat geldt ook voor deze samenvatting, want over de Ter Borchs is nog lang niet alles gezegd.
Lees verder in het aan de Ter Borchs gewijde thema nummer van Kunstschrift, de prachtige catalogus die bij de tentoonstelling is verschenen en ga in Zwolle kijken!
Catalogus: Thuis bij Ter Borch, Kunstenaarsfamilie in Zwolle, Marjorie E. Wieseman e.a. Museum de Fundatie, W Books, 2025
Kunstschrift jaargang 69 nr. 4, augustus/september 2025, De Familie Ter Borch
Museum de Fundatie, Thuis bij Ter Borch – Kunstenaarsfamilie in Zwolle
–
