Betoverend, inzichtelijk en overzichtelijk !
Wie kent niet het moedeloze gevoel dat je tijdens een museumbezoek soms al na een half uur overvalt ? Zoveel objecten, zoveel teksten in te kleine letters en nog zoveel zalen te gaan ?
De tentoonstellingsmakers van het RMO hebben een goede formule gevonden om dit euvel te voorkomen. Op de eerste verdieping krijgt de bezoeker in drie compacte, fraai vormgegeven en duidelijk betekste exposities een beeld van de Romeinen en hun sporen in de Lage Landen in de opstelling Romeinse Kust. Een tweede expositie, Vlijmscherp Verleden, toont de geschiedenis en de rituele en symbolische betekenis van het zwaar. Van een vuistbijl uit de steentijd tot het 19e eeuwse rijkszwaard, waarmee koning Willem Alexander werd ingehuldigd.
In een derde zaal, Egypte land van onsterfelijkheid, reist de bezoeker terug naar het avondland van de oude Egyptenaren. Zij geloofden in een eeuwig leven na de dood. Om dit te bereiken waren een aantal praktische en rituele handelingen nodig, waarin mummificatie van het lichaam centraal stond. Deze verstilde expositie biedt een voorproefje van nieuwe Egypte zalen, die vanaf 15 oktober te zien zullen zijn, gewijd aan het dal der Koningen, met de focus op koningin Nefertari; de ‘first Lady van Egypte’. De zalen zullen worden ingericht met objecten die na een logeerpartij in Bologna en Quebec, waar ze een half miljoen bezoekers trokken, weer in Leiden zijn thuisgekomen.
In de huidige tijdelijke Egypte expositie kan de bezoeker tot 3 oktober in de geest meereizen met de oude Egyptenaren, die na de dood op weg gaan het hiernamaals, waarover later in deze blog meer.
Strandwandeling
Laten we nu eerst tijdens een strandwandeling in de tentoonstelling Romeinse Kust, op zoek gaan naar sporen van de Romeinen in Nederland. Deze wandeling wordt geïlustreerd met topvondsten, maar het blijft archeologie waarschuwt gastcurator Tom Hazenberg. Het is niet alles goud wat er blinkt, maar ik zag toch veel objecten met een in historisch opzicht gouden randje !
Hoe zagen de woon- en werkplekken van die Romeinen in Nederland eruit en welke gevolgen gaf hun ontmoeting met de inheemse bevolking?
De als ‘strandwandeling’ gepresenteerde verkenning in noord-zuid richting wijkt af van de traditionele presentatie van Romeins Nederland, langs de noordgrens van het Romeinse Rijk gevormd door de Rijn. Je kunt kiezen voor een noordelijke of zuidelijke start. De tentoonstelling is gebaseerd op 10 jaar onderzoek van voornoemde gastcurator, auteur van een respectabel aantal boeken en initiatiefnemer van het Limes-bezoekerscentrum Nigrum Pullum in Zwammerdam. De tentoonstelling is ingericht door projectleider conservator Tanja van der Zon van het RMO. De bezoeker van deze speciaal voor gezinnen bedoelde (maar daarom niet minder interessante) tentoonstelling krijgt een wandelkaart mee, waarop Nederlandse kustplaatsen met een Romeins verleden zijn aangeduid. Per locatie worden historische feiten èn veronderstellingen aan de hand van vondsten en ‘artist impressions’ verduidelijkt.
Hoe het met die Romeinen langs de Rijngrens zat wist ik nog wel zo’n beetje, maar dat in Schagen en ook op Texel sporen van Romeinen zijn aangetroffen wist ik niet. De tentoonstelling, ingedeeld in drie trajecten, geeft een beeld van de Romeinen in Nederland rond het jaar 200 na Chr. In de eerste etappe worden Texel en Schagen belicht; het gebied van de zelfstandige, ‘self-supporting’ inheemse Friezen. Zij wekten het medelijden van Plinius, omdat ze op ‘drijvende eilanden’ in zompige moerassen leefden. Een aantal Friezen nam, zoals ook de locale bevolking elders, vrijwillig dienst in het Romeinse leger. Maar eigenzinnig als zij waren, behielden zij hun eigen tradities, getuige een vitrine met inheems zwart aardewerk. Tussen de bodemvondsten werden slechts enkele Romeinse objecten gevonden. De Friezen lieten zich niet knechten. In 23 n. Chr. vielen zij zelfs Castellum Flevum bij het huidige Velsen aan.
In deze contreien bevonden zich in de vroeg Romeinse tijd forten bij Velsen en Velserbroek, een heiligdom en een zeehaven.
Na het jaar 47 houdt keizer Claudius de gebiedsuitbreiding boven de Rijn voor gezien. De Romeinen trekken zich terug achter de rivier die van belang is als transportader en als noordgrens van het rijk. De limes werd beschermd door een keten van militaire forten, waarvan de bemanning middels lichtsignalen met elkaar communiceerde. Zoals de wachters op de Chinese muur middels vuurwerk eveneens deden.
De Romeinen bewaakten niet alleen die Rijngrens; zij verdedigden ook de Noordzeekust middels forten in de duinen, zoals Fort Ockenburg en Fort Scheveningseweg in Den Haag. Met deze ‘Atlantikwall’ avant-la-lettre, trachtten zij invallen van piraten af te slaan. Dit waren geen Vikingen maar Chauken. Wanneer het consolideren van de macht en het buiten de deur houden van piraten onbegonnen werk blijkt, verlaten de Romeinen onze gebieden in de 4e eeuw.
Van Velserbroek en Velsen gaat de wandeling verder. De bezoeker stapt in de expositie letterlijk –in het tapijt- over de Rijngrens waar het tweede traject begint. In een vitrine met vondsten gedaan bij Fort Matilo bij Leiden, wordt de blik getrokken door een bronzen ruitermasker dat, bevestigd aan een helm, gebruikt werd bij toernooien en tijdens gevechten, om de vijand schrik aan te jagen. In de vitrine ligt ook een godenbeeldje en de bronzen onderarm van een keizerbeeld.
Van daar wandelt men via het fort bij Valkenburg, Praetorium Agrippina, waar de bodem o.a. een Isisbeeldje prijs gaf, naar de Brittenburg bij Katwijk, het eindpunt van de Limes. Hier en in het nabijgelegen Valkenburg en Leiden bevonden zich de laatste forten van een lange verdedigingsketen langs de Rijn. In de bijbehorende vitrine ligt een kruikje met oud opschrift ‘een witte kruik welke gebruikt werd bij de Romeijnen om de wijn uit te gieten by hunnen offeranden’ en een dupondius uit de tijd van Caligula met afbeelding van een 4-span uit 37-41 n. Chr.
De volgende stop is Forum Hadriani, de belangrijkste nederzetting in het woongebied van de Cananefaten. Een heuse stad, aangelegd naar Romeins stedebouwkundig concept op de plattegrond van een dambord, compleet met stadsmuur, poorten, tempels een badhuis en huizen voor de ca. 1000 inwoners. De stad dankt haar naam aan Keizer Hadrianus, die de nederzetting in het jaar 21-22 tijdens een bezoek marktrecht schonk. Vandaar de naam Forum Hadriani: markt van Hadrianus, die in de huidige stadsnaam Voorburg nog naklinkt. Tussen de bodemvondsten bevindt zich de hand van het standbeeld van Keizer Hadrianus, dat ooit op het Forum stond opgesteld.
We lopen verder richting Naaldwijk, waar, aan het Helinium (de monding van Maas en Waal) een Romeinse vlooteenheid, een classis, gelegerd was. Hier werd in de 2e eeuw het kanaal van Corbulo gegraven, dat deze waterweg verbindt met Forum Hadriani en Lugdunum (Katwijk). In de bedding van het kanaal werd het voornoemde bronzen masker (80-125 na Chr.) opgediept.
Na de oversteek van het Helinium belanden we op Voorne Putten met de handelsplaats Goedereede; veilige ankerplaats. Thans een klein dorpje, maar in de Romeinse tijd een havenplaats van formaat. Hier werden locale produkten verhandeld als vissaus, kalk van gemalen schelpen en zout dat in zogenaamde ‘deukbekers’, door verdamping werd verkregen.
.Een klein zeilschip illustreert het belang van de scheepvaart voor deze plaats. Handelswaar aangevoerd met platbodems van het type gevonden bij Zwammerdam, werd op deze vrachtvaarders geladen voor de oversteek naar Brittannia. Iets verderop bereiken we de zeehaven Colijnsplaat, heiligdom van Nehalennia, waar we straks zullen terugkeren. Nu lopen we even door naar Domburg, de woonplaats van mijn grootvader waar zich eertijds waarschijnlijk een steunpunt voor de Romeinse vloot bevond. Als kind hoorde ik verhalen over mysterieuze Romeinse ruïnes, die ooit voor de kust gezien waren. In een vitrine liggen de stille getuigen van deze episode in de geschiedenis van de latere badplaats.
In een 17e eeuwse nieuwsbrief getiteld Extraordinarie Antique Ontdeckinghe/ ghevonden aan het zee-strandt te Domburgh uit 1647 worden Romeinse strandvondsten beschreven en geschetst. Restanten van een heiligdom gewijd aan de godin Nehalennia dat door een veranderde kustlijn in de golven is verdwenen. Naast votiefstenen met haar beeltenis werden ook altaren gewijd aan Neptunus en Jupiter aangetroffen. In de jaren ‘70 zag ik in Middelburg de tentoonstelling van een wonderbare visvangst. Toen vissers hun loodzware netten ophaalden troffen zij daarin geen vis aan, maar enorme stenen; het bleken altaren van de godin Nehalennia te zijn. Archeologisch gezien ‘a real big fish’ ! Ze waren in Colijnsplaat door afkalving van de oever met tempel en al in de de Oosterschelde beland !
Tien jaar later zat ik in de collegebanken van de (toen nog) Utrechtse Archeologische faculteit. Ik deed mee aan een opgravingsstage naar de resten van een Romeinse nederzetting in de Meern, waar een pril begin gemaakt werd met het openen van het Romeinse bodemarchief, dat inmiddels verder ontsloten is. Link archeologie Leidsche Rijn
Handelswaar uit Zeeland werd door het gehele westelijk deel van het Romeinse Rijk gedistribueerd. Alvorens de gevaarlijke oversteek naar Brittannia te maken schonken handelaren, reders en reizigers de godin Nehalennia een votiefaltaar om een goede zeereis af te smeken. Dit deden zij getuige het opschrift V.S.L.M., Votum solvit libens merito … ‘gaarne en …. met reden’.
Dit zandstenen altaar werd tussen 150-250 na Chr. geschonken door de reder Vegisonius uit Gallia. Nehalennia houdt een mand vruchten en een bos groenten in haar hand. Haar voet rust op het voorsteven van een schip; in andere reliefs houdt zij, vergezeld van een hond, een roer in handen. Een artists impression toont het heiligdom van Nehallennia in Colijnsplaat.
Mocht u na deze verkenning meer willen weten over de Romeinse Rijk, bezoek dan de andere afdelingen in dit museum gewijd aan de Romeinen.
Tot slot: verlaat het RMO niet voordat u beneden ook de tentoonstelling Baalbek Bewonderd heeft gezien, met schilderijen (neen, geen foto’s !) door Teun van Staveren in zijn Delftse atelier vervaardigd naar schetsen die hij in Libanon ter plaatse maakte. Deze architectuurfragmenten, waargenomen vanuit verrassende standpunten, zijn van een verstilde schoonheid.
Rijksmuseum van Oudheden, Leiden. Romeinse kust, 1 april tot en met 25 september 2016
En last but not least: vergeet ook niet de kleine schatkamer met meer dan honderd gemmen en gesneden stenen te bezoeken of beter nog, begin hier uw bezoek !
Educatief medewerkster en onderzoeker Selkit Verberk realiseerde met de tentoonstelling Pracht & Precisie een droom; waarmee zij het onderwerp van haar afstudeerscriptie nu met het publiek kan delen. Gesneden stenen en gemmen, kunstwerkjes op de vierkante millimeter, soms niet groter dan een pinknagel. Hoe deden deze kunstenaars dat ?
Het antwoord vindt u in deze fraaie expositie, met topstukken als de camee met Triomf van keizer Constantijn op zijn rivaal Maxentius in 312 n. Chr., Coll. RMO en de piepkleine gem met Herakles, 5e e. v. Chr., coll. RMO.
Op deze kleinoden afkomstig uit Egypte, het Nabije Oosten en de Klassieke wereld, zijn keizers, goden, dieren en magische spreuken te zien, mits je goede ogen hebt ! Gelukkig is een loupe voorhanden. Gesneden voorstellingen hadden een multifunctioneel doel. Behalve gekoesterd om esthetische redenen, werden ze gedragen als zegelring en als talisman om de heilbrengende werking. Daarnaast waren ze functioneel als rolzegel. Behalve betoverende stenen zijn in de expositie ook prenten, tekeningen en ladenkastjes van 19e eeuwse verzamelaars te zien. Het RMO toont met deze expositie het topje van de ijsberg van haar collectie cameëen en intaglio’s, welke in 2013 nog eens werd aangevuld met de gesneden stenen van het opgedoekte Geld Museum in Utrecht, waarmee de collectie nu zo’n 6300 exemplaren telt !
Tentoonstelling Pracht en Precisie, t/m 31 december 2017, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden.
