Tag: Romanov

Bij deze tweede jubileumtentoonstelling in de Hermitage zou de gedachte kunnen opkomen: alwéér een expositie over het Russische hof?

De conservatoren zijn er opnieuw in geslaagd een ander aspect van het rijke Russische verleden te belichten. Tot half maart zijn de zalen van de Hermitage omgetoverd in één grote schatkamer vol juwelen en sierobjecten van de Romanovs en hun gefortuneerde tijdgenoten. Topstukken die de modes van vier eeuwen edelsmeedkunst weerspiegelen.

In het verleden waren buitenlandse reizigers ook al verwonderd over de enorme rijkdom aan het Russische Hof. Tijdens een bal in St. Petersburg hoorde één van hen de restjes van losgeraakte briljanten en parels onder zijn schoenen kraken, aldus gastconservator Martijn Akkerman. Niet alleen de dames, maar ook de heren droegen juwelen en insignes bezet met edelstenen.

Verschillende eigenaren van de getoonde kostbaarheden zijn middels hun beeltenis en kleding bijna tastbaar aanwezig. Op enkele portretten herken je zelfs sieraden uit de vitrines.

Maar het is niet louter goud wat er blinkt. Soms zat achter details in de door goudsmeden als Boucheron, Cartier en Fabergé vervaardigde sierobjecten een uitsluitend voor intimi bedoelde geheime boodschap verstopt.

Uit de kluizen van het museum in St. Petersburg is een onvoorstelbare rijkdom tevoorschijn is gekomen. De schittering doet letterlijk en figuurlijk bijna pijn aan je ogen. Zeker wanneer de beelden van schrijnende armoede van het Russische volk, zoals getoond in de Netflix serie The Last Czars, nog op je netvlies staan. Een geromantiseerd, maar historisch verantwoord relaas over het leven van tsaar Nicolaas II en tsarina Alexandra Fjodorovna; heersers over een enorm rijk dat op het punt staat in te storten.
Hoewel door volksopstanden en raadgevers gewaarschuwd, sloten de wereldvreemde tsaar Nicolaas II en zijn echtgenote hun ogen voor het naderende einde.  

In voornoemde serie ziet de kijker in een flash-back hoe na vier dochters de felbegeerde troonopvolger wordt geboren èn, het blijft een Netflix serie: hoe deze zoon geconcipieerd wordt. Terwijl zij op een Perzisch tapijt voor een open haard de liefde bedrijven roepen Nicolaas & Alexandra zuchtend de zegen van de Allerhoogste aan!
Het heeft maar ten dele geholpen.
Met de geboorte van een zoon is hun gebed weliswaar verhoord, maar wanneer de trotse ouders Aleksej presenteren trekt een wolk voor de zon; zijn naveltje blijft bloeden. De boreling lijdt aan hemofilie.

Tsarina Alexandra, de als Alix van Hessen-Darmstadt geboren kleindochter van koningin Victoria, zoekt haar heil bij de charismatische gebedsgenezer Grigori Raspoetin. Uiteindelijk krijgt hij haar met zijn desastreuze raadgevingen, helemaal in de ban. Onder meer met zijn advies aan het adres van de tsaar om als bevelhebber van het Russische leger deel te nemen aan WOI. Gespeend van elke realiteitszin begeeft Nicolaas II zich  als een Don Quichotte, nota bene met zijn aan hemofilie lijdende zoon aan zijn zijde, op het oorlogspad.

Na de ontijdige dood van tsaar Alexander III in 1894 moest Nicolaas zijn vader totaal onvoorbereid opvolgen. Zijn bewind stond van meet af aan onder een slecht gesternte. Tijdens de kroningsceremonie in 1896 viel de keten met de ster van de Sint Adreasorde, symbool van de onoverwinnelijke macht van Rusland, voor de voeten van de tsaar.
 Dit beloofde niet veel goeds!

De expositie toont verschillende exemplaren van dit ordeteken, zoals de met honderden briljanten en diamanten bezette ster van hofjuweliers Kämmerer & Selftigen. Dit object zou als topstuk van edelsmeedkunst alleen al als pars pro toto voor de getoonde kostbaarheden kunnen fungeren, maar in de tentoonstelling zijn sierobjecten te zien die door de relatie met de oorspronkelijke eigenaren en het verhaal er àchter nog interessanter zijn.
Al is het moeilijk kiezen!

Laat ik beginnen met de laatste reis van de Romanov juwelen. Op 1 augustus 1917 vertrok het gezin van tsaar Nicolaas II onder dwang naar Tobolsk in Siberië. In de bagage waren talrijke juwelen verstopt. Een klein jaar later werden de tsaar en zijn gezin in de nacht van 17 op 18 juli in de kelder van het Ipatjevhuis doodgeschoten. De juwelen waarmee de tsarendochters tijdens hun leven goede sier hadden gemaakt, zorgden voor een afschuwelijke doodstrijd. Toen kogels op hun met juwelen gevulde korsetten afketsten, werden zij doodgestoken met een bajonet. Pas in 1991 werden hun stoffelijke resten in de bossen van Jekaterinenburg teruggevonden.

Met de bijzetting van de Romanovs in de Petrus en Pauluskathedraal in Sint Petersburg volgde zeven jaar later eerherstel. In 2000 werden zij door de Russisch Orthodoxe kerk zelfs heilig verklaard. Tussen de opgegraven lichamen werd, als stille getuige, een pareloorknop van tsarina Alexandra gevonden.

Parels spelen in de tentoonstelling een prominente rol. Voor uitvinding van de gecultiveerde variant, vormden ze een kostbaar, kant en klaar geschenk van de natuur. Rusland zijn parels veelvuldig gebruikt in snoeren, oorbellen, diademen en vastgezet op de zomen en lijfjes van japonnen, zoals  in Louis Caravaque’s portret van tsarina Elisabeth, uit het Russisch Museum. Meebewegend op de korte ademhaling van de in korsetten gevangen draagsters zorgden de opgestikte parels voor een adembenemende sensatie!  

Vanaf de eerste helft van de 18^e eeuw zetten Russische tsarina’s de toon met een uitbundige voorliefde voor juwelen. De sieraden van tsarina Anna Ioannovna, die van  1730 tot 1740 regeerde, vormen de  basis van de rijke juwelencollectie van de Hermitage. Uit haar bezit ziet de bezoeker een 46-delige uit puur goud bestaande toiletset. Ook de dochter van Peter de Grote, tsarina Elisabeth, die tussen 1741-1762 aan de macht was, en Catharina de Grote (1729-1796) voegden kostbare stukken aan de Romanov collectie toe.

De modebewuste moeder van tsaar Nicolaas II, Maria Fjodorovna (1847-1928) wordt in de tentoonstelling zelfs gepresenteerd als een fashionista. Uit haar garderobe, die van haar schoondochter Alexandra Fjodorovna en tijdgenoten ziet de bezoeker schitterende avond- en baljaponnen met bijpassend schoeisel en een keur aan juwelen. In 1919 wist Maria Fjodorovna, met medenemen van een aantal sieraden, naar Denemarken te ontkomen. Het doodsbericht van haar zoon negerend- plaatste zij elke avond een kaars voor haar raam, zodat:
…’Nicky weet dat ik op hem wacht’…

Haar diadeem, (zeg niet: tiara waarschuwt Akkerman), rond 1885 vervaardigd door Michael Perchin van het juweliershuis Fabergé, vormt de glansrijke afsluiting van de tentoonstelling. Het pronkjuweel is bezet met ontelbare briljanten en drie guirlandes van diamantjes, zogenoemde pampilles, die schitterend meebewegen met de draagster.

Een soortgelijk exemplaar uit Maria Fjodorovna’s bezit belandde achtereenvolgens op de hoofden van de hertogin van Marlbourough en Imelda Marcos om te eindigen in een kluis op de Filipijnen.

De laatste tsarina Alexandra Fjodorovna (1872-1918) tenslotte, belichaamt het schitterende en tevens dramatische slotakkoord van dit verhaal.

Naar ideeën van Carlo Wijnands en Vanessa van Dam is de grote zaal van de Hermitage omgevormd tot een monumentale balzaal met als achterwand een enorme in facet geslepen nep-diamant. Voor de inrichting lieten de ontwerpers zich inspireren door het fin de siècle, dat samenviel met de laatste bloeiperiode van de Russische tsaren. Tegen dit décor is met baljurken, japonnen, kostuums en oogverblindende accessoires, aldus het persbericht: een feest van ‘Jewels & Fashion’ gecreëerd.

In een zijzaal is een complete schatkamer ingericht met kleinoden van edelmetaal: beeldjes en miniatuur kinderspeelgoed. Hier herken je ook het 18^e eeuwse boeketje dat het campagnebeeld siert: door Jérémie Pauzié voor tsarina Elizabeth samengesteld van bloemrijke edelstenen.   

Van Catharina de Grote’s tijd dateren kostbare snuifdozen in de meest fantasierijke vormgeving. Soms ontleend aan de natuur, zoals schelpen of aan een alledaags object als een damesschoentje. De snuifdoos, thans een vergeten object, was destijds zeer geliefd; niet alleen voor het bewaren van snuiftabak, maar ook geraffineerd verstopt onder een dubbel dekseltje, voor het bewaren van het portret van een geheime liefde.

Voor haar toenmalige favoriet Semjon Zoritsj liet zij rond 1775 een prachtig in goud, groen email en briljanten uitgevoerd exemplaar vervaardigen. In de klauwen van een adelaar zijn, heel geraffineerd de monogrammen van haarzelf EII (Ekaterina II) en de Z van haar amant verwerkt. Na opening middels een klein knopje, worden de symbolen van geloof, hoop en toewijding in de vorm van een zonnebloem en een hand met een vlammend altaar zichtbaar.

In een belendend kabinetje wordt de tentoonstelling met uitstalling van erotisch getinte objecten, nog spannender: ringen met ‘peep’kleine verleidelijke scènes en nog meer snuifdoosjes met een letterlijk en figuurlijk ‘dubbele bodem’; een geheim vakje voor een minuscuul liefdesbriefje.

Ter illustratie van het thema dandy, de tot in de puntjes verzorgde, wat ijdele man, wordt het portret getoond van een aristocraat aan het Russische hof: vorst Konstantin Gortsjakov. Een quasi nonchalant, deels met impressionistische toets neergezette beau met donkere, serieuze blik boven een daarmee in tegenspraak lijkende wat frivole snor. Mooi afstekend tegen het smetteloze overhemd glanst een gouden horlogeketting. In het mannen boudoir zijn fraaie zakhorloges en andere gadgets als zegelringen, gespen, flonkerende medailles en mooie soms humoristisch versierde pijpen te zien.

Twee horloges in de vorm van scarabeeën zijn werkelijk ingenieuze staaltjes van Zwitserse uurwerkprecisie. Om te zien hoe laat het is kunnen de met email en briljanten versierde vleugeltjes via een verborgen palletje worden opengeklapt.

Zowel door heren als dames waren destijds fraai versierde wandelstokken in gebruik. Enkele dienden niet alleen voor fysieke ondersteuning maar, dankzij ingebouwde degens, ook voor zelfverdediging. Deze informatie roept associaties op met eveneens goed verstopte wapens in oude James Bond films: zoals de stilettoschoen met een giftig mes of het Carrote-horloge: met een uitschietbaar touw om een tegenstander te verstrengelen. Ben benieuwd welke dodelijke vindingen te zien zullen zijn in de nieuwe James Bond: No time to die!

In de tentoonstelling zijn nog enkele levensgevaarlijke sieraden te zien. Ringen met een reservoirtje voor vergif, waar de Borgia’s ten tijde van de Renaissance ook al kwistig mee strooiden. De moordenaar had het gif letterlijk bij de hand om de dood ongemerkt in het glas of op het bord van het slachtoffer te droppen.

Elders wordt een vrolijker thema, Bruiloft, geïllustreerd met een schitterende bruidsjapon en persoonlijke voorwerpen uit het bezit van Maria Fjodorovna. Sierobjecten en een waaier, waarop middels de vlekken van haar parfum, het DNA van de tsarina nog aanwezig is.
Emoties komen dichtbij in een ruimte met gedachtenis sieraden; medaillons met een portret of een haarlok van een geliefd persoon.

Een speciaal hoofdstuk is gewijd aan de prachtlievende Russische tsarendochter Anna Pavlovna (1795-1865), echtgenote van koning Willem II. Uit haar eveneens legendarische (op ca 22 miljoen euro geschatte) juwelencollectie worden drie gouden armbanden getoond, waarin turkoois -symbool voor een gelukkig huwelijk- en mensenhaar verwerkt is. ‘Gesigneerd’ met hun beider initialen, zoals destijds bon ton in het Frans: A en G voor Annette en Guillaume, wiens portret op één van de armbanden prijkt. Conform de toenmalige mode werden armbanden naast elkaar om een arm gedragen. Na de huwelijksvoltrekking in het Winterpaleis vertrokken Willem en Anna per koets naar Nederland. Een reis vol ontberingen en met Anna’s bruidsschat in de volgkoetsen, niet zonder gevaar.  

Naar de mode van die dagen droeg Anna Pavlovna bij haar inhuldiging als koningin een fabelachtige diadeem. Een soortgelijke op de couronette van de laatste tsarina Alexandra Fjodorovna geïnspireerde kopie wordt tegenwoordig met nauw verholen trots gedragen door koningin Maxima.

Tijdens het fin de siècle was het diadeem zo populair dat aristocratische families speciale diadeem-bals organiseerden. Wanneer de opera uitging deinde, naar verluidt, gadegeslagen door het gewone volk, een golvende zee van diademen langs de Boulevard des Capucines op weg naar het souper in een van de luxueuze restaurants.

Het op een oud-Russisch hoofddeksel, de kokoshnik geïnspireerde voornoemde diadeem van tsarina Maria Fjodorovna, te zien in haar portret door Ivan Kramskoj, spande absoluut de kroon. Wie destijds oog in oog met haar stond, wist vast niet waar hij kijken moest, want ook het collier met parels als pingpongballen trok de aandacht.  

Niet alleen Maria Fjodorovna bezat kostbare parels, ook de schatrijke prinses Zinaïda Joesoepov kon het zich permitteren. In haar portret door Francois Flameng  springt een enorm exemplaar in het oog: de inmiddels legendarische Pelegrina. De parel doet haar naam eer aan, want uit koninklijk bezit pelgrimeerde ze vanuit  Spanje en Frankrijk naar Rusland. Behalve fameus om haar rijkdom en schoonheid kreeg Zinaïda bekendheid als moeder van de moordenaar van Raspoetin. Haar zoon Felix, nam de parel na zijn vlucht uit Rusland mee en verkocht deze in 1953 aan een juwelier in Genève. Zinaïda was met aardse goederen en uiterlijk schoon rijkelijk bedeeld, maar na een ongelukkige val uit een koets, ging zij mank. Gekleed in een  donkerblauwe japon, getooid met een briljanten ster op haar voorhoofd en gewapend met een eveneens met briljanten bezette wandelstok, wist zij dit gebrek tijdens een bal in 1837 op geraffineerde wijze te verbloemen. Aan het eind van haar leven in ballingschap tot armoede vervallen, restten haar slechts glansrijke herinneringen.

Met de intrede van een nieuwe mode, was het ook met de glans van goud, zilver èn parels gedaan. Rond 1804 kwam het tijdens de Industriële Revolutie als bouwmateriaal ontwikkelde gietijzer ook in de mode voor juwelen. Onder invloed van de Romantiek ontstonden ontwerpen in neogotische- en later bloem- en bladmotieven. Wasmodellen van dit zogenoemde Fer de Berlin werden afgedrukt in fijn rivierzand. In de aldus ontstane sjabloon werd gesmolten ijzer gegoten. De filigreinachtige afgietsels werden met de hand afgewerkt en zwart gelakt.

Verschillende gietijzeren juwelen zijn verbonden met historische gebeurtenissen.
Na het onverwachte overlijden van de geliefde koningin Louise van Pruisen werden in 1810 als aandenken hangers met haar beeltenis in neogotische stijl geproduceerd. Wegens de kwetsbaarheid en de geringe waarde zijn niet veel van deze juwelen bewaard. Nu zijn ze zeldzaam.  

Ter financiering van de oorlog tegen Frankrijk riep de koning van Pruisen, Frederik Willem III, zijn onderdanen op om goud in te leveren. Als dank ontvingen de schenkers een gietijzeren juweel met inscriptie Gold gab ich fur Eisen; zum Wohl des Vaterlandes.

De eerste Wereldoorlog markeert een definitieve breuk met de eraan voorafgaande periode, waarin de decadentie aan het Russische hof haar hoogtepunt bereikte. Een tijdgenoot omschreef de ongebreidelde show-off van rijkdom in kleding en juwelen als ‘een bachanaal van de overdaad’. Met het Bal van de Petersburgse Adelsvereniging geeft de schilder Dimitri Kardovski in 1915 een impressie van de feestelijkheden ter gelegenheid van het 300-jarig regeringsjubileum van de Romanovs. Tijdens hofbals werd gefeest alsof men voorvoelde dat het einde nabij was. De Russische Revolutie maakte aan deze overdaad een abrupt einde.

Maar met dit slotakkoord is het laatste woord over de Russische juwelen nog niet gezegd. Uit de collectie van de Hermitage kozen drie hedendaagse topontwerpers een object als inspiratiebron voor eigen creaties. Het resultaat is in de laatste zaal te zien. De fantastisch vormgegeven Memento Mori Ring van Bibi van der Velden, geïnspireerd op een 17e eeuws beeldje van Neptunus. Met de in deze barokke creatie verwerkte cyclus van leven en dood verwijst zij op symbolische wijze naar de veelbewogen geschiedenis van de Romanovs.

De kleuren van Edwin Oudshoorns feeërieke avondjapon vormen een duidelijke echo van het object van zijn keuze: een 19e eeuwse broche in de vorm van een in goud, zilver en email uitgevoerde met briljanten versierde orchidee.  

De bijdrage van Jan Taminiau het Postzakjasje van koningin Maxima uit 2013 ervoer ik, als inspiratiebron met terugwerkende kracht, als oud nieuws. De door Taminiau gegeven verklaring dat het gebruikte papier-maché in de door hem gekozen 18e eeuwse parure van goudfiligrein en cameeën zou appelleren aan zijn voorliefde voor alledaagse materialen dat vond ik wat vergezocht.

Dat doet niets af aan mijn waardering voor deze in verschillende betekenislagen leerzame (kunst)historische tentoonstelling als geheel, die ik, met een woordspeling op de zinsnede in het persbericht: een feest van Fashion and Jewels, inderdaad omschrijf als een feest van jewelste….

Alle afbeeldingen © Hermitage St. Petersburg, tenzij anders vermeld

Literatuur:

I. Bagdasarova,   Aan het Russische hof. Paleis en Protocol in de 19e eeuw,  Hermitage Amsterdam, 2009.

V. Fjodorov e.a.,  Catharina de Grootste: Zelfgeslepen diamant (…)
 Hermitage Amsterdam, 2016.

I. Zacharova e.a., 1917 Romanovs & Revolutie; het einde van een monarchie, Hermitage Amsterdam, 2017

O. Kostjoek e.a.,  Juwelen: Schitteren aan het Russische hof,                 
Hermitage Amsterdam, 2019

Link naar Museum Hermitage Amsterdam: Juwelen! Schitteren aan het Russische hof

Tijdens mijn lezing over Juwelen hoort en vooral; ziet u meer!
Woensdagmorgen 19 februari in de Cultuurhoek in Driebergen;
Vrijdagmorgen 21 en donderdagavond 27 februari in de Oosterkerk in Zeist.

Oosterkerk Zeist, Woudenbergseweg 44, 3701 BC Zeist (ingang Laantje zonder eind). Donderdagavond 27 februari om 20:00 uur en vrijdagmorgen 21 februari om 10:00 uur.

Cultuurhoek Driebergen Engweg 14, 3972 JH Driebergen-Rijsenburg:
Woensdagmorgen 19 februari om 10:00 uur.

Inschrijven kunt u hier: Inschrijfformulier