Om Rodin in het Haags Gemeentemuseum te zien is het nu te laat, maar in Groningen kunt u nog tot en met 30 april terecht voor de tentoonstelling Rodin: a Genius at Work. Hier staan Rodins gipsmodellen centraal. Deze voorheen niet voor vol aangeziene ‘proefstukjes’ zijn opgewaardeerd tot fingerprints van Rodins definitieve beelden. Het gebruik van gips was nieuw. Traditioneel maakten beeldhouwers zoals bijvoorbeeld Bernini hun eerste artistieke ingeving tastbaar in terracotta, klei, of was. Ateliermedewerkers namen vervolgens de uitvoering van het kleimodel in brons of marmer ter hand. Rodin maakte echter van die vergankelijke kleimodellen afgietsels in gips alvorens het ontwerp uit te voeren in brons. Waarom gips?
Na gieting blijft het nog lang kneedbaar, zodat de kunstenaar anders dan bij bijvoorbeeld het houwen in marmer, makkelijk veranderingen kan aanbrengen. Van de gipsmodellen werden delen ‘geamputeerd’ en later door Rodin hergebruikt met zijn zogenoemde fragmentatie- en assembleer-methode. Deze losse ledematen belandden genummerd en gecatalogiseerd in zijn archief, dat als ‘grabbelton’ fungeerde voor later werk. Rodin bleef er eindeloos mee variëren. Zijn toepassing van afgietsels van bestaande objecten was ook nieuw. Zoals het ‘echte’ boek dat als sokkel fungeert voor het merkwaardige beeldje van de Prediker (1869), die om een mij onbekende reden met de billen bloot moest.
Door bestaande voorwerpen in zijn sculpturen op te nemen staat Rodin aan het begin van een nieuwe kunsthistorische traditie; de ready-mades, waarin gewone objecten als kunst gepresenteerd worden, zoals Marcel Duchamp’s Fountain. Met het creatieve gebruik van stukjes eierschaal, takjes, stukken krant en lappen stof, waarvan afdrukken zichtbaar zijn in bijvoorbeeld de Schreeuw, (1898) was Rodin zijn tijd eveneens vooruit.
Met een doodgewone baksteen als sokkel en in gips gedrenkte lappen als aankleding van zijn figuren gaat Rodin nog een stap verder. Het zichtbaar laten van oneffenheden, breuken en naden van gietvormen tenslotte, wordt een artistieke keuze! Dat geldt ook voor de onorthodoxe presentatie van de voltooide beelden op die baksteen, een zuil of juist zònder sokkel. Bijzonder mooi zijn de beelden waarin de figuur gedeeltelijk uit het onbewerkte materiaal tevoorschijn komt, zoals in in het Portret van Marie Fenaille.
Kunstkenners zien direct dat deze presentatie geen nieuwtje is. Rodin keek dit idee af van Michelangelo. Zíjn slaven, te zien in het Louvre in Parijs, bleven echter onopzettelijk onvoltooid.
De tentoonstelling met ruim 140 beelden en 20 tekeningen is samengesteld door het Musée des Beaux-Arts in Montreal en het Musée Rodin Meudon, dat bijna al zijn werk bezit. In de introductieruimte staat Rodins Hand van God centraal. Solitair, omgeven door blow-ups van foto’s van Rodins atelier.
Rodins eigen handen stonden talloze malen model: smekend, strelend en dreigend. Handen waarmee Rodin het scheppend vermogen ontving. Hoe hij dat gebruikte wordt in films getoond: het modelleren in klei en gips, het hakken in marmer en het gieten van beelden in brons. Naast bewondering wekt de tentoonstelling ook verbazing. Zoals dat Rodins marmeren beelden, anders dan die van Michelangelo, grotendeels door ànderen werden gehakt. Eigentijdse kunstcritici vonden dat maar niets. Nog méér verbazing wekt de afwezigheid van Camille Claudel, de 24 jaar jongere assistente, met wie de beeldhouwer van 1882-1898 een langdurige relatie had. Toen ik vroeg naar het waarom van haar absentie antwoordde directeur Blum dat het museum ervoor gekozen heeft om dit geromantiseerde verhaal niet te vertellen. Jammer, zij vormt een wezenlijk hoofdstuk in het leven van Rodin. Zou het zijn omdat deze tovenaarsleerling haar meester naar de kroon stak?
Wie goed zoekt kan in de tentoonstelling een in gips gegoten incognito portretje van haar vinden, gepresenteerd onder de poëtische naam de gedachte.
In de mooi geïllustreerde en op folio formaat uitgevoerde catalogus vond ik een piepklein fotootje, waarop Camille in japon met queue vol overgave werkt aan het (profetische) l’Abandon. Na de breuk met Rodin neemt haar leven een droevige wending. Haar broer laat zijn onaangepaste zus levenslang opsluiten in een psychiatrische inrichting. In betere tijden maakte Rodin geïnspireerd op zijn liefde voor Camille een assemblage van de vallende man en de hurkende vrouw. Hij noemde het naar de beginregel van een gedicht van Beaudelaire ‘Je suis belle’.
Van eenvoudige komaf had Rodin de belangstelling voor kunst niet van huis uit mee gekregen. Toen hij voor het toelatingsexamen voor de Academie was gezakt, nam hij als 14-jarige les aan de Pétite École. Daar leerde de jonge Rodin de modellen nauwkeurig te observeren om ze vervolgens uit zijn hoofd op papier te zetten! Daarna werkt hij in het atelier van Albert Carrier-Belleuse en in de porseleinfabriek van Sèvres. Pas in 1877 brak hij door met (de eerste gipsen versie van) Het Bronzen Tijdperk.
Kwade tongen beweerden dat het maken van een afgietsel van een levend model geen kunst was. In werkelijkheid had Auguste Neyt maandenlang geduldig voor hem geposeerd. Daarvan getuigt de vreemde houding van de linkerarm. Om tijdens de eindeloze sessies niet om te vallen hield het model een stok in de hand!
Toen Rodin dit beeld maakte was hij al bijna veertig. Zou hij al voor die tijd zijn overleden dan had niemand ooit zijn naam gekend. Maecenas Max Linde (zie bespreking Munch Van Gogh) bestelde een exemplaar, dat hij in zijn tuin plaatste. Door weersinvloeden kwamen, tot Lindes ontsteltenis, naden en andere oneffenheden tevoorschijn. De gieter had deze met soldeersels, was en kleurstof weggemoffeld. Bovendien bleek het beeld uit twee stukken te bestaan. Rodin ontsloeg de gieter van dit prutswerk en gaf Francois Rudier opdracht om een nieuw gietsel te maken.
Deze (uit Praag) staat nu temidden van 4 kloons in de expositie. De bezoeker kan de verschillen in gietwerk en patina vergelijken. Vier van de 5 exemplaren dateren uit de tijd dat Rodin nog in leven was. Eén ervan is postuum gegoten. Wat mij op het volgende brengt. Musée Rodin bezit de originele mallen en de rechten en tot de huidige dag worden, voor veel geld, nog casts gemaakt. Met de opbrengst van één enkele grote replica kan, aldus een conservator van het Musée Rodin, 4 jaar lang het salaris van 100 medewerkers worden betaald. Toen dit tijdens de lunch na de voorbezichtiging, nogmaals over tafel ging, deed ik dit af als een broodje aap verhaal. Door een latere ontdekking in de museumwinkel van Singer Laren moest ik het wel geloven! Ter gelegenheid van de tentoonstelling over de Kunsthandel Frans Buffa waar behalve de Denker ook enkele andere sculpturen van Rodin getoond werden zijn daar diverse replica’s te koop. Een kleine bronzen Denker voor € 799,–; met inscriptie: ‘reproduction-Musee Rodin’ als certificaat van echtheid. Te prijzig? Voor € 89,– is De kus en voor € 39,90 al een Hand binnen handbereik!
In 1887 ontstaat een ander spraakmakend beeld met interessante ontstaansgeschiedenis. Door aan een Apollo Belvedere-achtige torso, een paar benen te monteren ontstond de Lopende man, die Rodin door toevoeging van een kop completeerde. Op de Salon werd het beeld wegens de onbeduidende benaming met gehoon ontvangen, maar toen Rodin hem een salonfähige titel gaf: Johannes de Doper, werd het beeld geaccepteerd en zelfs aangekocht door de Staat. Critici waren echter niet enthousiast: moest het publiek de voorloper van Christus alleen aan die opgeheven hand herkennen?
Wellicht het meest bekend is Rodins Hellepoort, die hij in opdracht van de Franse staat ontwierp als toegangsdeur voor het nieuw op te richten Musée des Arts Décoratifs. De Hellepoort dreigde de onvoltooide van Rodin te worden. Het project hield hem 37 jaar lang bezig en werd pas jaren na zijn dood geplaatst. Middels een enorme foto krijgt de bezoeker een idee van het concept.
Terwijl de poort zelf al die jaren voor het publiek verborgen bleef, gebruikte Rodin afzonderlijke Hellepoort figuren als zelfstandige beelden, zoals de Denker, alias de Dichter (Dante) op wiens beschrijving van de hel in de Divina Commedia (vroege 14e eeuw) de Hellepoort geïnspireerd is. Italianofielen herkennen natuurlijk ook een tweede inspiratiebron: de bronzen paradijspoort die Lorenzo Ghiberti (1425-52) voor het Baptisterium in Florence vervaardigde. In de tentoonstelling staat een maquette met een versie van de Hellepoort in een vroeg stadium.
Anders dan bij Ghiberti, wiens scènes netjes binnen de perken blijven, breken Rodins figuren door de kaders heen. Hij bleef eindeloos variëren op de figuren van de Hellepoort, die hij veelvuldig in een andere context gebruikte. Zoals het literaire liefdespaar Francesca en Paolo, dat in soorten en maten werd hergebruikt voor De Kus,
of de dramatische figuur Ugolino, uit de geschiedenis van Pisa, in wie Rodin al zijn expressieve krachten kon uitleven. Gaandeweg groeide de mensenmenigte aan de Hellepoort met figuren ontleend aan Ovidius Metamorfosen en werk van Beaudelaire uit tot een duizelingwekkende hellescène, waar Dante zelf nog versteld van zou hebben gestaan! In 1900 gunde Rodin het publiek een inkijkje in the making of de Hellepoort. Tijdens een solotentoonstelling stelde hij een figuurloos gipsmodel ten toon, waarbij de bezoekers de gelegenheid kregen om –in hun fantasie- de los geëxposeerde beelden in de lege plekken te projecteren. Leuk staaltje van museale interactie avant-la-lettre! Er kwam maar liefst een kwart miljoen mensen op af. Rodins naam was gevestigd! Niet alleen in Europa maar ook in de VS. Het zou echter nog tot 1926 duren voor de Hellepoort in brons werd gegoten. Rodin zelf heeft het nooit gezien.
En dat brengt mij tot de grootste inspiratiebron van Rodin: vrouwen. Vele modellen en liefdes kwamen en gingen. Rose Beuret, met wie hij twee weken voor haar dood in 1917 in het huwelijk trad was zijn grootste liefde; zij bleef; malgré tout. Naast haar vond de rusteloze Rodin in november van datzelfde jaar, zijn laatste rustplaats in de met de Denker bekroonde tombe.
In Groningen ziet de bezoeker een exemplaar van de Denker, uitgevoerd in gepatineerd gips. Het overbrengen en plaatsen van het uit zeven onderdelen bestaande beeld was een gevaarlijk klusje, aldus de projectleidster. Via een doorkijkje in wand van de ervoor liggende ruimte krijg je hem al in het vizier. Groot en dreigend. Tussen de gipsfragmenten en beeldjes, ontdek ik een verrassend miniatuurtje van de Denker, dat ik in de museumwinkel weer tegenkom….als gummetje!
Bekender wellicht dan de Hellepoort zijn Rodins Burgers van Calais. Een mooi voorbeeld van een academisch onderwerp, dat Rodin in een non-conformistisch jasje heeft gestoken.
Met deze groep wordt een belangrijk moment uit het beleg van Calais gememoreerd. In 1347 offerden 6 notabelen zich op om een einde aan de belegering door de Engelse Koning te maken. Emoties zijn expressief verbeeld; verdriet en pijn omgebogen naar moedige opofferingsgezindheid! De man die zijn handen voor de ogen slaat, verraadt Rodins bezoek aan de Brancacci kapel in Florence, waar hij Masaccio’s Adam verjaagd uit het paradijs gezien moet hebben. In het weergeven van hun psychische strijd, als doodgewone bange en verdrietige mensen, wijkt Rodin af van het academische devies van klassieke heldenmoed, zoals verbeeld in Francois Rudes, L’Arc de Triomphe, opgericht ter ere van Napoleons overwinning bij Austerlitz, waarin de figuren heroïsch op een hoog voetstuk staan.
De tentoonstelling besteedt ook aandacht aan Rodins tekeningen: in Rodins eigen woorden ‘de sleutel tot mijn oeuvre’. Behalve door emotie werd Rodin gefascineerd door beweging van eigentijdse danseressen als Mata Hari, Isadora Duncan en de exotische Japanse danseres Hanako. Op dit aspect zal ik in mijn lezing over Rodin nader ingaan. Om beweging op een ongedwongen manier te vangen liepen Rodins modellen naakt door het atelier. Hij zette ze in krachtige ononderbroken lijnen in eenvoudige composities neer. Ook hierin bleef hij eindeloos variëren, knippen en assembleren, waarmee Rodin eveneens als voorloper van de collage-techniek kan worden gezien.
Rond 1900 begon Rodin met behulp van punteermachine en pantograaf beelden te vergroten of te verkleinen. Dit lot onderging de kop van Pierre de Wissant, het model voor een van de Burgers van Calais, die solo ging.
Groningen heeft nog een verrassing. Mooi aangelicht onder glazen stolpen worden Rodins sculpturale bloemen en kelken gepresenteerd. Ze zitten en liggen in- of komen tevoorschijn uit authentieke antieke schaaltjes en kruiken of afgietsels daarvan. Aanvankelijk zag ik deze creaties eveneens voor een nieuw idee van Rodin aan, maar in de Haagse Rodin tentoonstelling ontdekte ik een soortgelijk bronzen sculptuurtje dat Edgar Degas al in 1889 vervaardigde.
In Groningen vraag ik mij af, bij het zien van Rodins waternimfen als Galathea gepresenteerd in (afgietsels van) oudheidkundige schaaltjes: Wie imiteert nou wie. Kijkend naar de dateringen lijkt het erop dat Rodin (rond 1895) dit leuke idee van Degas heeft afgekeken!
Vlakbij de Denker kom ik een oude bekende tegen van de kunstgeschiedenisles op de Middelbare school: Balsac. Honoré de Balsac, (1799-1850), auteur van La Comédie Humaine. Deze merkwaardig achteroverhangende 3 meter hoge figuur met zijn hautaine kop op een gedrongen lijf is in Groningen letterlijk in alle staten te zien. Van Balsac als een klodder rode klei tot Balsac als een Griekse atleet hoewel hij daar het postuur niet voor heeft. En in diverse stadia daar daartussen. ; het koploze lichaam en zijn benen uitgevoerd in gips. Bij ontstentenis van zijn model, Balsac overleed op 52-jarige leeftijd, koos Rodin een op hem gelijkende stand-
in, met wat pafferig figuur. Toen Rodin eindelijk tevreden was over Balsac’s kop zat hij nog met dat vadsige lichaam. In plaats van het zichtbaar te laten omkleedde Rodin hem met een in gips gedrenkte kamerjas! Het resultaat maakte de tongen wederom los. Een criticus die het werk op de Salon van 1898 zag schreef dat Rodin de auteur als een zak met kolen had neergezet. Ook dit beeld werd wegens de kritiek pas in 1936 geplaatst. Behalve in Parijs zijn versies van het imposante beeld ook in New York, Antwerpen en Eindhoven te zien.
Hoe kreeg Rodin al dat werk gedaan? Zo’n 50 assistenten, brons- en gipsgieters, een specialist met een pantograaf, die hem met het uitvergroten van klei- en gipsmodellen hielp, handwerkslieden die met het punteerapparaat werkten, patineerders en modellen stonden Rodin in het uitvoeren van zijn creaties onder streng toezicht van de meester, bij. Over deze werkwijzen, andere creaties en anecdotes hoort u meer tijdens mijn lezingen in de Oosterkerk in Zeist en bij het Wijks Atelier in Wijk bij Duurstede.
Loop in Groningen ook even langs de foto’s die Erwin Olaf, geïnspireerd op de tentoonstelling maakte; zoals
een prachtige eigentijdse De Kus en twee ineengestrengelde Handen.
Na Groningen reist de expositie ter gelegenheid van de 100-jarige anniversaire van Rodin, door naar het Grand Palais in Parijs. Tijdens de perspreview verklapte de curator van het Musée Rodin dat Rodins werk daar gepresenteerd zal worden met dat van Michelangelo. Leuk idee: dat is precies wat ik ook van plan ben in mijn lezing op 3 en 10 maart in de Oosterkerk in Zeist en die op 28 april in Wijk bij Duurstede.
Lezing op vrijdagmorgen 3 Maart 10.00 uur en op donderdagavond 16 Maart 20.00 uur in de Oosterkerk in Zeist. Aanmelden via dit inschrijfformulier.
Lezing op dinsdagavond 28 April in Wijk bij Duurstede. Inschrijven kunt u bij het Wijks Atelier.
Rodin in het Groninger museum.
