1.Adriaen Hanneman, Portret van Johan de Witt (1625-1672), 1652 Olieverf op doek Collectie Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam. Schenking A.J. Lamme
2. Adriaen Hanneman, Portret van Wendela Bicker, 1657. Stichting Teding van Berkhout
Het Dordrechts Museum grijpt het vierhonderdste geboortejaar van Johan de Witt aan voor een grote tentoonstelling. De prominente politicus werd in 1625 als burgemeesterszoon in Dordrecht geboren. Behalve bij de bewoners van naar de raadpensionaris genoemde straten, zegt zijn naam de meeste Nederlanders waarschijnlijk niet veel meer.
De tentoonstelling in Dordrecht en de op zijn dagboek gebaseerde televisieserie De Grooten Tour over de reizen die Johan met zijn broer Cornelis maakten, brengen daar verandering in.
Wie op de lagere school nog het vak vaderlandse geschiedenis kreeg herinnert zich met afschuw hoe de eens gevierde Haagse politicus in 1672 aan zijn einde kwam. Hij werd door een boze menigte gelyncht. Het bij leven van de tongriem gesneden slachtoffer werd postuum ook nog monddood gemaakt. Het Haags Historisch Museum bezit een kistje met de door fanatici afgesneden tong, die daar als reliek en wellicht als memento [mori] getoond wordt: politici let op je woorden!
De functie van raadpensionaris kennen wij niet meer, maar destijds was hij de hoogste ambtenaar. Als financieel- en juridisch adviseur van de Staten van Holland en Zeeland had hij bij beslissingen over het landelijk bestuur een belangrijke stem. Zijn functie kun je enigszins vergelijken met die van eerste minister, maar hij was geen premier. In zijn boek over de raadpensionaris omschrijft Jaap de Haan de functie als een ‘kruising’ tussen een topambtenaar en een politicus’. Hij was niet democratisch gekozen en hij hoefde zich over zijn beleid niet te verantwoorden’...
Ook al had hij verregaande bevoegdheden, onfeilbaar was hij niet en onschendbaar evenmin, zoals de tentoonstelling leert.
Huiveringwekkend slotakkoord
Anders dan in de tentoonstelling val ik maar meteen met de deur in huis. Het succesvolle leven van de republikein Johan de Witt eindigt in een horrorverhaal. De op non-actief gestelde Johan de Witt kwam op 20 augustus in 1672 aan bij de Gevangenpoort, waar zijn broer Cornelis achter de tralies zat. Hij zou een aanslag hebben beraamd op het leven van prins Willem III. Toen prinsgezinde Hagenaars er lucht van kregen dat de verdachte vrij zou komen sloeg de vlam in de pan. Hun woede bekoelde pas nadat zowel Johan als Cornelis kaltgestellt waren. Hoe? Dat zie je in het in het afschuwwekkende schilderij van Jan de Baen dat in de laatste zaal getoond wordt. Hun ontklede lichamen zijn als de geslachte os van Rembrandt opgespannen aan een galg op de Plaats in Den Haag, destijds bekend als het Groene Zoodje. In een ultieme daad van wraakzucht werden hun lichaamsdelen afgesneden en verhandeld.
Zich wel bewust van het kerende politieke tij vertrouwde Johan de Witt de volgende regels aan het papier toe: …’Bij voorspoed eisen allen de eer voor zich op, bij tegenspoed wijt men het één’… Ze stonden in de laatste van de 25.000 brieven uit zijn nalatenschap. Gelukkig hoefden zijn vrouw en kinderen zijn tragische einde niet mee te maken; hij had hen allen overleefd.
Hoe kon het zover komen?
In 1672, het beruchte rampjaar, werden de Noordelijke Nederlanden vanuit drie windstreken aangevallen. In de westflank door de Engelsen en in het oosten door de bisschop van Münster. Vanuit het zuiden rukten de Fransen op, die een groot deel van de Republiek veroverden.
Regeren is vooruitzien, maar Johan de Witt had deze escalatie niet zien aankomen. Een zaaltekst informeert dat een alliantie tussen Frankrijk en Engeland volgens de Witt net zo ‘buiten de waarheid [is] als het oosten is van het westen’. De oorlog verrastte De Witt en ontwrichtte de toenmalige samenleving. Slechts drie woorden vertolkten de stemming van het Nederlandse volk dat …’redeloos, radeloos en reddeloos’… was. Tijdens de les vaderlandse geschiedenis op de basisschool dreunden wij ze klassikaal op.
Als republikeinen moesten Johan de Witt en zijn medestanders niets hebben van het erfelijke stadhouderschap van de Oranjes. Tot de onverwachte dood van Willem II die op 24-jarige leeftijd overleed aan de waterpokken , hadden zij aan het roer gestaan. De republikeinen hadden er vooral moeite mee dat de stadhouder ook bevelhebber der strijdkrachten was. Na de ontijdige dood van Willem II brak het Eerste stadhouderloze Tijdperk (1650-1672) aan. In die jaren had De Witt de moeder van Willem II, Amalia van Solms, met raad en daad terzijde gestaan in politieke en opvoedkundige kwesties. Het was haar bedoeling dat haar nog jonge kleinzoon Willem III uiteindelijk als stadhouder aan de macht zou komen. Om dit te voorkomen werd op initiatief van Johan de Witt door de Staten van Holland in 1667 het zogeheten Eeuwig Edict aangenomen waarmee het erfelijke stadhouderschap werd afgeschaft.
Maar het liep anders.
Het waren roerige tijden. De rivaiserende maritieme grootmachten de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en Engeland lagen voortdurend met elkaar in de clinch. Tijdens de Derde Engelse Oorlog (1672-1674) en de daarmee samenhangende economische malaise, projecteerde het volk haar hoop op een nieuwe leider: Willem III. De populariteit van Johan de Witt, die deze oorlog niet had weten te voorkomen, was intussen tanende. Er werd zelfs een aanslag op zijn leven gepleegd. Terwijl hij daarvan herstelde werd Willem III door de Staten van Holland tot stadhouder benoemd. De Witt begreep dat zijn rol was uitgespeeld. Hij vroeg zelf om zijn ontslag.
Toen hij zijn tot levenslange verbanning veroordeelde broer Cornelis uit de gevangenis kwam ophalen ging het als gezegd mis. Niet alleen het plebs, maar ook notabelen als admiraal Cornelis Tromp en enkele predikanten wachtten de beide broers bij de Gevangenpoort op. De ontwikkelingen culmineerden in de gruwelijke moord op Cornelis en Johan, die het als zondebok moesten ontgelden.
De wereld van Johan de Witt
Een betere locatie voor deze tentoonstelling is niet denkbaar. Het Dordrechts Museum bezit een grote verzameling schilderijen, portretten en gebruiksvoorwerpen van de familie De Witt. In het Nationaal Archief worden daarenboven 25.000 brieven over de meest uiteenlopende zakelijke en persoonlijke onderwerpen bewaard. Tot op de huidige dag buigen onderzoekers zich wekelijks over de Witts correspondentie welke een bijna onuitputtelijke bron van informatie vormt. De brieven stelden conservator Marianne Eekhout in staat om zich een beeld te vormen van de man die Johan de Witt was.
Tussen de geadresseerden en afzenders bevinden zich niet alleen namen die in de mist van de tijd zijn opgegaan, maar ook die van belangrijke historische personen als Amalia van Solms en koning Karel II van Engeland. Beide zijn met een portret in de tentoonstelling aanwezig.
Passages over het personeel bieden de mogelijkheid om ook een stukje pétite histoire over het dagelijks leven in een aristocratische familie te vertellen. Gebaseerd op deze informatie is een hele zaal ingericht over de rol van vrouwen in het toenmalige huiselijk leven. Interieurscènes van Gerard Dou en tijdgenoten geven daar een idee van. Zoals Pieter de Hoochs, Interieur met vrouw en dienstmaagd met een vis uit 1670-74. Terwijl haar kindje slaapt en de vrouw des huizes een huishoudelijk werkje onder handen heeft, toont haar dienstmaagd de vis die voor die dag op het menu staat.
Gebaseerd op de brieven en de erfenis aan portretten, schilderijen en (gebruiks)voorwerpen is een informatieve tentoonstelling samengesteld, waarin de bezoeker wordt ondergedompeld in de 17e eeuw. Met schilderijen van Rembrandt, Jan Lievens, Aelbert Cuyp, Jan Steen en Jan Asselijn schetst de expositie een beeld van de wereld van Johan de Witt, wiens leven zich voor een groot deel afspeelde in zijn geboortestad. Jan van Goyens Gezicht op de Maas bij Dordrecht toont de bedrijvigheid op het water met in de verte, onder een bewolkte lucht de skyline van Dordrecht.
Olieverf op paneel | Dordrechts Museum, aankoop met steun van Vereniging Rembrandt, Mondriaan Fonds, Bedrijfsvrienden Dordrechts Museum en vele andere fondsen, bedrijven en particulieren, 2008
Met een impressie van de Beurs van Amsterdam door Emanuel de Witte wordt de economische context geschetst. De winstgevende handel met overzeese gebieden wordt met twee monumentale landschappen met een geïdealiseerde voorstelling van een Braziliaanse suikermolen door Frans Post geïllustreerd. Naast Brazielhout was suiker het belangrijkste exportproduct van Nederlands Brazilië.
De zich vrij bewegende figuurtjes suggereren dat het leven op de suikerplantage niet onplezierig was, maar de werkelijkheid was wel anders. Tijdens de onmenselijke lange werkdagen konden de zwarte werknemers in een moment van onoplettendheid, tussen de draaiende raderen van de suikermolen zomaar een hand of een arm verliezen.
Evenals vele anderen, profiteerde ook de familie De Witt van haar investeringen in- en opbrengsten van de VOC en WIC. Een achterneef van De Witt, Gijsbert de Witt, bezat ook een suikerplantage in Brazilië.
De bezoeker krijgt ook voorgerekend hoeveel salaris, Johan de Witt toucheerde. Zijn geschatte vermogen bedroeg in 1672 zo’n 450.000 gulden; omgerekend naar nu het duizelingwekkende bedrag van 9.000.000 euro! Daarbij inbegrepen was de bonus die hij verdiend had met de succesvolle Tocht naar Chatham. De nog altijd tot de verbeelding sprekende verrassingsaanval, waarbij zijn broer Cornelis de Engelse vloot tijdens de Tweede Engelse Oorlog in 1667 in eigen wateren een verpletterende nederlaag toebracht. Bij een bezoek aan het Naval Museum in Portsmouth zocht ik jaren geleden tevergeefs naar informatie over dit voor de Engelsen beschamende staaltje van daadwerkelijk ‘Dutch Courage’, waar ze in Dordrecht nog altijd trots op zijn.
Dit hoofdstuk uit onze vaderlandse geschiedenis wordt in de tentoonstelling geïllustreerd met een schilderij en op zee gemaakte tekeningen van ‘oorlogscorrespondent’ Willem van de Velde II.
Ca. 1665 Olieverf op doek | Collectie Frits Lugt, Fondation Custodia, Parijs
In de laatste zaal zie je de eigentijdse door Arie Schippers uit hout en epoxy vervaardigde meer dan levensgrote portretbuste van Johan de Witt. Met de voornoemde overwinning op de Engelsen wordt hij als de grondlegger van het Korps Mariniers beschouwd.
Familyman
Met een reeks portretten van de Witt, zijn echtgenote en zusters wordt het familieleven van de raadpensionaris belicht. De kinderen De Witt worden niet alleen grootgebracht in de traditie van het gereformeerde geloof, maar kunst, literatuur, poëzie en politiek stonden ook op het opvoedkundige programma.
Ter voltooiing van hun educatie maakten de gebroeders Johan en Cornelis zoals we zagen een Grand Tour. Niet naar Italië, de bestemming die veel aristocratische zonen in de 18e en 19e eeuw zouden kiezen. Cornelis en Johan reisden per schip naar de Normandische kust. Na enige tijd door Frankrijk te hebben getoerd belandden ze via Blois in Angers. Hier doden Johan en Cornelis hun tijd met het Maliespel en studeren. Met een academische bul trekken ze na drie maanden verder naar Nantes om na voltooiing van hun Franse tour over te steken naar Engeland. In de expositie worden de 15 fragmenten uit hun vuistdikke dagboek getoond, waarop de televisieserie over hun Groote Toer, die eind vorig jaar bij Omroep Max te zien was, gebaseerd is. Het is werkelijk verbazingwekkend te zien hoe de twee naar huidige maatstaven onder primitieve omstandigheden hun weg in den vreemde wisten te vinden. Daarbij stond hun een (toen al) uitvoerige reisgids ter beschikking waarin niet alleen de routes waren aangegeven, maar ook bezienswaardigheden en herbergen.
Terwijl kinderen van regentenfamilies veelal om praktische redenen onderling trouwden was de verbintenis tussen Johan en de vermogende Wendela Bicker (1653-1668), te oordelen naar hun correspondentie, gebaseerd op ware liefde. Toen zij in 1668 uitgeput door ziekte, na acht voldragen zwangerschappen en enkele miskramen op 32-jarige leeftijd overleed liet zij haar man met vijf jonge kinderen achter. De anders zo kordate De Witt was radeloos.
Met Gabriel Metsu’s impressie van een lusteloos ziek kind uit (1664-66) wordt het fenomeen kindersterfte aangestipt. Ook Johan de Witt wist wat het verlies van een kind betekende. Zijn dochtertje Elisabeth haalde haar tweede verjaardag niet. Op latere leeftijd waren al zijn kinderen hem ontvallen.
Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt
Dutch Gift
Niets nieuws onder de zon. Zoals de koninklijke familie van Qatar de Amerikaanse president Trump vandaag de dag gunstig probeert te stemmen met de schenking van een van alle comfort voorziene Boeing 747-8, zette De Witt de schilderkunst in voor diplomatieke doeleinden. Terwijl de vijandelijkheden tussen de rivaliserende zeemachten na eerdere gewapende conflicten nog in de lucht hingen probeerde De Witt de gespannen verhoudingen in 1660 op diplomatieke wijze te normaliseren. Met een zending van kostbare kunstwerken, die de geschiedenis is ingegaan als The Dutch Gift, probeerde De Witt koning Karel II te pamperen. De schenking, ter waarde van 600.000 gulden kon niet voorkomen dat het in 1665 weer oorlog werd. De letterlijk en figuurlijk royale schenking bevatte werk van toonaangevende kunstenaars als Gerard Dou en Paolo Veronese.
Bij een tentoonstelling over de 17e eeuw kunnen conservatoren niet om de keerzijde van de Gouden Eeuw heen. Meteen aan het begin ziet de bezoeker de al genoemde vriendelijk ogende schilderijen van Frans Post. De zwarte bladzijde van het slavernijverleden wordt geïllustreerd met Natasja Kensmils Huwelijksportret van Johan de Witt en Wendela Bicker, waaruit alle vriendelijkheid verdwenen is. De kunstenares van Surinaamse afkomst laat met dikke over elkaar aangebrachte verflagen niet alleen de gelaagdheid van de geschiedenis zien, maar ook de hypocrisie van de welgestelde regenten. Zij hadden de mond vol van vrijheid, maar deinsden zelf niet terug voor mensenhandel en uitbuiting van slaaf gemaakten.
Olieverf op doek | Dordrechts Museum, aankoop met steun van het Mondriaan Fonds en de Bedrijfsvrienden Dordrechts Museum, 2021
In de laatste zaal zie je de bloedrode eigentijdse impressie van Plantage Sorghvliet (2020) door Hans Broek, die zichzelf omschrijft als een ‘reizende landschapschilder [die] in de geest van Frans Post’ naar Zuid-Amerika reisde. Plantage Sorghvliet werd in 1745 aangelegd door Simon van Halewijn, die geparenteerd was aan Johan de Witts dochter Agneta.
Ook maar een mens
In deze expositie wordt niet alleen De Witts politieke carrière belicht. We leren ook andere kanten van deze bijzondere man kennen. Van een verliefde vrijgezel groeide hij uit tot een liefhebbende echtgenoot en bezorgde vader. Naast zijn drukke loopbaan had hij tijd om viool te spelen. Ook brak hij zijn hoofd op wiskundige vraagstukken. Hij vond niet alleen tijd om zijn nichtje op dit vakgebied bij te spijkeren, maar hij is ook de grondlegger van de levensverzekeringswiskunde. Via een tentoongesteld authentiek blad kunnen geïnteresseerden zijn kansberekeningen volgen.
Met zijn zus Johanna, wier pientere gelaat ons vanaf een doek door Michiel Jansz van Miereveld aankijkt kon hij over politiek praten. In Dordrecht zie je ook het door Caspar Netscher geschilderde familieportret van De Witts zuster Maria en haar echtgenoot Diederick Hoeufft. In een video kun je de make-over volgen waarbij haar zwaar beschadigde beeltenis onder de handen van restauratrice Nadia Wilting weer presentabel wordt.
De moord op Johan de Witt vervult ons 21ste eeuwers met afschuw en ongeloof, maar deze gevoelens leefden indertijd ook. Een geschokte anonymus voorzag Jan Asselijns Bedreigde Zwaan die zijn nest beschermt jaren later van een allegorische betekenis. Als eerbetoon aan de vermoorde politicus voegde hij de woorden ‘raadpensionaris’, ‘vijand van staat’ en ‘Holland’ toe, waarmee het werk van een goed getroffen vogelstudie postuum veranderde in een politiek pamflet.
Anders dan het schilderij waarin zijn onttakelde lichaam prominent in beeld is gebracht verschijnt de raadpensionaris in dit werk als een witte zwaan, die op strijdbare wijze zijn 7 provinciën, gesymboliseerd door een nest met 7 eieren, beschermt. Het doek uit de Eregalerij van het Rijks, dat voor de duur van de expositie even van het haakje is genomen, vormt wegens de allegorische inhoud, een absoluut hoogtepunt.
Ten tijde van de Romantiek sprak de brute moord ook nog tot de verbeelding. De romanticus Simon Opzoomer gaf in 1843 een impressie van de angstige momenten die de beide broers in afwachting van hun liquidatie beleefden.
Buitenkansje op het Binnenhof Binnenhof
De lang lopende perikelen rond de huidige renovatie van het Binnenhof, waar De Witt ook jarenlang werkzaam was, hebben een voor deze tentoonstelling positief gevolg. Twee monumentale doeken uit de plenaire zaal van de Eerste Kamer zijn nu in Dordrecht te zien. De allegorie op de Oorlog, gepersonifieerd door de krijgsgod Mars en een doek waarin de Vrede gesymboliseerd wordt door haar beschermgodin Irene. De werken werden in opdracht van Johan de Witt geschilderd door Jan Lievens en Adriaen Hanneman.
Literatuur
M. Eekhout e.a., De wereld van De Witt, 1625-1672, Dordrechts Museum, 2025.
Jaap de Haan, De eerste minister van de Republiek, De Hollandse raadpensionaris in de zeventiende eeuw. Amsterdam, 2024..
De Groote Toer van Johan en Cornelis de Witt. Televisieserie met Huub Stapel bij Omroep Max, najaar 2024.
