1917 Romanovs & Revolutie: het einde van een Monarchie. Hermitage Amsterdam t/m 17 september 2017.

Op zondagmiddag om één uur moesten we vroeger stil zijn aan tafel, dan was G.B.J. Hilterman op de radio. Aan mij gingen zijn bespiegelingen over de toestand in de wereld voorbij, maar twee nieuwsfeiten uit respectievelijk 1963 en 1967 bleven wel hangen. De moord op John F. Kennedy en een bericht over de vrouw die beweerde de dochter van de vermoorde tsaar Nicolaas te zijn.

Op de Romanov tentoonstelling kwam deze laatste jeugdherinnering boven bij een vitrine met krantenknipsels over Anna Anderson, die beweerde de enige overlevende te zijn van de moordpartij op tsaar Nicolaas en zijn gezin. Ze gaf zich uit voor Anastasia. Het bleek bedrog.

Eerder las ik de laatste woorden die tsarina Alexandra in haar dagboek noteerde: …’grey morning, later lovely sunshine… baby has a light cold’… Een alledaagse mededeling gedateerd 16 juli 1918; aan het papier toevertrouwd zonder te vermoeden dat dit haar laatste geschreven woorden zouden zijn. Ontroerend. In de nacht van 17 op 18 juli werden de Romanovs in de kelder van hun banningsoord door een vuurpeloton vermoord. Het corpus delicti ligt als stille getuige in een vitrine. De bajonet waarmee de dochters van de tsaar, toen kogels op hun met juwelen gevulde korsetten afketsten, werden doodgestoken. Aan ontroering ontkom je evenmin bij het zien van de kindertekeningen en de speelgoedbeer van Aleksej, de zoon die de tsaar en zijn vrouw na 4 dochters kregen. De blijdschap om de komst van een stamhouder sloeg om in verdriet toen het jongetje aan hemofilie bleek te lijden. Deze toen nog levensbedreigende aandoening had hij aan zijn moeder te danken, die draagster was van het voor mannelijke nakomelingen fatale gen.

Troonopvolger Nikolaj Aleksandrovitsj was sinds zijn tienerjaren al verliefd op Alix von Hessen-Darmstadt. Ondanks het negatieve advies van zijn familie trad hij op 14 november (26 november volgens de Russische kalender) 1894 met haar in het huwelijk.  Zij was gereserveerd sprak stuntelig Frans en was aan het hof en bij het volk niet geliefd.

Wie de beeltenis van de door de tsaar aanbeden Alix, alias Alexandra ziet begrijpt het gezegde dat liefde blind maakt. Vanaf alle tentoongestelde foto’s blikt de tsarina, door Nikolaj Sunny genoemd, humeurig de wereld in. Dagboeknotities van haar dochters bevestigen de chagrijnige buien van mama. Ze hield niet van feestelijkheden en contact met hovelingen en onderdanen probeerde ze zoveel mogelijk te vermijden. Wanneer haar grootmoeder koningin Victoria haar per brief adviseert een beetje haar best te doen om zich bij het volk geliefd te maken, antwoordt Alexandra dat de zaken in Rusland anders liggen dan in Engeland. Het Russische volk hoùdt gewoon van de tsarenfamilie. Dit blijkt een verkeerde inschatting.

Presenteerde de Hermitage Amsterdam eerder kleurrijke kunsthistorische tentoonstellingen zoals over de Impressionisten en Gauguin en de Nabis, nu krijgt de bezoeker een vooral historische expositie te zien. Geïllustreerd met geschreven bronnen, schilderijen, prenten, kleding, sieraden en persoonlijke eigendommen als tekeningen en speelgoed van de tsaren-kinderen, waar het DNA van de Romanovs nog aan hangt. Ogenschijnlijk terug bij af, want ook in 2009 stonden zij in Amsterdam  centraal in de tentoonstelling Aan het Russische hof. In die expositie werden echter de hoogtijdagen van de Romanovs belicht, de huidige tentoonstelling brengt de neergang van dit roemruchte geslacht in beeld.

De keizerlijke familie is onlosmakelijk verbonden met de Russische Revolutie van 1917, die dit jaar wordt herdacht. De tentoonstelling laat zien hoe de Romanovs het doelwit werden van de revolutionairen. Deze zagen in hen de oorzaak van alle ellende die Rusland in die jaren teisterde. In de opstelling miste ik filmbeelden van het idool van mijn tienerjaren Omar Shariv, wiens onstuimige levensverhaal in de rol van Dr Zhivago zich afspeelt tegen het turbulente decor van de Russische Revolutie. Publicatie van Boris Pasternak’s gelijknamige boek was in Rusland verboden. In 1958 won hij er de Nobelprijs voor literatuur mee, die hij onder druk van de autoriteiten moest weigeren. Dertig jaar later nam Pasternak’s zoon deze alsnog in ontvangst.

Tijdens de voorbezichtiging vertelt Michail Piotrovsky, directeur van Hermitage Petersburg, dat de Russische Revolutie geïnspireerd was op de mythe van de Franse Revolutie. De woede van de revolutionairen richtte zich op de tsarenfamilie. Het Winterpaleis werd geplunderd en de Romanovs werden verbannen en later op gruwelijke wijze vermoord.

In een interview op 7 februari jl. bij Opium op radio 4 vertelde Paul Mosterd van de Amsterdamse Hermitage dat de Russische conservatoren aanvankelijk niet warm liepen voor de deze tentoonstelling. In Rusland is de tragische geschiedenis van de laatste Romanovs een pijnlijk onderwerp. Aan de hand van getuigenissen van de moordenaars zijn vijf van de zeven lichamen in de jaren ’70 van de vorige eeuw teruggevonden. Wat voeding gaf aan de verkeerde veronderstelling dat Anastasia en Alexej mogelijk nog in leven zouden zijn. In 2007 werden ook hun stoffelijke resten ontdekt.

Onder president Jeltsin zijn de laatste Romanovs met pracht en praal bijgezet in de St. Petrus en Pauluskerk in Sint Petersburg. De vindplaats van de lichamen is een bedevaartsoord geworden. De Romanovs zijn inmiddels tot heilige martelaren verheven, maar voor zover mij bekend niet op ikonen geschilderd. In de expositie zag ik er in elk geval geen voorbeelden van. Een ikoon die in 1913 ter gelegenheid van het 300 jarig jublileum van de Romanov dynastie werd vervaardigd is er wel. Gevat in een lijst met zilver, email en brokaat zien we hoog verheven de door de Romanovs speciaal vereerde Moeder Gods van Fjodor. Zij wordt geflankeerd door de heiligen Michaël, Alexandra, Alexius en Nicolaas; de beschermheiligen van de eerste en de laatste Romanovs. In de achtergrond is het Kremlin afgebeeld met de Oespenski kathedraal, waar de tsaren gekroond werden.

Ondanks aanvankelijke terughoudendheid van de Russen is de tentoonstelling over de laatste tsaar en zijn familie er toch gekomen. Deze vertelt het hele verhaal van de Romanovs en de Revolutie, nou ja, bijna, want het boek is nog niet gesloten, aldus Cathelijne Broers, directeur van de Amsterdamse Hermitage.

De bezoeker begint zijn wandeling door de geschiedenis van de nadagen van de Romanovs in de nagebootste moderne winkelstraat van Sint Petersburg. Deze passage werd in 1848 naar Europees voorbeeld aan de Nevski Prospekt voltooid. Jammer dat Peter- en Catharina de Grote dit niet meer hebben meegemaakt. Zij wilden van St. Petersburg een Europese stad te maken. Lopend door deze passage krijgt de bezoeker in de etalages niet alleen informatie over de Russische geschiedenis ten tijde van de laatste Romanovs gepresenteerd, maar ook informatie over mode en juwelen van Fabergé. In een ervan is te zien dat Fabergé nog meer kon. Toen Rusland betrokken raakte in WOI boog hij de productie van verfijnd edelsmeedwerk om in de vervaardiging van veldbenodigdheden van minder edele metalen. Een andere etalage geeft een indruk van het rijke culturele leven op het gebied van theater, muziek, en de Ballets Russes van Diaghilev. Elders neemt de bezoeker aan de hand van (spot)prenten kennis van de in het westen weinig bekende Russische Oorlog met Japan, waarbij in 1904 met een aanval op Port Arthur, de Russische vloot werd vernietigd.

 

De ondergang van de Romanovs is te wijten aan een reeks misstappen van de tsaar, doceert conservator Vincent Boele, tijdens de preview. De eerste fout was zijn huwelijk met de Duitse prinses Alix, zoals we al zagen. Wanneer tsaar Alexander op 20 oktober (1 november) 1894 komt te overlijden volgt Nicolaas hem totaal onvoorbereid op. Getuigend van opmerkelijke zelfkennis zei Nicolaas direct na de dood van zijn vader al dat hij ‘helemaal niet geschikt was om tsaar te zijn’… Het bleken profetische woorden. Nicolaas was aartsconservatief, hield politieke vernieuwingen tegen en verschool zich achter de overtuiging dat hij zijn leiderschap van God had ontvangen. Toen tijdens de kroningsplechtigheid een jaar later, bij de uitdeling van de zogenoemde kroningsgeschenken ruim 1400 doden vielen, was dat voor de tsaar geen reden om de feestelijkheden te stoppen. Dit zette veel kwaad bloed.

Intussen neemt de politieke en sociale onrust in het land toe. De verschillen tussen arm en rijk zijn schrijnend. De onrust onder arbeiders, boeren en etnische minderheden vormt een vruchtbare voedingsbodem voor revolutionaire activiteiten. De geldverslindende oorlogen tegen Japan en later Duitsland hadden grote economische gevolgen. De Russische industrieën konden de vraag naar oorlogsmaterieel niet aan. Door militaire mobilisaties kon de opbrengst van de oogst niet tijdig naar de steden worden getransporteerd resulterend in gebrek, honger en inflatie. Op zondag 9 (22) januari 1905 barste de bom. Toen ongewapende demonstranten bij het Winterpaleis een petitie aan (de elders verblijvende) tsaar Nicolaas wilden aanbieden werden zij door de paleiswacht onder vuur genomen. Deze gebeurtenis, ‘Bloedige Zondag’ had een kettingreactie van stakingen en opstanden tot gevolg. Geschrokken trok de keizerlijke familie, zoals vorsten in de Middeleeuwen, afwisselend van het ene paleis naar het andere. Ook verbleven zij graag op het jacht de Standart, waar een regiment van 200 bedienden voor hen klaar stond.

Als tegemoetkoming aan het volk wordt een volksvertegenwoordiging ingesteld, de Doema. Maar deze bleek door herhaalde veto’s van de tsaar vleugellam. Intussen is niet alleen het volk, maar ook de adel ontevreden. Zij mist de feestelijkheden van weleer; de grote bals op het paleis. In 1903 leek dat oude Rusland nog even te herleven. Tijdens een feestelijk bal masqué verschenen de tsaar en de tsarina als de vader van Peter de Grote en zijn echtgenote, uit de tijd dat Rusland een opkomende mogendheid was. Die tijden waren inmiddels echter definitief voorbij. Het uitblijven van deze ontvangsten was aan de tsarina, die de Petersburgse jet-set verafschuwde, te wijten.

Tijdens het fin-de-siècle werd de Russische tsaar nog gezien als de vader van denatie. Traditiegetrouw nam hij op zijn verjaardag van alle volken een pop in ontvangst, maar door zijn afstandelijke houding heeft Nicolaas deze positie ondergraven.

De tsaar en zijn gezin leefden in een cocon; zonder de minste aandacht voor het volk. Terwijl de verschillen tussen arm en rijk almaar toenamen, leefden de Romanovs en famille op grote voet. De afschaffing van de lijfeigenschap in 1861 had geen echte vrijheid opgeleverd en evenmin een oplossing voor de armoede. Sociale tegenstellingen leidden in 1905 tot opstanden. Nadat deze waren neergeslagen woekerde het  ongenoegen over sociale ongelijkheid voort. De gespannen sfeer van die tijd, met de op handen zijnde revolutie, wordt mooi verklankt in de muziek en literatuur van die dagen. Zoals in de dramatisch aanzwellende tonen van Igor Strawinsky’s Le sacré du temps. Wie de magistrale boeken van Dostojevski en Tolstoj goed leest herkent daarin voorboden van de revoluties. Met name Tolstoj ziet wel iets in het anarchisme als middel om los te komen van de onderdrukking.

In deze verscheurde Russische maatschappij leek WOI even een bindmiddel voor nationale eenheid. Wanneer de Oostenrijks-Hongaarse troonopvolger Frans Ferdinand in Sarajevo wordt vermoord verklaart keizer Wilhelm Servië en even later ook Rusland de oorlog. Rusland bevecht de vijand aanvankelijk met wisselend succes, maar in de zomer van 1915 lijdt het Russische leger zware verliezen.

Daarom werpt de tsaar zich, daartoe aangespoord door de slechte raadgever Raspoetin, in de nazomer van 1915 persoonlijk op als opperbevelhebber van het leger. De tsaar geeft het goede voorbeeld door samen met zijn zoon Aleksej naar het front te gaan. Dit blijkt een vergissing. Nicolaas mist charisma en is ook voor deze rol volkomen ongeschikt. De Russische deelname aan WOI droeg ook al niet bij aan de populariteit van de tsaar.  De verliezen aan Russische zijde worden geschat op zes miljoen slachtoffers. De Duitse troepen zouden in 1918 zelfs oprukken naar Petrograd, vanwaar de kunstschatten uit de Hermitage allerijl naar Moskou worden getransporteerd.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Vooruitlopend op de latere dramatische gebeurtenissen ziet de bezoeker persoonlijke spullen en foto’s van de mooie kinderen. Olga, Tatjana, Maria en Anastasia en Aleksej in matrozenpak. Evenals hun ouders leefden zij in een gouden kooi, maar tijdens de oorlogsjaren leveren de meisjes, samen met hun moeder een maatschappelijke bijdrage. Het Winterpaleis wordt ingericht als veldhospitaal, waar zij zich evenals de adellijke dochters in de BBC serie Downton Abbey, als verpleegsters ontfermen over de gewonde soldaten.

In een van de ‘etalages’ is te zien dat Russische kunstenaars als Malevitsj en Majakovsky wel raad weten met de vijanden van Rusland. In spotprenten gemaakt in de geest van de traditionele volksprent, de loebok, zien we hoe een struise Russische boerin een Oostenrijker aan een mestvork rijgt!

Tijdens Nicolaas afwezigheid kreeg Raspoetin aan het thuisfront steeds meer invloed. Tsarina Alexandra is helemaal in de ban van de gebedsgenezer. Ook dat wekt de woede van zowel de intellectuelen als het volk. In december van het jaar 1916 wordt hij vermoord en met kettingen verzwaard in de Neva gegooid.

De moord op Raspoetin vormt de prelude op de revolutie. Op 8 maart 1917 protesteerden honderden vrouwen voor gelijke rechten. De dagen daarna kwamen nog eens talrijke demonstranten op de been. Anderen legden het werk neer. Toen de politie er niet in slaagde de ongeregeldheden te stoppen, gaf Nicolaas opdracht om het leger in te zetten, maar veel soldaten liepen over. Wanneer de voorzitter van de Doema Nicolaas waarschuwt dat de stad in staat van anarchie verkeert, doet de tsaar dit bericht af als onzin ‘van die dikke Rodzjanko’.

 

Uiteindelijk besluit Nicolaas toch maar terug te keren van het front, maar het is te laat. De gebeurtenissen raken in een stroomversnelling. Nicolaas doet afstand van de troon; hij biedt deze nog aan aan zijn broer Michail, maar die weigert wijselijk. De tsaar en zijn familie worden verbannen en een Voorlopige Regering onder Aleksandr Kerenski vestigt zich in de voormalige werkkamer van Nicolaas in het Winterpaleis.

Er volgen onrustige maanden, getekend door economische crises, nieuwe opstanden en rivaliteit tussen de opstandelingen. Onder leiding van Vladimir Iljitsj Lenin grijpen de bolsjewieken de macht waarna nòg een revolutie volgt. Lenin maakt in 1917 met zijn Aprilstellingen zijn doelen kenbaar: alle grond aan de boeren, macht aan de sovjets (de arbeidersraden) alle fabrieken aan de arbeiders en vrede met Duitsland. Na nog wat touwtrekken met de tegenstanders van de Voorlopige Regering komt Lenin uiteindelijk in november 1917 aan de macht; het begin van het communistische tijdperk. De tentoonstelling laat zien dat dit niet zonder slag of stoot ging.

Het keizerlijk gezin was inmiddels naar Siberië verbannen, waar zij hun dagelijkse routine weer oppakten. Ze lazen boeken speelden toneel en Nicolaas hield zich met zijn hobby bezig: houthakken. Toen anti-bolsjewistische eenheden oprukten werd de familie overgebracht naar Jekaterinenburg, waar zij hun eindbestemming zouden vinden. Na maandenlange gevangenschap werden de tsaar, de tsarina en hun kinderen in de nacht van 17 op 18 juli in de kelder van de woning waar ze werden vastgehouden vermoord door Jakov Joerovski en zijn helpers. De moordenaars begroeven de lichamen in de bossen. In 1976 werden 5 lichamen door een geoloog teruggevonden. Hij hield zijn gruwelijke vondst nog tot na het uiteenvallen van de Sovjet Unie in 1991 geheim.

Fascinatie voor de Romanovs inspireerde Rasha Peper in 1995 tot de roman Russisch Blauw, waarin een jonge historicus op grond van genealogisch ‘bewijsmateriaal’ tot de overtuiging komt dat hij de kleinzoon is van de evenals hijzelf aan hemofilie lijdende tsarenzoon Aleksej. Peper beschrijft dit zo suggestief dat je er als lezer ook bijna in gaat geloven!

Ten tijde van president Jeltsin werden de inmiddels heilig verklaarde Romanovs met veel vertoon bijgezet in de Peter en Paulus kathedraal, waar ook hun voorvaderen rusten. Ook de jonge Poetin liep mee in de stoet. Woorden van de huidige president van Rusland vormen het slotakkoord van deze tentoonstelling. Poetin meent dat de opvattingen over de Russische Revolutie moeten worden herzien. Voor Lenin en de Revolutie heeft hij geen goed woord over. De tsaar liet zich de macht afpakken. Poetin verzekert de bezoeker dat hij zich de macht nooit zal laten afnemen!

Link: 1917 Romanovs en Revolutie, Hermitage, Amsterdam

Bibliografie:

Rasha Peper, Russisch Blauw, Amsterdam, 1995.

I. Bagdasarova,  Aan het Russische hof. Paleis en Protocol in de 19e eeuw, Hermitage Amsterdam, 2009.

I. Zacharova e.a., 1917 Romanovs & Revolutie; het einde van een monarchie, Hermitage Amsterdam, 2017