Keizer Domitianus had er tijdens zijn regeringsperiode (81-96 AD) juist alles aan gedaan om zijn herinnering levend te houden. Hij was populair bij zijn manschappen en het volk. Toch staat hij tegenwoordig te boek als een vergeten keizer.
Het Colosseum kent iedereen, maar dat Domitianus het door zijn vader Vespasianus begonnen amfitheater liet voltooien is weinig bekend. Dit enorme theater is slechts één van de vele gebouwen die in Domitianus tijd van de grond kwamen. Hoe komt het dat bijna niemand dit weet, terwijl we de naam van Domitianus aannemers nog wel kennen? Het grafmonument van deze bouwers, de Haterii, is in de tentoonstelling te zien. Met in reliëf gebeitelde afbeeldingen van de voor de keizer gerealiseerde projecten: de boog van Titus, het Colosseum, de Templum Pacis en de Templum Gens Flavis.
Middels een door de Senaat opgelegde damnatio memoriae werd Domitianus uit het collectieve geheugen weggevaagd. Althans dat was de bedoeling.
Zijn naam werd van officiële gebouwen verwijderd en munten werden van zijn beeltenis ontdaan. In een iconoclastische furie werden beelden van hun sokkel getrokken, vernield of in de Tiber gegooid. Voorzien van een prachtig patina werd een bronzen busteportret daar eeuwen later weer uit opgevist. (Bijna) niets ontsnapte aan de aandacht van de beeldenstormers.
Niet alleen in Rome, maar tot in de periferie van het Romeinse Rijk gingen de zij tekeer. In een aan hemzelf gewijde tempel in Efeze zijn brokstukken van een kolossaal Domitianus beeld gevonden. Zelfs van een in Engeland gevonden korenmaat werd zijn naam geschrapt.
Marmeren portretbustes werden omgebeiteld tot de tanige kop van zijn opvolger Nerva. Het recyclen van keizerportretten was overigens niet ongebruikelijk. Met vaardige hand werden bustes van keizer Nero omgetoverd in die van Vespasianus.
Na deze damnatio memoriae werd er alleen nog in negatieve bewoordingen over Domitianus geschreven. De eigentijdse dichters Martialis en Juvenalis bewierookten hem wegens zijn bouwkundige opdrachten, militaire prestaties, het organiseren van literaire festivals en atletiekwedstrijden. Na zijn dood verweten ze hem dat hij bij bouwkundige restauratie-opdrachten de naam van de oorspronkelijke bouwheren achterwege liet.
De samenstellers van de tentoonstelling zijn op zoek gegaan naar het waaròm van de damnatio memoriae. Ze namen de veelal gekleurde literaire bronnen onder de loep: de geschriften van Suetonius, Tacitus, Plinius de jongere, Flavius Josephus en de dichters Statius en Martialis. De inhoud toetsten zij aan informatie gewonnen uit archeologische vondsten.
In zijn Vita Caesarum beschreef Gaius Suetonius Tranquillus in het jaar 120 de levens van de eerste twaalf Romeinse keizers. Een 19e eeuwse juwelier smeedde een reeks munten aaneen tot een armband met de beeltenis van Julius Caesar en de Julisch-Claudische keizers: Augustus, Tiberius, Caligula en Nero gevolgd door de keizers uit het vierkeizerjaar (69): Galba, Otho, Vitellius en de Flaviërs: Vespasianus, Titus en Domitianus.
Het is de samenstellers van de tentoonstelling gebleken dat je niet kunt blindvaren op de literaire bronnen, want uit het vergelijkende onderzoek komt een àndere Domitianus naar voren, dan de man die ons door de geschiedschrijving is overgeleverd. Zij concluderen dat Domitianus niet beter of slechter was dan andere keizers, maar …’op sommige punten voerde hij innovaties door die voor de senaat te ver gingen….’ aldus Claire Stocks van de Universiteit van Newcastle. Aangezien …’de senatoriële elite de geschiedenis schreef’…is Domitianus de geschiedenis in gegaan als een slechte keizer. Dat had hij overigens wel gedeeltelijk aan zichzelf te danken. Zijn hoogmoedswaan heeft de negatieve beeldvorming beïnvloed. Een zoon had de eer van zijn vader wellicht hoog kunnen houden, maar Domitianus enige zoon was jong gestorven.
Met het verstrijken der tijd wisselt de kijk op het verleden. Zoals alles in het leven, beweegt ook geschiedenis en de perceptie van historische gebeurtenissen mee op de golven van de tijd.
Ontmoet de Flaviërs
De samenstellers van de tentoonstelling hebben alles uit de kast gehaald om de tijd van Domitianus, zijn vader Vespasianus, zijn broer Titus en hun vrouwen te laten herleven. De expositie biedt weliswaar een genuanceerde kijk op Domitianus, maar deze is niet als rehabilitatie bedoeld, aldus Nathalie de Haan van de Radboud Universiteit. De bijgestelde blik laat onverlet dat hij een nare man was met een onberekenbaar karakter. Hij maakte korte metten met zijn tegenstanders en hij speelde, tot grote ergernis van de senaat, voor eigen rechter. Een van onkuisheid verdachte Vestaalse Maagd liet hij levend begraven, terwijl hij zelf een incestueuze relatie had met de Julia Titi, de dochter van zijn broer.
In zijn als historisch verantwoord bedoelde 19e eeuwse projectie van De Triomf van Titus presenteert Sir Lourens Alma Tadema de Flaviërs. Hij plaatst keizer Vespasianus prominent in beeld, gevolgd door Titus, Julia Titi en Domitianus. In de achtergrond zie je een vroeg voorbeeld van roofkunst: de Menora die de Romeinen na het neerslaan van de Joodse opstand in 69 n. Chr. uit de tempel van Jeruzalem meenamen.
Bij het betreden van de expositie word je meteen geconfronteerd met het einde: de moord op Domitianus. De perfecte moord. Juist toen hij opgelucht ademhaalde, omdat de voorspelling dat hij die ochtend zou sterven, de-goden-zij-dank, nietwas uitgekomen, gebeurde het toch! Misleid door zijn bediende die de klok een uur vooruit had gezet, trok Domitianus zich terug om zich te verkleden. In de stilte van zijn slaapvertrek wist de dood hem in de gedaante van de verrader Stephanus alsnog te vinden. Op 18 september van het jaar 96 kwam Domitianus door steekwonden om het leven. Kwade tongen beweerden dat zijn echtgenote, Domitia Longina bij het moordplan betrokken was. Van munten en een camee van chalcedon is ook haar beeltenis bekend.
Na deze schokkende entree geven thematisch gepresenteerde flash-backs een indruk van Domitianus leven en zijn tijd. Op 24 oktober van het jaar 51 werd hij als derde kind van Vespasianus en Domitilla in de Granaatappelstraat geboren…Via een levensgroot geprojecteerd beeld van het atrium van zijn (fictieve) geboortehuis, stap je onder een bloeiende boom Domitianus wereld binnen…
Een wereld gekleurd door intriges, machtswellust, militaire acties en religie. Met welgekozen thema’s wordt daarvan een kleurrijk beeld geschetst. Domitianus was een nakomertje. Zijn broer Titus (39-81) was 12 jaar ouder.
Domitianus kinder- en adolescententijd worden geïllustreerd met het beeld van een jongetje met een zogenoemde bula, een kwaadafwerend amulet en een portretbuste van een jongeling met de typische haardracht die in de tijd van keizer Nero (54-68) in de mode was. Toen deze zelfmoord pleegde was Domitianus 17 jaar.
Game of thrones
Onder de geactualiseerde noemer Game of thrones wordt de opvolgingsstrijd toegelicht die na keizer Nero’s zelfmoord in 68 los brandde. In het zogenoemde vierkeizerjaar streden vier mannen om de macht. Munten tonen de beeltenis van de vechtersbazen. Galba werd door de Senaat in Rome meteen tot keizer uitgeroepen. Hij werd verslagen door Otho, die op zijn beurt werd overwonnen door Vitellius. Toen bleven nog twee troonpretendenten over.
Nadat hij zijn rivaal Vitellius had uitgeschakeld werd generaal Vespasianus op 1 juli van het jaar 69 in Alexandrië door zijn troepen tot keizer uitgeroepen. De gevechten die hieraan voorafgingen worden geïllustreerd met een fragment van een vloermozaïek uit een huis dat in de strijd in vlammen op ging.
Vespasianus regeerde van 69 tot 79. Na hem kwam Titus kortstondig aan de macht. Van 81 tot 96 opgevolgd door Domitianus.
Domitianus betreedt het toneel
Domitianus groeide op in de schaduw van zijn vader en broer. Zij maakten naam met het -vanuit Romeins oogpunt- succesvol neerslaan van de Joodse Opstand in 79. Naast hun militaire successen zijn Vespasianus en Titus ook de geschiedenis in gegaan als opdrachtgevers van nog altijd gezichtsbepalende gebouwen in Rome.
Anders dan zijn voorgangers spendeerde Domitianus géén pecunia aan dure expansie oorlogen. Afgezien van een treffen met opstandelingen in Dacië (het huidige Roemenië) volstond hij met het consolideren van de rijksgrenzen. Deze werden in Europa gemarkeerd door de loop van de Donau en de Rijn. De zogenoemde Limes staat sinds 2021 op de werelderfgoedlijst van UNESCO.
Domitianus stak wèl veel geld in de wederopbouw na de brand van Rome in het jaar 80. Daarmee investeerde hij tevens in populariteit onder het volk. Hij breidde het door zijn vader gebouwde Amphitheatrum Flavium uit en gaf opdracht tot de bouw van een stadion annex theater voor atletiek- en literatuurwedstrijden; de zogenoemde Capitolia. In de vorm van het Piazza Navona, tegenwoordig beter bekend van Bernini’s Fontana dei quattro Fiumi, is het sportveld nog te herkennen.
De fontein wordt bekroond met een Egyptische obelisk. Een inscriptie waarin Domitianus in hiëroglyfen geprezen wordt is aan de aandacht van de beeldenstormers ontsnapt!
Met twee verdiepingen bood het stadion plaats aan 30.000 toeschouwers. Onder de tribunes kon het publiek winkelen of na een opwindende voorstelling, even relaxen in een van de daar gesitueerde bordelen. De naam van het Piazza Navona is een verbastering van de woorden ‘in agone’, dat ‘in het strijdperk’ betekent.
In het aangrenzende odeon kon worden genoten van literatuurvoordrachten en muziek. Resten van dit overdekte theater zijn nog zichtbaar aan de gevel van het Palazzo Massimo alle colonne.
Met een ontroerende grafstèle van een 11-jarige jongen worden deze literatuurwedstrijden in de tentoonstelling gememoreerd. In het jaar 96 was Quintus Sulpicius Maximus de jongste deelnemer. Met zijn in het Grieks voorgedragen geïmproviseerde verzen viel hij niet in de prijzen, maar hij ontving wel een eervolle vermelding.
Niet alleen met de organisatie van deze spelen, maar zoals wij op de middelbare school al leerden, ook met graanuitdelingen maakte Domitianus zich populair bij het volk. Geef het volk brood en spelen: panem et circenses: om met de Romeinse dichter Juvenalis te spreken.
De graanuitdelingen vonden plaats in de zuilengangen van de zogenoemde Porticus die Domitianus na de brand van Rome op het Marsveld had laten herbouwen. Er is niet veel meer van over dan een aanduiding op een fragment van een in marmer gegraveerde stadsplattegrond. Behalve met ‘brood en spelen’ zette Domitianus zich als zelfbenoemd censor eveneens in voor de noden van het volk.
Het reeds genoemde Amfitheatrum Flavium, gebouwd voor spektakelstukken, executies en gladiatorengevechten, bood plaats aan wel 50.000 toeschouwers! Om deze enorme stroom bezoekers in goede banen te leiden waren de 76 ingangen met Romeinse cijfers gemarkeerd. Via deze zogenoemde vomaria konden zij in een mum van tijd na de voorstelling -letterlijk- weer worden uitgebraakt.
Domitianus breidde het toch al enorme gebouw, dat van onder tot boven gesierd is met Dorische, Ionische en Korinthische halfzuilen, uit met een boven- en benedenverdieping. Met deze verbouwing werden respectievelijk extra staanplaatsen gecreëerd en in de ondergrondse ‘carcere’, kwamen utiliteitsruimtes en hokken voor dieren.
Het Colosseum dankt haar (bij)naam aan het enorme beeld, de Colossus, dat in de aanpalende tuin van keizer Nero nog overeind stond. Vespasianus had zijn amfitheater –als statement- bovenop een meer in die tuin laten bouwen. Met het aantreden van de Flaviërs was Nero op die manier ondergeschoffeld!
De feestelijke inwijding van het theater met spelen die 100 dagen duurden, wordt gememoreerd op een bronzen munt. Overal in het Romeinse rijk waren theaters te vinden. In Nijmegen werd, naast sporen van een amfitheater uit de vroege 2e eeuw ook een met gladiatoren versierde aardewerk beker gevonden.
Uit talrijke schilderijen en 19e eeuwse souvenirs blijkt dat het Colosseum eeuwen na de bouw nog steeds tot de verbeelding spreekt. Op internet vond ik zelfs een kunstig 19e eeuws micromozaïekje, dat voor een kleine 28.000 euro wordt aangeboden.
Niet bij brood en spelen alleen…
Evenals zijn voorgangers de Julisch-Claudische keizers zette Domitianus zich in voor de beschikbaarheid van nog een eerste levensbehoefte: water. Dit werd via grote aquaducten aangevoerd naar openbare fonteinen en badhuizen. Enigszins verbaast lees ik dat elke inwoner in Rome per etmaal 67 liter water kon gebruiken! Dat moet je wel ruim opvatten; het meeste water stroomde naar de keizerlijke thermen, waar dagelijks duizenden bezoekers gebruik van maakten.
Keizerinnenkapsels
De vrouwen uit Domitianus tijd zijn in Leiden prominent aanwezig. Met hun hoog opgetaste krullen zetten zij, als influencers avant la lettre de toon voor de haarmode in het hele Romeinse rijk. De kunstig in marmer gebeitelde krullen zitten na twee millennia nog perfect in model. Ook toiletartikelen en juwelen worden getoond: spiegels, haarpinnen, parfum- en zalfpotjes.
2. Flavisch damesportret – ‘buste Fonseca’ Marmer, rond 90 na ChrRome, Musei Capitolini, Palazzo dei Conservatori, Roma Capitale, Sovrintendenza Capitolina ai Beni CulturaliFoto: © Zeno Colantoni
Domitianus gaf zijn echtgenote Domitia Longina niet alleen mooie spullen, maar hij schonk haar ook de titel Augusta, de ‘verhevene’. Zijn nicht en minnares Julia Titi had dit predikaat van haar vergoddelijkte vader keizer Titus geërfd. Om gedoe te voorkomen liet Domitianus munten slaan, waarop beide vrouwen gelijkwaardig zijn afgebeeld.
Wonen als een vorst….
Ook het luxe leven van keizer Domitianus wordt breed uitgemeten. Naar ontwerp van meester-architect Rabirius werd in slechts twee jaar tijd een enorm woon-werkpaleis op de Palatijn opgeleverd met een siertuin in de vorm van een paardenrenbaan. De vloeren en de wanden van de vergaderruimtes, de bibliotheek en de schitterende eetzaal waren met kostbaar marmer bekleed. Na een verijdelde moordaanslag liet Domitianus deze wanden letterlijk spiegelglad polijsten, zodat hij van alle kanten kon zien of iemand het op hem gemunt had! Blow-ups van fresco’s en uitgestalde archeologische vondsten geven een idee van de sfeer in het triclinium, de eetzaal. Je ziet een (kopie) van de zilverschat van Heidelberg, geëtaleerd naast origineel Romeins glaswerk, waaronder een kunstig geblazen drinkhoorn. De man in de muurschildering brengt een soortgelijk exemplaar naar de mond. De Romeinse dichter Statius was aanwezig bij een gastmaal in de Domus Flavia, dat met meer dan 100 zuilen veeleer op een tempel dan een paleis leek. Het moment waarop Domitianus, uitgemonsterd als de oppergod Jupiter, plaats nam op de troon, ontlokte de dichter de volgende woorden: …’Het leek alsof ik met Jupiter tussen de sterren zat en onsterfelijke nectar dronk’….
2. Servies – ‘zilverschat van Hildesheim’ Replica uit ca. 1880,Collectie en foto: © Rijksmuseum van Oudheden
Met kopieën van muurschilderingen, sculpturen en architectuurfragmenten wordt eveneens aandacht besteed aan Domitianus buitenhuizen, zoals villa Alba Longa, bij het huidige Castel Gandolfo. Op een perceel van zes vierkante kilometer bevonden zich een renbaan, een theater en koele half onderaardse wandelgangen. Fris water werd via aquaducten aangevoerd. De Romeinse schrijvers Martialis, Suetonius en Plinius beschrijven deze heerlijkheid, waar de keizer o.a. het boogschieten beoefende en spectaculaire feesten organiseerde met boten op het meer. Van dit glansrijk gedocumenteerde verleden getuigen nog enkele tastbare brokstukken en een beeld van een jonge atleet
Boog van Titus en nog meer Flavische bouwwerken
In het publieke domein herinnert de Boog van Titus aan de tijd van Domitianus. Na diens ontijdige dood opgericht ter herinnering aan het neerslaan van de Joodse Opstand. De reliëfs tonen de overwinnaar op zijn zegewagen, gevolgd door een optocht, waarin de uit de tempel van Jeruzalem geroofde trofeeën in triomf worden meegedragen: de Menora, de Ark van het Verbond en twee rituele bazuinen. Met de opbrengst van deze roofkunst werden de Flavische bouwprojecten bekostigd.
Anders dan dit postuum eerbetoon doet vermoeden, boterde het niet erg tussen Domitianus en zijn succesvolle oudere broer. Dit aspect wordt in de tentoonstelling geïllustreerd met een beeldje van twee om bikkels vechtende jongens. Verschillende bronnen melden dat Domitianus een reeks complotten tegen zijn broer smeedde. Wellicht had Domitianus zelfs de hand in diens dood, maar ‘dat laten de bronnen in het midden’, aldus het publieksboek.
2. Detail van de triomfboog voor Titus, Rome 81, voorwerpen uit Jeruzalem waaronder de Menora worden in triomf meegevoerd
De bouw van de Templum Pacis (71-75) stond eveneens in het licht van de overwinning in Judea. Vanuit Romeins standpunt was de vrede hersteld. De overwonnen Judeërs, en zeker degenen die als dwangarbeiders bij de Flavische bouwprojecten werden ingezet, dachten daar natuurlijk anders over. In de Templum Pacis waren behalve de Joodse trofeeën ook de kunstcollectie uit Nero’s Domus Aurea te zien.
De bouw van nòg een tempel, de Templum Gentis Flaviae opgetrokken ter meerdere glorie van zichzelf, werd door de Senaat niet gewaardeerd. Het feit dat Domitianus zichzelf ‘dominus et deus’ noemde, schoot de senatoren in het verkeerde keelgat. Domitianus maakte daarmee duidelijk dat hij zich boven de senatoren verheven voelde. Augustus bedoelde mogelijk hetzelfde, maar hij had zich destijds als primus inter pares…. als de eerste onder gelijken, bescheidener opgesteld. Doordat Domitianus zich nadrukkelijk boven anderen plaatste keerde de Romeinse elite zich definitief tegen hem.
Toen hij zich ook als een Egyptische Farao liet afbeelden èn vereren, was de maat voor de senatoren vol. Tot ergernis van de Senaat ontpopte Domitianus zich steeds meer tot een autoritaire alleenheerser. Hij was geliefd bij het volk, maar gehaat bij de Senaat. Deze ontwikkeling leidde uiteindelijk naar zijn ondergang.
Aan de kop van dit beeld dat afkomstig uit het Isis Heiligdom in Benevento, zie je Domitianus identiteit niet af, maar zijn naam staat er in hiërogliefen op.
Zoals vele usurpators voor en na hem liet Domitianus tegenstanders uit de weg ruimen, maar de angst bleef. Na een verijdeld complot besloot Domitianus zijn vijanden wat schrik aan te jagen. Hij nodigde hen uit voor een speciaal diner dat plaats vond in een verduisterd vertrek. De tafelschikking was met van hun naam voorziene grafzerken geregeld. Nadat zij hun plaats hadden gevonden kregen de genodigden zwarte gerechten voorgeschoteld. Geserveerd op zwart servies dat hen werd aangereikt door zwartgemaakte naakte jongens. Terwijl een dinner in the dark tegenwoordig hip is, stierven Domitianus gasten tijdens een ijzingwekkende tafelrede duizend doden.
De volgende dag kregen zij de zerk en delen van het zwarte servies thuis bezorgd. Het is niet helemaal zeker of het zwarte diner ook echt heeft plaats gevonden, maar se non è vero, è ben trovato, zoals ze in Italië zeggen!
En met dit zwartgallige verhaal zijn we terug bij af. Op de plek van Domitianus geboortehuis stond nu de Templum Flavis. Na de moord op de door de Senaat gehate keizer, werd Domitianus lichaam allerijl in het geheim gecremeerd. Zijn oude voedster Phillis nam de resten mee naar de familie tempel, waar zij deze, vermengd met die van zijn geliefde Julia Titi, bijzette. Ashes to Ashes.
Niet alleen zijn reis naar het hiernamaals was begonnen, maar ook die naar het land der vergetelheid. In het RMO is hij weer tot leven gewekt.
God op Aarde. Keizer Domitianus’ tot en met 22 mei in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden; daarna in Rome te zien.
Bibliografie:
N. De Haan & E. Moormann, God op aarde: Keizer Domitianus, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden, 2021.
A. Raimondi Cominesi e.a., God on Earth: Emperor Domitian, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden, 2021.
