Lezend in het zomernummer van het Museum Magazine van het Catharijneconvent wordt duidelijk dat ik niet om de tentoonstelling In the Name of Love heen kan. Voor wie de liefde nog niet kent is In the Name of Love een absolute must, maar ook voor ingewijden is deze expositie met voorbeelden van moderne en hedendaagse kunst een bezoek waard.
Junior conservator Zenzy Blindeling, die nauw betrokken was bij de samenstelling van de expositie leidt mij rond. In de oude kloostergangen worden de verschillende facetten van liefde in woord en beeld belicht aan de hand van thema’s als: Naastenliefde, Familie(liefde), Relaties, Lichaam en Spirituele liefde.
Bezoekers van de tentoonstelling worden begroet met meer dan levensgroot geprojecteerde filmbeelden van zingende gelovigen van de Amsterdam City Church. In de Bijbeltekst op de tegenoverliggende wand zal menigeen de bekendste huwelijkstekst over de liefde herkennen:
… Al ware het dat ik met de tongen der mensen en der engelen sprak, maar had de liefde niet…. ik ware niets… de liefde is lankmoedig, niet afgunstig, zij kwetst niemands gevoel… zij rekent het kwade niet toe… alles bedekt zij, alles gelooft zij, alles verdraagt zij: de liefde vergaat nimmer meer… (1 Korinthiërs 13).
De letterlijk en figuurlijk veelkleurige tentoonstelling is ingericht met zestig werken uit de eigen collectie. De in dialoog gepresenteerde oude bekende, moderne en hedendaagse werken zorgen voor een boeiende ervaring. Niet alleen voor de traditionele bezoekers van het Convent, maar ook voor (oudere) jongeren, die in de quotes op de wanden tophits uit vroeger tijden zullen herkennen. Nummers waarin de hemelse en aardse liefde wordt bezongen door Aretha Franklin, Elvis Presley, Bob Dylan en het toepasselijke nummer waarmee The Beach Boys in 1966 de wereld veroverden: God only knows what I’d be without you! Halverwege de expositie word je uitgenodigd voor een rustmoment -wellicht een sentimental journey- om deze singles, die ook op Spotify te vinden zijn, te beluisteren.
Het draait niet alleen om kijken. Er worden ook vragen gesteld: wat heeft de maker ermee bedoeld en wat zie je er zelf in?
Bij het thema Naastenliefde stellen teksten op spiegels prangende vragen, waarbij je jezelf letterlijk en figuurlijk tegenkomt… ‘Is zorgen voor een ander ook zorgen voor jezelf?
Bij deze woorden moest ik denken aan een verwante uitspraak van Erasmus die in de 16e eeuw als wist: … wie niet van zichzelf houdt, kan niet van anderen houden…
Bij het thema Familieliefde word je uitgenodigd plaats nemen aan een gedekte tafel. Op de borden staan teksten die -wellicht confronterend- eveneens tot overdenking stemmen. Niet alleen in romans, films en televisieseries, maar ook in het dagelijks leven zijn familiediners niet altijd een moment van liefdevol samenzijn.
Naast een reliëf van het Laatste Avondmaal, tijdens welke Jezus vertelt dat een van de aanwezigen hem zal verraden, wordt de bezoeker uitgenodigd tot reflectie over de vraag: Wanneer mag je iemand verraden?
Actualiteit
In een van de artikelen vallen de volgende woorden meteen op:
… verkiezingsoverwinning van Donald Trump… oorlog in Oekraïne… in heftige tijden… is liefde belangrijk…
In conflictueuze situaties is vooral liefde in de Bijbelse betekenis van het woord nodig: naastenliefde. Dit onderwerp stond centraal in de tentoonstelling Ik geef om jou, die in 2014 in het convent te zien was. Hier zie je voorbeelden van de gekruisigde Christus, die in een uiterste daad van zelfopoffering zijn leven gaf om de zonden van de mensheid weg te nemen. Met een crucifix uit de kringloopwinkel brengt Wout Herfkens dit onderwerp onder de aandacht. Nadat hij de gewonde handen en voeten van Jezus heeft verbonden dekte de kunstenaar hem toe met een wit laken als de mantel der liefde. Aldus herrijst het afgedankte Christusbeeldje als een eigentijds kunstwerk.
Het thema zorg voor de ander wordt mooi geïllustreerd met Bas Meermans kleurrijke doek van de Heilige Sebastiaan. Deze Romeinse soldaat werd tijdens de christenvervolgingen door keizer Diocletianus in de late 3e eeuw met pijlen doorboord. In het doek knielt de heilige Irene om zijn wonden te verzorgen.
Liefde heeft vele gezichten en tegenbeelden. In de expositie wordt niet alleen de naastenliefde belicht. Aan zowel platonische als fysieke liefde kleven soms pijnlijke keerzijden, zoals twijfel, jaloezie, ontrouw, verdriet om verlies en haat. Van dit laatste sentiment vormt het hoofd van Johannes de Doper het ultieme voorbeeld. Het thema werd in de late middeleeuwen veelvuldig in schilderijen en sculpturen verbeeld. Naast een 16e -eeuwse albasten kop staat de met (half)edelstenen versierde schaal met het hoofd van Johannes de Doper door Carolein Smit uit 2007. De kritiek die Johannes uitte op de overspelige verhouding van keizer Herodes en zijn schoonzuster Herodias kostte hem de kop. Toen Herodias dochter een mooie dans ten uitvoer had gebracht vervulde Herodes haar liefste wens. Dat was, opgestookt door haar moeder, het hoofd van Johannes de Doper. Van Salomé’s verleidelijke en voor Johannes desastreuze dans, geeft René van Tol een treffende eigentijdse impressie.
De dood kom je ook tegen in de aan het thema Familie gewijde zaal. In een eigentijdse piëta door kunstenaar Rini Hurkmans uit 2003, spreekt een moeder haar overleden zoon op aangrijpende wijze toe. De video is gebaseerd op een anonieme brief met deze tekst.
De Surinaamse schilder Frank Creton geeft een impressie van een Afro-Surinaamse begrafenisstoet. Begeleid door blazers en in het wit geklede vrouwen brengen zwarte dragers de kist naar het graf. Het lijkt een vrolijke boel. De nabestaanden zijn weliswaar bedroefd, maar weten zich getroost, want leden van de Evangelische Broedergemeente geloven dat de overledene is ‘heimgegangen’ naar God.
Behalve verdriet om het verlies van een geliefde, zie je ook vreugdevolle voorbeelden van moederliefde, mystieke liefde en voorbeelden van liefdevolle relaties, zoals Willem Adolfs Heilige Familie uit 1929.
Bij voorbeelden van foute relaties komen enkele oudtestamentische episodes in het verhaal. De geschiedenis van Bathseba die door koning David werd verleid tot overspel en de deugdzame Suzanna. In de recente aan het actuele thema Me Too gewijde tentoonstelling in Museum Gouda stond de door twee oude mannen lastiggevallen Suzanna centraal.
Wisselend perspectief
Jozef, de hoogbejaarde, sullige echtgenoot van de Maagd Maria ondergaat in de loop der tijd een verjongingskuur. De grijsaard -zo gepresenteerd om duidelijk te maken dat hij niet de biologische vader van Jezus is- veranderde in een vlotte man met wie huisvaders zich konden identificeren. De metamorfose wordt geïllustreerd aan de hand van een laat 15e-eeuws sculptuurtje van de Heilige Familie en een modern beeld van Jozef en zoon door Jean Lücker.
Deze combinatie laat zien dat hedendaagse kunst niet zelden voortborduurt op oudere kunstwerken. In de expositie zijn daarvan meerdere voorbeelden te zien, zoals Charles Eycks, Christus en de Samaritaanse vrouw uit 1933, een minimalistisch vormgegeven portretbuste van de Man van Smarten door Pierre de Grauw (1966), Ossip Zadkine’s Pieta uit 1955 en een geschilderde Demonenuitdrijving bij Maria Magdalena (2020) door Helen Verhoeven. In een bijdrage van Zenzy Blindeling lees je hier meer over in het Museummagazine.
Soms vertalen hedendaagse kunstenaars oude religieuze thema’s in moderne profane werken. In een zeefdruk van Marc Mulders vind je de traditionele iconografie van de gekruisigde Christus in een wel heel bijzondere creatie terug. Hij verwerkte een krantenfoto van de als een god vereerde Britse voetballer David Beckham; weergegeven met ontbloot bovenlijf en gespreide armen, zoals Jezus aan het kruis. Het valt nauwelijks op, maar deze compositie verwerkte Mulders eveneens in het kleurrijke glasraam met voorstelling van de Apocalyps, dat hij in 2006 speciaal voor het vernieuwde Catharijneconvent maakte. Een zoekplaatje. Houd op trap naar de onderdoorgang even halt (met de hand aan de leuning) dan zie je Beckham ongeveer op ooghoogte.
Met zijn zogeheten condoommonstrans geeft Paul Derrez een welhaast hilarisch voor sommigen wellicht blasfemisch voorbeeld van een eigentijdse aardse versie van een traditioneel gewijd object.
In het oog van het religieuze object waarin normaliter de hostie aan de gelovigen werd getoond, verwerkte Paul Derrez een -goed kijken- condoom. De stralenkrans rond dit door katholieke kerk verboden voorbehoedsmiddel bestaat uit een afwisseling van harten en spermatozoïden.
Hooglied
Met indringende hedendaagse werken is de Ghanese kunstenaar Kenneth Aidoo een bijzondere nieuwkomer in de collectie van het Catharijneconvent. Conservator Rozanne de Bruijne beschrijft de zoektocht naar zijn roots. In een poëtische en zijns inziens profetische zinsnede in het Hooglied van Salomo vond Aidoo een antwoord: …’donker ben ik en mooi als de tenten van Kedar’… (Hooglied 1: 15)
De tenten van deze oudtestamentische Arabische stam waren zwart, evenals de in dit lied bezongen mythische geliefde van koning Salomo. Aidoo interpreteert deze woorden als bewijs dat God van àlle mensen houdt; van welke kleur of geaardheid ook.
Deze overtuiging vertaalt hij in expressieve doeken, zoals het campagnebeeld van de tentoonstelling: de close-up neergezette impressie van Adam en Eva. In het prachtige, indringend portret van een bebaarde Zwarte Jezus, zien we nog een voorbeeld van perspectiefwisseling. In zijn beeltenis van Jezus rekent Aidoo af met de traditionele westerse interpretatie van Jezus als een blonde, blauwogige adonis, voor wie Bratt Pitt ooit model stond. Terecht merkt Aidoo op dat Jezus als Jood in het Midden-Oosten geen witte man geweest kan zijn.
In het Museummagazine zie je meer werken die Aidoo in opdracht van het Catharijneconvent maakte. Beeltenissen van Bijbelse figuren als Jozua en Zipporah, de echtgenote van Mozes, die het Israëlische volk door de Sinaï naar het beloofde land leidde.
Ook al is de inhoud van de Bijbel lang geleden samengesteld; het gaat over mensen zoals jij en ik. Of het nu gaat over deugden of ondeugden: niets menselijks is hen vreemd. Naast voorbeeldige personages, kom je ook door egoïsme en wellust gedreven figuren tegen. Mannen èn vrouwen. Zoals Delila, die de oudtestamentische krachtpatser Samson verleidde. Slechts een voorbeeld van meerdere Bijbelse vrouwen die mannen op listige wijze ten val brachten. De wellust wordt geïllustreerd met een werk van Pieter Coecke van Aelst. Zo’n 400 jaar geleden schilderde hij met vaart een kernmoment uit het verhaal van Jozef en de vrouw van Potifar (Genesis 39: 6 e.v.). Terwijl de in negligé gehulde vrouw hem achterna zit, probeert de deugdzame bediende van haar man te ontsnappen. Dat lukt ternauwernood. Ze weet nog net zijn mantel vast te grijpen.
Later zal ze haar echtgenoot een leugenachtige verdraaiing van het voorval geven. Ze spelt haar man op de mouw dat Jozef haar probeerde te overweldigen. Toen ze begon te gillen nam hij de benen en vergat zijn mantel.
Sta even stil bij het in hedendaagse ogen welhaast komisch kleinood in de naastgelegen vitrine. Een broeksknoop met minuscule, toepasselijke verbeelding van dit Bijbelse verhaal. Of de nauwelijks zichtbare waarschuwing de eigenaar van onbetamelijkheden heeft weerhouden vertelt het verhaal niet.
Link: Museum Catharijneconvent In the Name of Love
