Wel eens gehoord van de Britse schilder Euan Uglow (1939 – 2000)?
Met zijn op nauwkeurige waarneming gebaseerde en met mathematische precisie geschilderde werk is deze in Nederland onbekende schilder helemaal op zijn plaats in het museum voor modern realisme.
Terwijl veel van zijn Amerikaanse en Engelse kunstbroeders rond het midden van de 20e eeuw de figuratie verruilden voor abstractie, bleef Uglow de zichtbare realiteit trouw.
De kunstenaar wordt in deze tentoonstelling nadrukkelijk gepresenteerd als schilder van de waarneming. Je zou kunnen denken dat realistisch werk altijd op nauwkeurige waarneming gebaseerd is. Er zijn echter figuratieve schilderijen die niet aan nauwkeurig kijken, maar aan de verbeelding ontsproten zijn. Zoals de magisch realistische werken van Carel Willink.
Euan Uglow zette geen toets zonder het model of object eerst langdurig nauwkeurig te observeren èn de maat te nemen. Op zijn werken zijn de markeringen zichtbaar. Zoals op het doek Diagonal, waarin een vrouwelijk naakt het doek als een diagonaal van linksboven naar rechtsonder doorsnijdt. Deze originele compositie roept associaties op met de wiskundelessen van de middelbare school. Boven verwachting is de stelling van Pythagoras mij nog bij gebleven, waar deze compositie op geïnspireerd lijkt.
In ca. 60 werken; vrouwelijke naakten, stillevens, landschappen en portretten herken je inspiratiebronnen uit de kunsthistorische traditie. Wandelend door de tentoonstellingszalen ontdek ik steeds meer verwijzingen naar grote meesters uit het verleden. Piero della Francesca, Nicolas Poussin, Cézanne, Picasso en zelfs Rembrandt!
Cézanne inspireerde hem waarschijnlijk tot zijn Stilleven met appels uit 1949 en zijn Zelfportret after Falling on Nose, uit 1963.
In verschillende werken is ook Picasso niet ver weg, zoals in Girl with Light Hair. En in zijn Narcissus uit 1985, zie ik een naklank van Edward Hopper, zowel in compositie als in de vervreemdende sfeer.
Volgens directeur Ype Koopmans laat Uglows experimentele oeuvre zich makkelijk meten met de veel bekendere landgenoten Francis Bacon, Frank Auerbach en Lucian Freud met wie hij bevriend was. Toch is Uglow op het continent minder bekend. Dat ligt niet aan de indringende kwaliteit van zijn werk.
Het is zijn eigen schuld. Hij hield zelf afstand tot de kunstwereld. Koopmans omschrijft hem als een ‘artist’s artist’. In een video vertelt Uglow ervan overtuigd te zijn dat niemand zijn werk zou willen hebben. Daarom schildert hij voornamelijk voor zichzelf. Waar hij aan toevoegt dat hij mooie stillevens zou kunnen schilderen voor in de huiskamers van kopers of om geld te verdienen, …’maar dat wil ik niet’…. Aanvankelijk dan, want in de jaren ’80 en ‘90 waren enkele prominente figuren toch al geïnteresseerd. Onder de geëxposeerde werken ontdekt de bezoeker bruiklenen van David Bowie en ‘designer’ Paul Smith, met wie hij bevriend was.
Uglows kernvraag was: …’how to connect the physical and the perceptive’… Hoe breng je de fascinatie voor het onderwerp over op het platte vlak.
Tja, de een zal vinden dat Uglow erin geslaagd is om dat gevoel over te brengen, de ander zal zijn werk wellicht eerder als gevoelloos, afstandelijk en vervreemdend ervaren.
Gastconservator Feico Hoekstra en de Britse Uglow kenner Catherine Lampert lichten de werkwijze en intentie van Uglow tijdens de voorbezichtiging toe: extreem werk van een complexe sensualiteit en gecontroleerde emotie.
Uglow werd opgeleid in de traditie van de Euston Road School, waar rond het midden van de 20e eeuw, dwars tegen de heersende stroom van abstractie in, nog naar de zichtbare werkelijkheid werd geschilderd.
De mathematische precisie nam Uglow over van zijn leraar William Coldstream. De markeringen liet hij met opzet staan, zodat het wordingsproces zichtbaar bleef. Vooral in zijn vroege werk zocht hij naar de geometrie die ‘al in de werkelijkheid aanwezig was’. Later dwingt hij de waargenomen realiteit in geometrische vormen. Niet alleen deze benadering, maar ook het palet, herinnert aan Paul Cézanne.
De belangrijkste inspiratiebronnen voor zijn mathematische werkwijze vond Uglow echter bij de vroegrenaissance kunstenaars Massaccio en Piero della Francesca. Respectievelijk bekend van de Trinità in de Florentijnse kerk van Santa Maria Novella en een traktaat over het perspectief in de schilderkunst: De Prospectiva pingendi uit 1474. De wijze waarop Piero zijn onderwerpen op mathematische wijze ontleedde, waarbij hij de snijpunten van elkaar kruisende lijnen in zijn ontwerptekeningen markeerde, zien we terug in het werk van Uglow. De methode lijkt dezelfde, maar het oogmerk verschilt. Della Francesca bestudeerde zijn onderwerpen met geometrische precisie teneinde een driedimentionaal ogende illusie van de werkelijkheid op het platte vlak te creëeren. Uglow streeft naar een koele tweedimensionale, berekende weergave daarvan. Aan Uglows ogenschijnlijk eenvoudige vlakverdelingen liggen ingewikkelde berekeningen ten grondslag. Zo probeerde hij orde in de chaos te scheppen. Anders dan zijn vijftiende eeuwse voorgangers, die de meetpunten zorgvuldig overschilderden, laat Uglow deze als zichtbaar onderdeel van het scheppingsproces staan. In de catalogus licht Paul van den Akker dit verder toe.
Middels markeringen en patronen op muren en vloeren en met loodlijnen vanaf het plafond bracht Uglow overal in zijn atelier hulpmidden aan om de driedimensionale wereld op het tweedimensionale vlak over te brengen. Zijn kleuren koos hij door van zijn hand een kokertje te vormen, waardoor hij letterlijk met kokervisie, naar zijn object keek.
Het unieke resultaat van deze doorwrochte benadering wordt in de expositie getoond. Geschilderde naakten en portretten met een facetachtige, soms ook sculpturale structuur, alsof ze in hout gesneden zijn.
Na lezing van Uglows geometrische obsessie, wacht de bezoeker op zaal een verrassing: het doek Musicians gemaakt als inzending voor de Prix de Rome in 1953.
Dit vroege schilderij is op te vatten als een statement. Het bevat tal van verwijzingen naar de kunsthistorische traditie. Invloeden van de reeds genoemde kunstenaars en zelfs van een kustlandschap dat Gauguin op Martinique schilderde.
In deze zaal hangen ook enkele van Uglows jeugdwerken. Een Stilleven met een margriet naast een Stilleven met kast en Margriet door William Coldstream van wie Uglow de mathematische methode leerde. Toen de leerling zijn leermeester voorbij gestreefd was, waren de rollen omgedraaid. In Coldstreams Zittend naakt is Uglow’s invloed op Coldstream zichtbaar.
Onder de wat paradoxale titel Passionate Proportion uit 1964 ziet de bezoeker in de tweede zaal een een bepaald onbezielde, saaie werkbank geplaatst voor een grijze enigszins beschadigde muur. Een onderwerp dat aldus Lampert verwijst naar Uglows nevenactiviteiten als bouwvakker, die hij kennelijk met passie vervulde?
Aan de overzijde hangt een pop-artachtig frontaal geportretteerd zittend naakt, Nude with Green Background. De kleur groen van de wandbekleding vindt een echo in de huidplooien van de buik.
Lampert’s uitleg dat het idee van de cirkels in de achtergrond geïnspireerd zou zijn op Rembrandt’s Zelfportret uit 1665 in Kenwood House, lijkt misschien vergezocht, maar Uglow’s fascinatie voor Rembrandt blijkt uit het werkje dat hiernaast hangt: een kopie van Rembrandts Portret van Margaretha de Geer uit 1661.
In de volgende zaal ziet de bezoeker landschappen en een meer dan levensgroot staand naakt: Nude from Twelve Regular Vertical Positions from the Eye uit 1967.
Ernaast hangt het model van een optisch hulpmiddel. Een doorzichtig kastje met daarin een klein in hout gesneden vrouwelijk onderlichaam achter een verticale reeks kijkgaatjes.
Om optische vertekeningen die ontstaan als je omhoog of omlaag kijkt te vermijden, plaatste hij zijn model op een verhoging. Zelf stond hij op een in hoogte verstelbaar platform. Op deze omslachtige manier bracht hij steeds een recht van voren waargenomen deel van haar lichaam over op een raster. Het resultaat is met 2.44 x 91.5 cm larger than life uitgevallen. Deze combinatie verduidelijkt Uglows obsessieve zoektocht naar absolute perceptie, maar ondanks het vele kijken en meten is het resultaat niet echt realistisch.
Gaandeweg zie ik steeds meer echo’s van en kopieën naar oude meesters, zoals Uglow’s Massacre of the Innocents naar Nicolas Poussin, dat hij in Musée Condé in Chantilly, terwijl een bevriende kunsthandelaar de suppoost even afleidde, exact had nagemeten.
Elders herinnert Head of Pat, aan de wijze waarop Piero della Francesca koppen schilderde, zoals Uglow gezien had in de Londense National Gallery en the Dulwich Gallery.
Anders dan Amerikaanse kunstenaars van zijn generatie, die de traditie verwierpen, hadden de Engelsen juist belangstelling voor de oudere Europese kunstenaars, licht Lampert toe.
Bij het portret van Uglows vriendin Georgia vertelt Feico Hoekstra over de rondleiding die Georgia hem door Uglow’s atelier gaf. Het hele huis was zijn atelier. Ze vertelt dat Uglow precies dicteerde hoe en in welke kleding ze moest poseren, zoals in dit shirt van Manchester United. Het resultaat is niet spontaan, maar volkomen gedirigeerd. Ook hier zien we Rembrandts cirkels terug, niet alleen in de bekleding van het ligbed, maar ook in de geprononceerde buik en borsten. Was ze misschien zwanger?
In deze ruimte ziet de bezoeker het eerder beschreven diagonaal weergegeven naakt en een intrigerend liggend naakt van ca. 1979, dat hij de titel The Quarry, Pignano meegaf. Een vrouw met een paar prominent in verkort weergegeven opgetrokken dijbenen, waarvan het hoofd net buiten beeld valt. Let op de talrijke kleurschakeringen en schaduwpartijen in de ogenschijnlijk monochrome verfbehandeling.
The Quarry, 1979 -1980, Art Council Collection 
The Quarry, Pignano, 1979 – 1980, Art Council Collection
Behalve naakten schilderde Uglow ook mooie verstilde impressies van Turkse en Italiaanse landschappen, zoals Italian Landscape in 1972.
David Bowie stond een werk in bruikleen af: een solitair portret van een perzik, met de geestige titel: Two others have been here, uit 1992. Van die andere zie je alleen nog twee stoffige sporen, die overrijpe, licht beschimmelde perziken achterlaten. Het is een klein werkje 18,4 x 17,7 cm.
Ondanks dat langdurige kijken, het tijdrovende meten en niet te vergeten de talloze getekende voorstudies, gaat Uglow steeds vrijer werken. Zoals in Nuria , een van zijn laatste werken, gemaakt op de drempel van de 21e eeuw. We zien een over een kruk gevouwen naakt lichaam. Ook hier is het gezicht buiten beeld.
Dat Uglow zich voor deze compositie liet inspireren door de Japanse brug van Monet vraagt om een sterk inlevingsvermogen.
Het werk lijkt gevoelloos, maar Lampert betoogt dat er wel degelijk gevoelens aan te pas kwamen. Zonder passie had hij dit niet kunnen schilderen. Uglow kwam tot deze merkwaardige compositie, nadat de houding van het model dat ten voeten uit poseerde hem niet beviel. Toen ze later ontspannen over een krukje hing raakte hij wel geïnspireerd.
Ook bij zijn Propeller doet de schilder een beroep op de fantasie van de beschouwer. Een langgerekt, languissant naakt, het bekken iets omhoog. De opgetrokken benen zijn -aldus Uglow- in de vorm van een propeller weergegeven. Niet van een vliegtuig, maar als de schroef van een schip.
Hij schildert naar eigen zeggen geen ‘moment in time’, de tijd gaat altijd maar door. Bij gevolg is een schilderij ook nooit klaar, aldus Uglow. ‘I’m painting an idea, not an ideal’
Terwijl ik een lezing voorbereid over de schilder die dit najaar in het Prinsenhof uit de schaduw van Vermeer wordt gehaald, word ik in deze expositie getroffen door een Pieter de Hoochachtig interieurstuk: The Blue Towel. Evenals in de binnenhuisscènes van deze 17e eeuwse genreschilder creëert Uglow hier een wat raadselachtige sfeer.
In de laatste zaal ontmoet de bezoeker Uglow zelf. In een video vertelt hij over zijn leven en werk. Uit zijn woorden en de gefilmde beelden komt hij in mijn ogen naar voren als een getormenteerde ziel. Eigenlijk is hij, ondanks de effort die hij in zijn werk steekt, nooit tevreden. Wij zijn allen vervloekt door onze persoonlijkheid, onze obsessies, aldus de schilder. Maar na het zien van zijn werk ben ik nièt ontevreden.
White box paintings, Christiaan Kuitwaard (tot 1 September 2019)
Behalve Uglow is ook werk van de hedendaagse Nederlandse schilder Christaan Kuitwaard te zien: White Box Paintings. In een doos van 28 x 20 cm plaatste Kuitwaard dagelijk een te schilderen object. Deze zelfopgelegde jarenlange oefening in kijken heeft geresulteerd in een serie waarin Kuitwaard naar eigen zeggen grip probeert te krijgen op beeldmiddelen als ruimte en vorm, licht en schaduw en kleur en contrast. Zo gaat de bodem van een fles over in de schaduw of lost op in de achtergrond. Met een selectie van 128 recente werken krijgt de bezoeker een indruk van de reeksen nauwkeurig geobserveerde objecten als flessen, kommen, zeesterren, en vogels. Tot en met 1 september te zien en voor 650,– per stuk te koop, voegt Kuitwaard in antwoord op vragen toe.
Het Geheim van de Meester (tot 1 Juni 2019)
Na deze twee interessante exposities zijn we nog niet klaar. Tot en met 10 juni zijn in Museum More de door Charlotte Caspers gekopieerde werken uit het programma Het Geheim van de Meester tentoongesteld. Een feest van herkenning voor wie het soms moeizame herscheppingsproces in het gelijknamige televisieprogramma volgde. Maar ook zonder die herinnering de moeite waard.
De originelen hangen er (merendeels in kopie) naast, voorzien van technische en kunsthistorische informatie. Voor wie de veelheid aan leeswerk op zaal teveel wordt of wie dit thuis nogmaals wil beleven is een prachtig geïllustreerd boek beschikbaar.
Literatuur:
Paul van den Akker e.a., Euan Uglow painting perception, MORE BOOKS 2019 (Tentoonstelling Catalogus)
Link: Museum More
Link: Christiaan Kuitwaard
