De meeste bezoekers van deze expositie zullen verbaasd opkijken wanneer ze horen wie het doek Elia wekt de zoon van de vrouw uit Sunem tot leven heeft geschilderd. Jan Sluijters is beter bekend van kleurrijke alledaagse impressies en kinderportretten, dan van doeken met in academische stijl geschilderde bijbelse verhalen!
Dit werk, waaruit een detail als campagnebeeld werd gekozen bevat niet alleen Vlaamse maar ook Italiaanse invloeden. In 1904 won Sluijters er de felbegeerde Prix de Rome mee. De daaraan verbonden beurs stelde hem in staat oude meesters in Italië te bestuderen om zich te verbeteren in het schilderen van historiestukken.
Zover is hij echter niet gekomen. In Parijs werd Sluijters gegrepen door het werk van de kleurrijke Fauvisten, waardoor hij een totaal andere richting op ging. In financieel opzicht was dit wellicht niet verstandig: zijn toelage werd ingetrokken, maar het volgen van zijn hart bleek uiteindelijk een goede keuze.
Sluijters doek illustreert één van de thema’s in de expositie over de wondere wereld van onverklaarbare genezingen, natuurwonderen, reddingen uit uitzichtloze situaties, vervulling van onvoorstelbare wensen en contacten met een andere werkelijkheid. Een cyclische trip die begint met de dood en eindigt met het meest ‘alledaagse’ wonder: de geboorte.
In de presentatie heeft het museum voor een brede aanpak gekozen. Behalve aan historische katholieke mirakelen biedt de expositie ruimte aan de uitbeelding van wonderlijke ervaringen uit andere godsdiensten en culturen. Ook ziet de bezoeker hoe eigentijdse kunstenaars vorm geven aan het verlangen naar een wonder of hoe zij uiting te geven aan de teleurstelling bij het uitblijven daarvan. Althans zo interpreteer ik de Glazen toverstaf van Maria Roosen in de introductiezaal en het lichtkunstwerk van de Britse kunstenaar Nathan Coley There will be no miracles here. Zichtbaar vanaf de loopbrug staat in de kloostertuin nog een kunstwerk van zijn hand getiteld: A Place Beyond belief. Daags na de aanslagen op de Twin Towers ontsnapten deze woorden uit de mond van een verder met stomheid geslagen inwoner van New York.
Met dit kunstwerk benadrukt Coley het belang van geloof: geloof waarin dan ook. Niet zozeer moreel of religieus, maar geloof in de goedheid en de kracht van de mens. Dit kunstwerk nodigt de bezoekers uit tot nadenken over de betekenis van wonderen en de vraag of geloof nodig is om een wonder te ervaren.
Jaren geleden zei de componist Laurens van Rooyen in een interview: …’wie niet in wonderen gelooft is geen realist’… In de tentoonstelling lees ik: …’Ook wie er niet in gelooft hoopt op wonderen’… Deze twee uitspraken omspannen de uitersten in het denken over wonderen. Wonderen? Dat is toch iets van bijbelse en lang vervlogen tijden!
Als nuchtere Hollandse doe ik een wonderlijke gebeurtenis meestal af als een samenloop van omstandigheden of een gelukkig toeval. Anderen menen dat toeval niet bestaat. Toch zijn er gebeurtenissen, waarbij zelfs sceptici van hun ongeloof vallen!
In een interview op 28 februari jl. bij de Ochtend van 4 maakte conservator Rianneke van der Houwen de luisteraars deelgenoot van de wonderlijke redding van een in de woestijn gestrande man. De mobiele telefoon bestond nog niet. Toen de nood het hoogst was, werd hij, evenals de oud-testamentische Hagar door een engel gered. De man, die bij gebrek aan passend gereedschap om zijn band te verwisselen ten einde raad was, zag ineens iets glinsteren in het woestijnzand: het bleek een passende moersleutel.
Ook voor wie hier geen moer van gelooft is deze tentoonstelling met prachtige schilderijen, beelden, miniaturen en videokunst zeer de moeite waard. Wederom verlaat Museum Catharijne Convent de traditionele Rooms-Katholieke hoofdweg. Het universele fenomeen wonderen is van alle tijden en manifesteert zich overal ter wereld, zowel in godsdienstige als profane kringen. Protestantse sceptici moeten er ook aan geloven. Er wordt zelfs gewag gemaakt van een calvinistisch wonder dat zich in de jaren ’70 van de 17e eeuw in Utrecht, mogelijk in de naast het museum gelegen Catharinakerk, zou hebben voltrokken. Tijdens een dienst geleid door de Utrechtse godgeleerde Gisbertus Voetius, liet een verlamde man zijn krukken bij de avondmaalstafel achter.
Het thema opstanding uit de dood, waarmee dit stuk begon, heeft veel kunstenaars gefascineerd. Vaak geïnspireerd door bijbelse verhalen waarbij dit godswonder gewone stervelingen ten deel viel.
Rembrandt en zijn jonggestorven leerling Carel Fabritius brachten het bijbelse verhaal van de Opwekking van Lazarus op indringende wijze in beeld. In een ets belicht Rembrandt het wonder zelf, Fabritius brengt ook alle verwonderde omstanders in beeld.
1 
2
1. Fabritius, Opwekking van Lazarus, 1643, Nationaal Museum van Warschau
2. Rembrandt, Opwekking van Lazarus, ets, 1632. Rijksmuseum Amsterdam.
In de tentoonstelling Hier. Zwart in Rembrandts tijd zag ik in het Rembrandthuis ook een geëtste versie van Jan Lievens. Indachtig de leus black lives matter ontdekten de tentoonstellingsmakers hoe zowel Rembrandt als Lievens in beide etsen ook een zwarte getuige van het wonder hebben toegevoegd. Meer hierover in mijn volgende bespreking van die tentoonstelling.
Zeventiende eeuwse meesters waren niet de eersten en evenmin de laatsten die dit wonder in beeld brachten. In de expositie ziet de bezoeker een eigentijdse, wellicht schokkende variant. De zelfverklaarde atheïst David Bowie maakte zich in 2016, drie dagen voor zijn dood onsterfelijk met een op dit verhaal geïnspireerde videoclip.*
Behalve de bijbel vormen ook de koran en andere religieuze geschriften een onuitputtelijke bron voor natuurwonderen. Naast prenten en schilderijen uit de westerse kunstgeschiedenis worden ook miniaturen en sculpturen uit oosterse godsdiensten getoond.
Het verhaal van Mozes die, wanneer zijn volk dreigt om te komen van dorst, water uit de rots slaat zal menig museumbezoeker bekend zijn. Zo ook het verhaal waarin Jezus over het water loopt, in de expositie op indringende en eigentijdse wijze door Bas Meerman verbeeld.
Voor het bezweren van een storm op zee draaide Jezus zijn hand niet om. Dat ook de boeddha over krachten beschikte om een gezwollen rivier tot rust te brengen is wellicht minder bekend.
Dit wonder wordt op subtiele wijze verbeeld in een verguld 19e eeuws beeld uit Thailand. Het tot rust brengen van het woeste water wordt slechts gesuggereerd door Boeddha’s bezwerende- zogenoemde abhaya-mudra handgebaar.
Afbeelding links: Boeddhabeeld met beide handen in de abhaya-mudra, 19e eeuw, Thailand, Nationaal Museum van Wereldculturen, Leiden
Omringd door een rijke beeldcultuur zijn wij 21e eeuwers wel wat gewend, maar in 1956 moet de passage door de rode zee getoond in de Ten Commandments van Cecil B. de Mille voor de kijkers een verpletterende en wellicht een tot geloof inspirerende ervaring zijn geweest. Het fragment is in de tentoonstelling te zien. De catalogus onthult hoe dit ‘special effect’ werd verkregen. De beelden van een plots leeglopende tank met ruim één miljoen liter water, werden achterstevoren afgespeeld.
Toen ik dit verhaal beschreven in Exodus 14: 21 e.v. in mijn lagere schoolbijbeltje opsloeg viel er een krantenknipsel uit. Een stukje uit de NRC, waarin dit wonder in de vroege jaren ’80 op wetenschappelijk wijze werd verklaard. In de Golf van Suez bevindt zich een rif van de ene naar de andere oever. Het vermoeden is dat het waterpeil in oud-testamentische tijden lager was dan nu. Opgestuwd door een straffe wind -in de bijbel is inderdaad sprake van een sterke oostenwind- zou zich een corridor gevormd kunnen hebben.
Voor het geestesoog van Marc Chagall ontvouwt dit wonder zich als een fantastisch visioen. De door een engel geleide Israëlieten gaan rustig voort in het licht, terwijl de Egyptenaren in bloedrode, geagiteerde vormen ten onder gaan in de golven. Bij het zien van dit waterwonder zou Jeroen Krabbé het in zijn zoektocht naar Chagall vast niet droog hebben gehouden.
De bijbel biedt kunstenaars ook een rijke voedingsbodem voor ideeën over hongerigen die op wonderbare wijze gevoed werden. Nadat Mozes tijdens de doortocht door de woestijn via hogerhand al drinkwater en, middels een zwerm kwartels, vlees had geregeld, dwarrelde even later vanuit de hemel voedsel neer. Dankzij deze wonderlijke mannaregen, werden de Israëlieten van de hongerdood gered (Exodus 16: 14 e.v.).
Elders wordt de profeet Elia gevoed door de raven (1 Koningen 17: 6). Het nieuw-testamentische verhaal waarbij het Jezus tijdens een massa bijeenkomst lukte om 5000 man te voeden met slechts 2 broden en 5 vissen vond ik als kind volstrekt ongeloofwaardig. Op mijn tegenwerpingen had mijn moeder maar een weerwoord:
…je hoeft er alléén maar in te geloven…!
Bij het zien van Marina Abramovic zal menige bezoeker denken: …’tja, ik geloof het wel’…! In een van de zalen hangt zij in de holding boven een fornuis met potten en pannen. Abramovic werd tot deze act geïnspireerd door het wonder dat de Spaanse non Teresa van Avila (1515-1582) overkwam. Honger veroorzaakt door langdurig vasten en versterving leidde niet tot een gelukzalig gevoel van onthechting, maar tot boosheid. Volgens de overlevering begon Teresa van Avila -zo licht als een veertje?- kwaad en hongerig boven de pannen te leviteren (zweven)!
Afbeelding: Marina Abramović, The Kitchen I: Levitation of Saint Theresa filmstill, 2009, LIMA, Amsterdam
In deze performance speelt Marina Abramović (1946) met schijn en werkelijkheid, door zichzélf zwevend in de keuken van een Spaans clarissenklooster te presenteren. Een performance met een dubbele bodem: enerzijds verwijzend naar de mystieke ervaringen van de vliegende non, anderzijds naar de veilig plek uit haar ongelukkige kindertijd; de keuken van Marina’s grootmoeder.
Elders in de tentoonstelling ziet de bezoeker een impressie van Teresa van Avila in mystieke extase geschilderd door Giuseppe Bazzani (1515-1582). Hier komt de verre echo door van een college over Gian Lorenzo Bernini’s Extase van Teresa van Avila in de Santa Maria della Vittoria in Rome, waarover een sceptische kunsthistoricus destijds met een ondeugend lachje opmerkte:
…’if this is godly ecstasy, I know it very well’…
In de tentoonstelling Caravaggio Bernini in het Rijksmuseum zag ik Bernini’s oefenstukje voor bovengenoemde sculptuur – een zogenoemde Bozzetto – dat hij in 1647 in terracotta modelleerde en waarover ik u binnenkort ook zal informeren.
Als we het mogen geloven waren Teresa en Marina niet de enigen die de zwaartekracht overwonnen. In de ruimte gewijd aan het thema contact met een andere werkelijkheid ziet de bezoeker de reliekschrijn van Christina de Wonderbare (1150-1224). In een schilderij vliegt zij, dicht bij God, een rondje om de kerk van Sint Truiden. Haar levitaties begonnen tijdens haar uitvaartmis. Daarna bleef zij nog lang in de buurt rondspoken om middels haar relieken talrijke wonderen te verrichten.
In de expositie ziet de bezoeker ook de Gravity Gauge die Michael Pederson in 2017 ontwierp. Een ‘zwaartekrachtmeter’ die volgens het bijschrift met een knipoog verwijst naar de barometer, maar in mijn ogen eerder naar de (on)geloofwaardigheid van het fenomeen levitatie.
Van alle wonderen die in de tentoonstelling een plek hebben gekregen, zijn die van het katholicisme het meest talrijk. Een mooi voorbeeld van Hollandse bodem is het Mirakel van Amsterdam. In een 17e eeuws paneel wordt het wonder van de door een zieke uitgebraakte, doch in het vuur niet verteerde hostie als een stripverhaal zichtbaar gemaakt. Na de alteratie wanneer Amsterdam overgaat tot het gereformeerde geloof, belandt de kist met de hostie in het burgerweeshuis. Zieke jongens hoeven om beter te worden alleen maar even op de kist te gaan zitten. Nog ieder jaar wordt dit wonder tijdens de Ommegang van het Mirakel van Amsterdam in maart herdacht.
1 
2
1. Een zieke man krijgt de hostie aangereikt door een priester, processievaandel (detail), 1555 Amsterdam, Amsterdam Museum
2. De jaarlijkse sacramentsprocessie in Amsterdam, Processievaandel, 1555, Amsterdam Museum bruikleen stichting Het Begijnhof Amsterdam
Wonderbare genezingen; katholieke mirakelboeken staan er vol mee. Niet alleen in de middeleeuwen, maar ook in de klassieke oudheid en in vroegmoderne tijden hechtten velen geloof aan wonderbare genezingen. En dat geloof, of in elk geval de hoop op genezing leeft nog steeds. Ook eigentijdse patiënten hopen op herstel na bezoek aan een erkend bedevaartsoord.
Hoopvol gestemd reisde de verlamde Jan Toorop in 1919 in zijn rolstoel naar Lourdes, waar de maagd Maria het boerenmeisje Bernadette Soubiroux in 1858 had gewezen op een geneeskrachtige bron.
In de tentoonstelling ziet de bezoeker Toorops impressie van Onze Lieve Vrouw van Lourdes. De bedevaart noch het (als votiefgeschenk bedoelde?) schilderij brachten hem genezing.
Sinds de Griekse en Romeinse Oudheid offerden gelovigen geschenken om de goden gunstig stemmen. Zoals het fraaie kopje van een antieke godin, daterend van de 4e eeuw v. Chr.
In de hoop op genezing, of als dank daarvoor, werden ook zogenoemde ex-voto’s in de vorm van het zieke lichaamsdeel achtergelaten bij heiligdommen gewijd aan Asklepios. Een gebruik dat tot de huidige tijd niet alleen in mediterrane kerken, maar ook in ons land heeft stand gehouden. In de expositie ziet u een verzilverd, letterlijk als luisterend oor bedoeld exemplaar.
Verzilverd Oor, Zuid-Nederland, 1800-1925. Utrecht, Museum Catharijneconvent
In de verklarende objecttekst bij de ex voto’s wordt dankbaarheid als motief genoemd. Als tweede reden voor het schenken van een ex voto wordt het afdwingen van een wonder genoemd. Dat zou wellicht vervangen kunnen worden door het afsmeken van een wonder. Goden van welke signatuur ook laten zich niet dwingen.
Dan is er nog ruim aandacht voor wonderbaarlijke reddingen. In een groot paneel van Reyer Jacobsz. Van Blommendael uit 1673 is te zien hoe St. Bavo de stad Haarlem in 1274 van een belegering door de Kennemers redt.
Een primitief votiefschilderijtje herinnert aan de wonderbaarlijke redding van een Mexicaans gezin, dat in 1918 midden in een storm op zee ook nog in een bombardement over zich heen kreeg.
Ook het Boeddhisme en de Islam kennen soortgelijke reddingen. In een Chinese schildering verhindert de zeegodin Mazu een schipbreuk.
Een miniatuur toont hoe de soefi-heilige Abdul Qadir Jilani (1077-1166), die evenals Jezus over water kon lopen, het presteerde om de opvarenden van een gezonken schip weer gezond en wel boven water te brengen. Met het element water belandt deze bespreking in een recent verleden.
Na talrijke eerdere in geschrift, prent, miniatuur en schilderij geboekstaafde mirakelen, tonen videobeelden dat wonderen vandaag de dag de wereld nog niet uit zijn. Behalve reddingen van onder puin bedolven slachtoffers worden beelden getoond van captain Sully’s bepaald niet sullig uitgevoerde ditching. Een gevaarlijke landingsprocedure die piloten en cabinepersoneel tijdens flight safety slechts in case of an unlikely event oefenen. Op 15 januari 2009 landde captain Sullenberger zijn Airbus A320 op spectaculaire wijze op het water van de Hudson in New York.
In het licht van alle ramspoed die mensen over de hele wereld op alle mogelijke manieren proberen af te wenden, zijn er gek genoeg ook mensen die de goden -of veeleer het noodlot- tarten om hen te sparen bij een gevaarlijke onderneming. Een mislukt voorbeeld daarvan wordt geïllustreerd met de foto waarop kunstenaar Bas Jan Ader in 1975 met een tupperware bootje van wal stak, om de Atlantische oceaan over te steken.
Een proeve van blind godsvertrouwen? Zeezeilers zullen het eerder als een grote stommiteit beschouwen. Van Bas Jan Ader is -een navrante vergelijking met een kinderliedje dringt zich op- behalve het lege onzeewaardige bootje, nooit meer iets teruggevonden.
Bas Jan Adler, In search of the Miraculous, 1975, foto: Mary Sue Adler-Andersen
Ondoenlijk om alle wonderen hier te bespreken, een grote schildering uit Tibet met het wonder van Shravasti, wil ik u echter niet onthouden.
Een soortgelijke beschilderde banier zag ik 20 maart jl. op de tv. Tijdens haar reisprogramma bezoekt Erica Terpstra in Nepal een atelier. De vrouwelijke schilder geeft tekst en uitleg bij het meest bijzondere wonder uit het Boeddhisme, dat zich voltrok in de verdwenen Indiase stad Shravasti. Zes magiërs dagen de boeddha tijdens een soort toverwedstrijd uit. Deze geeft een staaltje van zijn kunnen ten beste door zichzelf tegelijkertijd, staand, zittend en liggend te presenteren. En dat is nog niet alles: bovenin de schildering is te zien hoe hij zijn lichaam in meerdere lichamen opsplitst, zodat er voor iedereen ‘een eigen boeddha’ is. De tegenstanders vinden hierna de dood.
Wanneer u nog nooit een wonder heeft meegemaakt, of indien u er nog wel een zou willen ervaren biedt de zogenoemde Godhelm wellicht uitkomst. Dit vernuftige door Bert Molenkamp in 2016 vervaardigde ‘hoofddeksel’ wordt in het Religion, Cognition and Behavior Lab van de Uva gebruikt bij onderzoek naar de vraag in hoeverre ons brein betrokken is bij religieuze en spirituele ervaringen en waarom sommige mensen vatbaarder voor dit soort ervaringen zijn dan anderen.
Benieuwd? Doe de zelftest!
Tenslotte betreedt de bezoeker een thema-ruimte gewijd aan het ogenschijnlijk alledaagse mysterie van conceptie en geboorte, dat in welke godsdienst of cultuur ook, als een wonder beschouwd wordt. En dat is, indachtig verhalen over ongelukkig verlopen zwangerschappen, geen wonder. Ook auteur Bill Bryson bestempelt het ontstaan van nieuw leven en de geboorte in zijn onlangs verschenen ‘reisgids’ door het menselijk lichaam als zodanig. …’De ontwikkeling van een bevruchte eicel tot de geboorte is een van de grootste wonderen van de biologie en.. de belangrijkste gebeurtenis van je leven’….
De geboorte wordt met een keur aan mythologische, bijbelse, antieke en oosterse verhalen in de expositie geïllustreerd.
In een anoniem noord-nederlands schilderij herkennen christenen en moslims het verhaal van de engelen die de stokoude Abraham en Sara een bizarre boodschap brengen. Sara schiet in de lach, maar tegen elke verwachting in raakt zij ver na de menopauze toch zwanger. Zij schenkt Abraham de lang verlangde zoon: Isaäc, waarmee hij de stamvader wordt van het Joodse volk.
Dit geluk betekent ongeluk voor Abrahams oudste zoon, Ismaël, die hij wegens hun kinderloosheid, op aandringen van Sara bij de slavin Hagar verwekte. Nu fluistert de jaloerse Sara hem iets in dat de geschiedenis van de wereldgodsdiensten ingrijpend zou bepalen. Ismaël wordt met zijn moeder verstoten, maar ook met hem had God een plan. Wanneer zij van dorst dreigen om te komen in de woestijn, wijst een engel hen op een bron. Ismaël wordt de stamvader der moslims. Deze zogenoemde zemzem bron is samen met de Ka’aba, de plek waar Abraham zijn zoon Isaac moest offeren, een bedevaartsoord voor miljoenen moslims.
Altijd gedacht dat de maagdelijke conceptie van Jezus van Nazareth een uniek fenomeen was? Deze tentoonstelling leert dat ook andere wonderdoeners op wonderbaarlijke wijze geconcipieerd en geboren werden. Zo zou de boeddha verwekt zijn door een witte olifant, die zijn moeder tijdens een droom bezocht. Een 20e eeuws reliëf uit Myanmar toont de boeddha in lotushouding in de schoot van koningin Maya. De heerlijke inrichting van haar baarmoeder als een gouden paleis, verklaart wellicht waarom het kind pas na een 10 maanden durende zwangerschap ter wereld kwam. En hoe! Na één wee werd prins Siddhartha Gautama op miraculeuze wijze via de rechterheup van zijn moeder geboren, waarna hij wonder boven wonder ook meteen kon lopen!
In een 20e eeuwse schildering uit India, zijn de wonderen rond de geboorte van de hindoegod Krishna verbeeld. Opgesloten door haar demonische broer koning Kamsa brengt prinses Devaki in de gevangenis Krishna ter wereld. Door een wonder gaat de gevangenispoort open, zodat Krishna’s vader hem kan bevrijden.
Als een rondeel wordt de tentoonstelling besloten met een reeks christelijke geboortescènes van de maagd Maria en het kindje Jezus.
Een ikoon met de voorheen kinderloze Joachim en Anna memoreert de wonderlijke conceptie van Maria, die tijdens een kuise omhelzing in de Gouden Poort van Jeruzalem werd verwekt. Deze gebeurtenis wordt in de katholieke en Russich orthodoxe kerk aangeduid als de onbevlekte ontvangenis. Dit betekent dat zij niet belast is met de erfzonde, die met Adam en Eva in de wereld is gekomen. Aldus werd Maria zuiver genoeg om de moeder van Gods zoon te worden. De term onbevlekte ontvangenis wordt vaak ten onrechte gebruikt om de maagdelijke conceptie van het Christuskind aan te duiden.
Via een 15e eeuwse miniatuur waarin de Tiburtijnse Sibille keizer Augustus de geboorte van een nog machtiger heerser voorspelt bereikt de bezoeker het slotakkoord van de tentoonstelling. Voor trouwe bezoekers van het Catharijne Convent een oude bekende: het Middelrijns altaar uit de refter. Het werk bevat tegenwoordig niet makkelijk meer te herkennen wonderen. Dat wij dit werk ruim vijfhonderd jaar na voltooiing nog kunnen bewonderen, is ook een wonder !
Terwijl veel middeleeuwse kunstwerken tijdens de beeldenstorm of door de tand des tijds verloren gingen, bleef dit altaarstuk, na de reformatie verstopt achter een witgewassen muur, gespaard. In de 19e eeuw kwam het weer tevoorschijn. De destijds gesloten zijluiken zijn beschadigd, maar daarachter bleven de voorstellingen goed geconserveerd. Tegen een gouden achtergrond ontvouwt zich een schitterend stripverhaal, waarin de kernpunten van de christelijke heilsgeschiedenis voor ongeletterden kleurrijk in beeld worden gebracht. Details van de daarin verstopte wonderen vertel ik u graag een keer tijdens een rondleiding in Museum Catharijne Convent.
Voor u de tentoonstelling verlaat ziet u een drietal foto’s die Rineke Dijkstra maakte van vrouwen die zojuist moeder zijn geworden en een film van Jeroen Eisinga, gewijd aan hetzelfde thema. Hierna volgt een video van Bill Viola, waarin enkele mensen symbolisch de soms (on)aangenaam verrassende levensstadia doorlopen. Na deze duistere ruimte bereikt u aan het einde van deze leerzame tentoonstelling weer het licht. Zouden de tentoonstellingsmakers hier een symbolische bedoeling mee hebben gehad?
R. van der Houwen-Jelles e.a. Allemaal wonderen, Museum Catharijneconvent Utrecht, 2020
*NPO 2 Jeroen Krabbé zoekt Chagall, AvroTros.nl.
* B.Bryson, Het Lichaam: Een Reisgids, Amsterdam/Antwerpen, 2019
*David Bowie: Lazarus
