Mauritshuis - Uit de Kunst

Roofkunst: tien verhalen. Tot en met 7 januari 2024 in het Mauritshuis den Haag

In samenwerking met Stiftung Humboldt Forum en drie Berlijnse Musea presenteert het Mauritshuis tot en met 7 januari de tentoonstelling Roofkunst; verteld in 10 verhalen.

Roofkunst: tegenwoordig een actueel onderwerp, maar toen Marei von Saher, de erfgename van de Joodse kunsthandelaar Goudstikker zo’n vijftien jaar geleden over teruggave van diens schilderijen begon, was de roep om restitutie van Joods bezit voor velen nog bijzonder -soms zelfs onaangenaam- nieuws.

Het lukte haar advocaten uiteindelijk om 202 van de door haar geclaimde 267 schilderijen terug te krijgen. Tot spijt van museumdirecties die topstukken uit hun collecties zagen vertrekken. Dit gebeurde o.a. met Jan van Goyens, Gezicht op de Oude Maas bij Dordrecht, dat evenwel voor 3.5 miljoen voor het Dordrechts Museum kon worden teruggekocht. De verkoop van de gerestitueerde werken uit de collectie Goudstikker leverde 35 miljoen op. Deze introductie illustreert de impact en vooral de financiële kant van dit onderwerp.

Dit verhaal wordt in de tentoonstelling niet verteld. In het Mauritshuis staan vooral de morele en emotionele aspecten en vragen omtrent restitutie van roofkunst centraal.

Al eerder werd aandacht voor roofkunst gevraagd. In 1945 organiseerde Stichting Nederlands Kunstbezit een tentoonstelling waar de gedupeerde eigenaren of hun nabestaanden hun bezit konden claimen. Van teruggave van herkende kunstwerken kwam niet veel terecht. Vanaf 1950 werden deze kwesties als afgedaan beschouwd. De kunstwerken werden geveild of belandden in de door de overheid beheerde NK-collectie, waarvan zich ongeveer 25 schilderijen in het Mauritshuis bevinden. In de zojuist geopende tentoonstelling Pieter Bruegel: de familiereünie ontdekte ik nog een ooit door de nazi’s geroofd werk een Allegorie op de Aarde en de Zomer, daterend van 1610-1620. Het paneel -een bruikleen uit de Rijksdienst voor Cultureel erfgoed- is in de tentoonstelling te zien ‘tot een eventuele nazaat van de oorspronkelijke eigenaar zich meldt’ aldus de zaaltekst.

Het Joods Historisch Museum organiseerde in 2006 een tentoonstelling met roofkunst uit rijksbezit, waarvan de herkomst onbekend was. Deze expositie leverde destijds eveneens weinig response op, maar de locatie was wel gekozen. De kunstwerken werden bijeengebracht in de Hollandse Schouwburg. Tijdens WOII het administratieve vertrekpunt van Joden naar het doorgangskamp Westerbork. De rest is geschiedenis.

Vandaag de dag kunnen musea echter niet meer om teruggave heen. Onlangs meldden de media dat de VS, na jaren van juridisch touwtrekken, zeven geroofde werken van Egon Schiele terug zal geven aan de nazaten van de in Dachau omgekomen Joodse kunstverzamelaar Fritz Grünbaum.

Via de website van de commissie die zich bezighoudt met het onderzoeken van claims van nabestaanden, worden belanghebbenden en belangstellenden geïnformeerd over de werkwijze van de zogeheten Retitutiecommisie. De site geeft de mogelijkheid om een claim in te dienen. Films tonen het emotionele proces dat nabestaanden doormaken tijdens het achterhalen van de geschiedenis van een kunstwerk en in de beste gevallen de teruggave daarvan aan rechtmatige erfgenamen.

Tien verhalen over drie episodes
De expositie is ingericht met objecten uit de eigen collectie van het Mauritshuis, het Musée des Beaux-Arts in Rennes en drie Berlijnse musea. In tien verhalen wordt de bezoeker mee teruggenomen in de tijd. Naast WO II (1933-1945) en de Napoleontische tijd (1794-1814) besteedt de expositie aandacht aan de eeuwen durende Koloniale periode.

Tijdens een voorbezichtiging waarschuwt de directeur van het Mauritshuis, Martine Gosselink haar gehoor. Anders dan de bezoekers van het Mauritshuis gewend zijn is dit geen mooie tentoonstelling. Gastcuratoren Jongsma+O’Neill brengen de herkomstgeschiedenis van de getoonde objecten met virtual reality experiences en 3-D modellen in beeld. Eline Jongsma licht deze keuze toe. In musea worden objecten los van hun oorsprong getoond, maar elk object heeft een verhaal. De vr–experience maakt de oorspronkelijke context zichtbaar, waarmee de bezoeker wordt uitgenodigd om na te denken over de vraag hoe geschiedenis ons denken van nu beïnvloed.

Boog van Titus waarop de geroofde Menora uit de tempel van Jeruzalem.

In deze expositie ligt de focus op voornoemde drie episodes uit de West-Europese geschiedenis, maar roofkunst is van alle tijden. Daarvan getuigt het decoratieve programma van de Boog van Titus in Rome, waarop het neerslaan van de Joodse opstand rond het jaar 70 wordt gememoreerd. Vol trots dragen soldaten de oorlogsbuit, waaronder de Menora, de zevenarmige kandelaar, uit de tempel van Jeruzalem, met zich mee. In dit geval is duidelijk sprake van roofkunst. Maar objecten in de huidige tentoonstelling kunnen ook als souvenir of geschenk, zonder kwade bedoelingen zijn meegenomen. De kritische waarnemer zal ingeval van te goeder trouw meegebrachte etnografica uit missiegebieden wellicht liever een genuanceerdere term dan roofkunst horen. Nu is nu, toen was toen. In de eigentijdse benadering van historische gebeurtenissen wordt weleens vergeten om deze in de historische context, met de ogen van toen te bekijken. Hoe je hier ook over denkt: een ding is duidelijk. Grondig onderzoek naar de herkomst van vele duizenden objecten is nodig om hierin duidelijkheid te scheppen en mee te werken aan teruggave van ooit ontvreemde objecten. In de zoektocht naar antwoorden op vragen aangaande teruggave organiseert het Mauritshuis met het Humboldt Forum op 16 en 17 november een internationaal symposium.

Het aantal geroofde kunstwerken uit de tijd van de Nazi’s en de Napoleontische periode staat in geen vergelijk met die uit de Koloniale periode. Het gaat om duizenden stukken. Wat Gosselink betreft moet alles terug.
Als kunsthistoricus vraag ik mij af: hoe gaan de ontvangers in de voormalige koloniën met deze kunstwerken om? Zijn er in de tropen mogelijkheden voor juiste conservering en klimatologisch verantwoorde presentaties? Deze overweging roept de herinnering op aan de door vocht en hitte kromgetrokken perkamenten bladen van een Koptisch handschrift dat ik ooit in het Jewish Cultural Historical Museum op Curaçao zag.

Staf met een vrouwenfiguur, ca. 1900 Hout, metaal en aluminiumfolie, 78 cm Staatliche Museen zu Berlin, Ethnologisches Museum, inv. VA 13776

Introductiefilm
In de introductiefilm volgen we de in een stemmig pak gestoken Surinaamse dichter Onias Landveld, nazaat van de Marrons, die in de koloniale tijd de plantages ontvluchtten. Over zijn kostuum draagt hij een traditionele groenblauw geruite omslagdoek, een zogeheten pangi. In het Etnografische Museum van Berlijn houdt hij een Surinaamse staf in de vorm van een voorouderbeeldje in zijn gehandschoende handen: …’ my people made this, why is it here?’ Hij geeft de wens te kennen het object mee te willen nemen. Waarheen? Vraagt de conservator. Hij antwoordt dat hij er wel een plekje voor zal vinden…

In de expositie worden vragen over het verleden van de getoonde objecten gesteld, zoals hoe en waarom werden ze geroofd?

…’Ze werden meegenomen als oorlogsbuit, om soldaten te betalen of om de vijand te vernederen. …De Hernhutters en andere zendelingen ontnamen de mensen onder wie zij missie bedreven hun religie en daarmee hun identiteit; onderzoekers namen spullen uit wetenschappelijke belangstelling mee’. Roofkunst gaat over grenzen: letterlijk en figuurlijk. Ook vragen over de toekomst van de objecten komen aan de orde.

Teruggeven of terugvragen?
Het gaat in de tentoonstelling niet uitsluitend over teruggeven van roofkunst. Er zijn ook oorspronkelijke eigenaren die hun spullen niet terug willen, zoals het Mauritshuis zelf! De collectie is gebaseerd op de in 1774 door stadhouder Willem V geopende Galerij Willem V. De hele verzameling van ca. 200 schilderijen werd in 1795 meegenomen door de soldaten van Napoleon. In 1816 kwam slechts een deel van de geroofde werken terug. De rest, waaronder een aantal werken van naam, bevindt zich tot de huidige dag in de collectie van het Louvre. Ze zijn nu even in de tentoonstelling te zien; Paulus Potters, Het spiegelende Koetje uit 1648en Jan Mijtens impressie van het Huwelijk van Friedrich Wilhelm keurvorst van Brandenburg met Louise Henriette van Oranje, 1646.

Paulus Potter, 1625-1654 Het spiegelende koetje, 1648 Olieverf op paneel, 43 x 61 cm Den Haag, Mauritshuis, inv. 137

Ook al meent het museum recht te hebben op deze werken, toch ziet directie op grond van rationele vragen als: voegt het iets toe aan ons verhaal en hebben we er eigenlijk wel plek voor, af van een claim.Dit ter illustratie van de stelling dat de in de expositie belichte periodes niet met elkaar kunt vergelijken. Niet alle vragen omtrent teruggave wegen even zwaar.

Wat is er zoal te zien?

Rammelaar in de vorm van een aapje. Joods zilver. Foto Marina Marijnen uit de Groep van zilveren objecten(tafelzilver, rammelaars, armbanden, scharen) geroofd van Joodse families Berlijn, Stadtmuseum Berlin

Bij het betreden van de expositie valt het oog op een overvolle vitrinekast. Onder de noemer Joods Zilver zijn een paar honderd nietszeggende objecten bijeengebracht. Maar bij de aanblik van enkele zilveren rammelaars, die beelden oproepen van de kleine knuistjes die ze ooit vasthielden, komt de geschiedenis wel erg dichtbij. Voor deze emotionele beleving is inlevingsvermogen nodig, maar bij de door een VR bril in de historische context waargenomen objecten komt het verleden op overweldigende wijze vanzelf bij je binnen!

Zo komt het Paardenhoofd dat is overgebleven van de verloren gegane originele Quadriga op de Brandenburger Tor heel indrukwekkend tot leven. Met de handen stevig op een metalen hekje, sta ik met mijn VR bril hoog boven op de Brandenburger Tor. Om mij heen besneeuwde daken en in de diepte het grote plein, waar ruiters zich verzamelen. Naast mij staat het befaamde Vierspan; tijdens dit machtige moment ervaar ik zelfs een koude luchtstroom of slaat mijn fantasie op hol en is dat slechts suggestie?

Gottfried Schadow, 1764-1850 Paardenhoofd van de Quadriga van de Brandenburger Tor, 1793 Koper, 125 x 66 cm Berlijn, Stadtmuseum Berlin, inv. I 52.374

De geschiedenis van het Paardenhoofd is een interessant voorbeeld van roofkunst. Het door Gottfried Schaduw in 1793 ontworpen vierspan werd tijdens de Napoleontische oorlog door de Fransen geroofd. Na Napoleons overgave werd de enorme sculptuur in 1814 teruggegeven aan Duitsland. Helaas, zou je bijna zeggen, want het origineel ging bij een bombardement in WOII verloren.

Even later stond ik ineens diep onder de grond in een Oostenrijkse zoutmijn oog in oog met het Zelfportret van Rembrandt. Het werk werd in WOII gestolen van het Joodse echtpaar Rathenau. Samen met ca. 6.500 kunstwerken, waaronder het Gentse Altaarstuk van de gebroeders van Eyck, was de Rembrandt voorbestemd voor het Führermuseum. Toen Hitlers droom -of beter nachtmerrie- in duigen viel gaf hij opdracht de hele kunstverzameling te vernietigen. De ontploffing van de mijn werd gelukkig verijdeld, waarna de geallieerde monuments men, de kunstschatten in veiligheid brachten en waar mogelijk voor restitutie zorgden. Zo kwam Rembrandt terug bij de rechtmatige eigenaar, die het werk aan het Mauritshuis verkocht. Een zeldzaam voorbeeld van geroofde kunst die op een nette manier in een museumcollectie is beland.

Rembrandt, 1606-1669 Zelfportret, 1669 Olieverf op doek, 65 x 60 cm Den Haag, Mauritshuis, inv. 840 Aangekocht van de Rathenau familie met steun van de Vereniging Rembrandt en particulieren, 1947

Balinese kris Indonesië (Bali) Kris, ca. 1800-1850 Metaal, nikkel en hout, 48,5 x 9,5 x 4 cm Berlijn, Staatliche Museen zu Berlin, Ethnologisches Museum, inv. IC 298a-b

Meteen links in de opstelling wordt een Balinees steekwapen getoond. Deze Kris uit het Ethnologisches Museum in Berlijn werd tijdens de door de Nederlanders als ‘pacificatieoorlogen’ aangeduide strijd buitgemaakt. De strafexpeditie tegen plunderende eilandbewoners van Bali trok een spoor van moord en doodslag. Ook hier word je terug geprojecteerd in de tijd en bevindt de bezoeker zich in een door overdadige vegetatie omgeven kampong, met -luguber detail- een gedode inlander aan je voeten. Geweerschoten klinken; een bizarre ervaring!

Anders dan verwacht zorgden de besprekingen over teruggave van de kris voor een verrassing. De huidige vorst van Kunklung wil het object niet terug als is het waarom niet duidelijk. De weigering houdt wellicht verband met de gedachte dat het religieuze object in handen van de vijand ontheiligd zou zijn.

Tijdens hun optreden stuitten de Nederlanders op heftige tegenstand van de bevolking. De bevelhebber van de Nederlandse strijdkrachten Michiels werd door de hand van een vrouw, gedood. Ida Dewa Agung Istri Kanya, de zuster van de koning van Klungkung wordt op Bali tot de huidige dag als een heldin vereerd.

Benin Bronzen: Duitsland, 20ste eeuw Gipsafgietsels en mallen van de Benin bronzen Gips, silicone, verschillende maten Berlijn, Staatliche Museen zu Berlin, Gipsformerei

Ook de installatie met de zogeheten Benin Bronzes die in 1897 door het Britse leger werden meegenomen is indrukwekkend en actueel. De bezoeker ziet hier replica’s en mallen van de gipsafgietsels van de originele beelden. In de tentoonstelling Kirchner en Nolde: Expressionisme en Kolonialisme, (2021) in het Stedelijk Museum was een origineel exemplaar te zien. De uitkomst van de claim tot teruggave werd destijds breed uitgemeten in de media. In 2021 werden, na jarenlang delibereren, 514 Benin Bronzen door het Ethnologisches Museum in Berlijn overgedragen aan Nigeria. Het maken van replica’s is sindsdien niet toegestaan. De vraag naar het waarom wordt in de expositie eveneens gesteld.
Het exemplaar in de Haagse expositie, een goed getroffen replica van gips, fungeert als pars pro toto voor de ongeveer 5.000 originele koninklijke beeldhouwwerken met religieuze functie die door de Britten uit Benin, het huidige Nigeria, werden geroofd.

Nog recenter zijn de bijzondere lotgevallen van het Kanon van Kandy uit de collectie van het Rijksmuseum, dat onlangs tot restitutie aan Sri Lanka besloot. Het geschut stuk werd in 1765 door de Nederlanders meegenomen uit het Paleis van koning Radja Singh in Kandy op het toenmalige Ceylon, waar de VOC handelsvestigingen had. Met de opstand van de geknechte bevolking begon een jarenlange guerrillaoorlog. Na de verovering van de koningsstad Kandy belandde het kanon als oorlogsbuit in de verzameling van Stadhouder Willem V en via het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden in het Mauritshuis. In de Napoleontische tijd namen de Fransen het mee. In de veronderstelling dat het kanon een geschenk was van de Bey van Algiers aan Michiel de Ruyter werd het kanon in 1816, wegens de historische betekenis, teruggegeven aan het het volk van Nederland. Het kreeg een ereplaats in het Rijksmuseum, waar het oog van een van de conservatoren viel op een intrigerend etiketje… Na bestudering van de tekst -die niet in het Arabisch maar in het Singhalees was opgesteld- bleek dat het met de herkomst heel anders zat. Deze anekdote onderstreept het belang van grondig herkomstonderzoek.

Kanon: Digitaal 3D model van ‘Kanon van Kandy’ Jongsma+O’Neill

Het oorspronkelijk als diplomatiek geschenk vervaardigde sierwapen ontstond in de tweede helft van de 17^e eeuw. Het vertoont naast Europese elementen als putti en handvatten in de vorm van dolfijntjes ook later aangebrachte Sri Lankaanse decoratie. Van dit kanon is een digitale reproductie gemaakt. Evenals bij de replica’s van de Benin Bronzes worden door de samenstellers van de tentoonstelling ook hier vraagtekens geplaatst aangaande kwesties over de autonomie van kunstwerken, het ‘intellectuele eigendomsrecht’ en aanverwante vragen geplaatst. Kunnen digitale modellen slechts als kopieën van originele objecten worden beschouwd?

Met het kijken alleen naar de voorbeelden van als roofkunst gepresenteerde objecten alleen ben je er nog niet; de bezoeker wordt uitgenodigd om zelf ook na te denken over de vragen rond roofkunst.

Informatie: Mauritshuis Den Haag

Vervlogen Geuren in Kleuren, Mauritshuis. 5 juni t/m 29 augustus.

Tijdens een online rondleiding door conservator Ariane van Suchtelen kon ik vast even snuffelen in de tentoonstelling Vervlogen Geuren in kleuren, gewijd aan (de verbeelding van) geur in de 17^e eeuwse schilderkunst. De makers van de tentoonstelling vroegen zich af hoe geur werd uitgebeeld. De meeste 17^e eeuwse schilders zullen echter zonder hierover na te denken aan de slag zijn gegaan. Behalve degenen die de vijf zintuigen bewust in beeld brachten.

Johannes van Wijckerslooth heeft over die vraag ook nagedacht. Zijn zelfportret met de vijf zintuigen fungeert tevens als statement: een goede schilder [als hijzelf] weet de niet zichtbare sensaties van zintuiglijke waarnemingen in beelden te vangen. Terwijl Van Wijckerslooth de beschouwer indringend aankijkt, toont hij een bebrilde kaars als symbool van het gezichtsvermogen. Via de op een strook papier getekende mond en gevouwen handen verwijst hij naar de smaak- en tastzin. De trommelstok in de andere hand brengt ons bij het gehoor en via het schilderij-in-het-schilderij op de bespanning van de trommel, bij de reukzin. Al moet je even goed kijken, maar wie zijn blikrichting volgt ziet rechtsonder een smeulende stinkveter.

Johannes van Wijckersloot, Zelfportret, 1669, Museum der bildenden Künste, Leipzig (Maximilian Speck von Sternburg Stiftung)

Aangevuld met vragen over betekenis van- en associaties bij geuren is een bijzondere tentoonstelling ontstaan, waarin geuren vanuit verschillende thematische invalshoeken worden besproken. Geur, kunst en waarneming, geur in het dagelijks leven en een hoofdstuk over het maken van parfums, waarin de lezer de alleskunner Constantijn Huyghens aan het werk ziet!

De bezoeker wordt uitgenodigd om de beleving van kunst vanuit een ànder, ongebruikelijk, perspectief met behulp van de reukzin te ervaren. Een vaardigheid die de Italiaanse kardinaal Federico Borromeo in de vroege 17^e eeuw al onder de knie had. Kijkend naar de bloemstillevens van Jan Brueghel de Oude, kon hij, getuige zijn dagboeknotities, zelfs in de winter de geuren van de afgebeelde bloemen ruiken!

Abraham Mignon, Stilleven met bloemen en vruchten, c.1670. Doek, Mauritshuis, Den Haag

Bij een bloemstilleven van Abraham Mignon kunnen de meeste beschouwers vandaag de dag nog wel putten uit hun olfactische geheugen. Het oproepen van meer ‘verstopte’ geuren als die van een 17^e eeuwse stadsgracht wordt lastiger. Maar hier bieden reconstructies van vervlogen geuren uitkomst.

In bloem- en vruchtenstillevens gaat het niet alleen om de kleur- en geursensatie. Door de kortstondige bloei waren bloemen bij uitstek geschikt als vanitassymbool. In de geschilderde boeketten zijn vaak al de eerste tekenen van verval zichtbaar: een verschrompeld blad, rozen die al over hun hoogtepunt zijn of een wormstekige vrucht. Aangetrokken door overrijp fruit onderstrepen kleine insecten de vergankelijkheid.

Jan van der Heyden, gezicht op de Oudezijds Voorburgwal met de oude kerk in Amsterdam, c.1670, Mauritshuis Den Haag

Jan van der Heyden, Detail Gezicht op de Oudezijds Voorburgwal met de Oude Kerk in Amsterdam, c.1670. Mauritshuis, Den Haag

Staande voor Jan van der Heydens Gezicht op de Oudezijds Voorburgwal met de Oude Kerk wordt de idyllische sfeer in een keer verdreven door het pufje putlucht dat na het beroeren van een voetpedaal ontsnapt. Visuele details ondersteunen deze onaangename sensatie en brengen ons terug naar het jaar 1670. Stel je de lucht eens voor rond het houten kot links naast de brug. De uitwerpselen die in dit privaat werden gedeponeerd belandden rechtstreeks in de gracht. Ook het vervuilde water van leerlooierijen en andere bedrijfjes kwam daarin terecht. Een ijverige stadsreiniger voegt nog een vleugje paardenmest toe aan het water, waarin een vrouw in de voorgrond de was doet!

Bij Pieter de Hoochs, Binnenhuis met vrouwen bij een Linnenkast, 1663, leest de bezoeker: …’het aroma van het gepoetste huis en het verse linnengoed komt je tegemoet’… Deze op een hedendaagse reclame slogan geïnspireerde, frisheid suggererende zinsnede gaat niet op voor het voornoemde handwasje!

Bij bloemen, fris wasgoed en (over)rijp fruit varen wij moeiteloos op ons eigen geurkompas, maar bij verdwenen geuren laat deze richtwijzer ons in de steek. De geurexperts van International Flavours en Fragrances (IFF) wisten niet alleen de bedorven grachtenlucht na te bootsen. Bij de reukbollen met welriekende geurstoffen creëerden zij aan de hand van oude recepten in zogenoemde secreetboeken (medicinale handboeken) een zomer- en winterparfum. De amateur-parfumeur neme de volgende ingrediënten: sandelhout, foelie, citroenschil, rozenwater, een mespuntje kaneel, ambergrijs, civet en muskus. De (nog) zwaardere wintergeur is samengesteld uit verschillende harssoorten, kruidnagel, lavendel, muskus, civet en ambergrijs. Dierlijke grondstoffen waarover straks meer.

Ter ondersteuning van de virtuele voorbezichtiging ontvingen de deelnemers per post een geurbox. Tijdens de rondleiding zorgde deze voor de totaalbeleving bij het aanschouwen van het schilderij met de stadsgracht en de ten toon gestelde reukbollen of pomanders. Wilt u deze sensatie ook eens ervaren? Via de webshop van het Mauritshuis is binnenkort een geurbox te bestellen.

Hendrick Goltzius, Offactus (de reuk), 1578, Gravure, Rijksmuseum Amsterdam

In de 16^e eeuw wordt het afbeelden van de zintuigen een geliefd onderwerp in de prentkunst. In voorbeelden van Jan Saenredam en Hendrick Goltzius worden deze in de gedaante van vrouwelijke personificaties met een dier als attribuut gepresenteerd. In een prent van Goltzius gaat de reukzin, wegens zijn karakteristieke gesnuffel, vergezeld van een hond. In de 17^e eeuw figureren de zintuigen ook in de schilderkunst.

Jan Saenredam, Gestrande potvis 1602, Gravure , Rijksmuseum Amsterdam

Tussen de prenten hangt een impressie van een gestrande potvis. Er is niet veel fantasie voor nodig om je de stank voor te stellen van het in staat van ontbinding verkerende beest. Verschillende omstanders houden zelfs een zakdoek voor de neus. Paradoxaal genoeg werd uit de ingewanden van dit zoogdier het welriekende ambergrijs gewonnen. Een grondstof die ook nu nog door hedendaagse parfumeurs gebruikt wordt en zelfs als merknaam op de markt wordt gebracht door parfumhuizen van naam, als Ambre Sultan van Serge Lutens.

Noord-Nederlands, Bruidshandschoen 1600 – 1625

Het scherpe contrast tussen onaangename en welriekende geuren vinden we ook in een paar handschoenen. Terwijl ik me afvraag waarom deze accessoires ten toon worden gesteld leert het bijschrijft dat de productie van leer gepaard ging met enorme stankoverlast. Het eindproduct, zoals deze bruidshandschoenen, moest geparfumeerd worden om ze bruikbaar te maken!

In een laat 16^e eeuwse prentenserie van Hendrick Goltzius wordt de reuk verbeeld door verliefde paartjes. Daarin verwijst de roos steevast als attribuut naar de gelukzalige geestes- en lichaamsgesteldheid van verliefden. Soms waarschuwt een moraliserend onderschrift voor de bedrieglijke aard van de zintuigen. Rozen hebben doornen: het is niet altijd rozengeur! Zoals veel symbolen, is ook de roos multi-interpretabel. Afhankelijk van de context wordt een bepaalde symbolische betekenis van kracht. Een roos in Maria voorstellingen houdt geen waarschuwing in, maar benadrukt juist haar goedheid: Maria is als een roos zonder doornen.

Dirck de Bray, Stilleven met Mariasymbolen, 1672,
Museum Ons’ Lieve Heer op Solder, Amsterdam

Rozen figureren ook in een paneelvan David Vinckboons. De 5 zintuigen en de bijbehorend genotservaringen zijn quasi onopvallend verpakt in een voorstelling van feestende jongelui. Een samenzijn, waar hun leeftijdgenoten anno 2021 jaloers op zullen zijn.

Terwijl de lens Van Suchtelen volgt naar een volgend schilderij zwenkt de camera langs een doek met Visverkoopster van Jacob Toorenvliet. Toelichting overbodig en de geur ontbreekt dan ook in de geurbox.

De aanblik van Jacob van Ruysdaels Gezicht op de Bleekvelden bij Haarlem, wekt bij hedendaagse beschouwers wellicht de suggestie van frisse zeelucht, maar dat was in de zeventiende eeuw wel anders. Boven deze velden hing de penetrante geur van de loogstoffen, waarmee het uitgespreide linnen gebleekt werd. Ondanks de stank oefenden de schilderachtige bleekvelden aantrekkingskracht uit op toeristen, die genoten van de witte banen, die zich gelijk de latere bollenvelden in het groene landschap aftekenden. Hier en daar beschenen door de zon, die ook de stedelijke bebouwing in de verte in een rode gloed zet.

Jacob van Ruisdael, Gezicht op Haarlem met bleekvelden, c.1670-1675. Doek, 55,5 x 62 cm. Mauritshuis, Den Haag

Ook kalkovens en executieplaatsen buiten de stadsmuren zorgden voor stankoverlast. Door de relaxte impressie van een eendenvanger in een Winterlandschap van Hendrick Avercamp zou de toenmalige realiteit je bijna ontgaan, maar in de verte bungelen de lijken in de wind.

In de loop van de 17e eeuw ontwikkelt de picturale verbeelding van de vijf zintuigen zich tot een alledaagse, boertige en zelfs platvloerse beeldtaal, waarin de stemming stijgt ten koste van het peil. Consumenten van het sinds de 17^e eeuw ingevoerde exotische genotsmiddel tabak, fungeerden bij Cornelis Saftleven en Jan Both vaak als geestige personificaties van de reuk.

Jan Miense Molenaer, de Reuk, 1637, Mauritshuis den Haag

Jan Miense Molenaer verbeeldde de reuk door een moeder die, terwijl zij de beschouwer veelbetekenend aankijkt, de billen van haar kind afveegt. Onder de gelatiniseerde noemer Odoratus bracht Pieter Quast de reukzin, middels een zich ontlastende man in beeld. De chique benaming kan de kwade reuk niet wegnemen.

Diende de stoelgang eveneens als inspiratiebron voor landart kunstenaar Anthony Gormley? Zeilend vanuit zuidwestelijke richting ontwaart de schipper de 25 meter hoge, uit 44 duizend kilo staal gemaakte monumentale draadsculptuur van de (in de volksmond) Poepende man, dat zich naast de Houtribsluizen bij Lelystad aftekent.

Anthony Gormley, Crouching Man 2010, Lelystad

Van deze laag bij de grondse impressies van de reukzin, richten we het vizier nu op de letterlijk en figuurlijk verheven genres van het portret en historiestuk. Op verschillende damesportretten springt een interessant detail in het oog. Een reukbol aan een gouden ketting, zoals te zien in het portret van Maria Schuurman. Een zogenoemde pomander bevatte welriekende kruiden om lichaamsgeurtjes te verbloemen. De benaming is een verbastering van het Franse pomme d’ambre, waarin we het woord amber herkennen.

In de expositie zijn verschillende kostbare houders van exotische geur- en smaakstoffen te zien. Blikvanger is het model van een zilveren driemaster. Onder het dek zijn vakjes voor specerijen als peper, nootmuskaat en kaneel, die met de schepen van de VOC werden aangevoerd. Het tafelstuk fungeerde niet zozeer in praktische zin, maar meer als showoff van de welstand van de man wiens dis het scheepje sierde.

Specerijhouder, Middelburg c.1600, Rijksmuseum Amsterdam

Exotische specerijen werden niet alleen gebruikt om voedsel op smaak te brengen en het lichaam met heerlijke geuren te omhullen. In vroeger tijden geloofde men ook dat ze effectief waren tegen bepaalde ziekmakende en zelfs dodelijke geuren. In deze context moet de pomander in de vorm van een doodskopje worden gezien. Voorzien van een onomstotelijke waarheid: …’heeden leven/morgen doot’…
Was dit memento mori bedoeld als waarschuwing of als aansporing om het leven ten volle te genieten?

Ziekmakende geuren ofwel ‘quade dampen’ konden, zo meende men, ook opstijgen uit een nog niet gesloten graf. Tot in de Napoleontische tijd wensten welgestelden begraven te worden in de kerk. Dicht bij het altaar waar Christus in brood en wijn aanwezig was. Dat de uitdrukking rijke stinkerd van deze onhygiënische praktijk van de lijkbezorging stamt behoeft geen toelichting. Het thema geur en gezondheid wordt geïllustreerd met een kerkinterieur door Hendrick Van Vliet. Een post-reformatorisch kaal interieur van de St. Bavo, met in de voorgrond een geopend graf.

Bij de Anatomische les van Dr. Willem van der Meer, wordt de bezoeker helemaal met zijn neus op de feiten gedrukt.

Michiel en Pieter van Mierevelt, Anatomische les van dr. Willem van der Meer, 1617.
Doek, 150 x 225 cm. Museum Prinsenhof, Delft

Terwijl de patholoog toelichting geeft bij de geopende buikholte van een ter dood gebrachte misdadiger, trachten de chirurgijns de lijkenlucht met kruidentakjes, pomanders, het branden van wierook en ‘rieckende caersen’ te verdrijven. Een remedie die ook bij besmettelijke ziekten werd toegepast èn bij de behandeling van een destijds als een echte, maar nu als ingebeelde ziekte afgedane aandoening van een ‘dwalende baarmoeder’. Over hoe een voorloper van aroma-therapie hier soelaas bood, wordt in het hoofdstuk geur en gezondheid een wel heel opmerkelijk boekje opengedaan.

De inmiddels verlaten gedachte dat besmettelijke ziekten als de pest door geuren werden verspreid, was eigenlijk zo gek nog niet. Terwijl ik op een bospad door de reukvlag van twee sterk geparfumeerde dames fiets, vraag ik mij af of het loslaten van die overtuiging wel terecht is. Tijdens de eerste lockdown werd immers benadrukt dat Covid-19 zich in kleine deeltjes, zogenoemde aërosols, door de lucht verspreidt… Ik fiets maar snel door.

De suggestie van (on)welriekende geuren komt in de laatste zaal nog een keer op uitdagende wijze in beeld. Hier worden historiestukken, met een bijbels of mythologisch verhaal, als vehikel voor de verbeelding van de reukzin gepresenteerd. In mijn ogen het leukste hoofdstuk van de tentoonstelling, want voor het herkennen van de soms wat versluierde betekenis in deze schilderijen, heb ik een fijne neus. Anders dan in voornoemde werken, waar voor het herkennen van luchtjes, het geurgeheugen bijna volautomatisch in werking treedt, is bij deze categorie kennis nodig. Bij het zien van een historiestuk kun je genieten van penseelvoering, compositie en stofuitdrukking, maar zonder kennis van het uitgebeelde verhaal geeft het schilderij de betekenis niet prijs.

Jan Lievens, de opwekking van Lazarus, 1631, Hove Museum and Art Gallery, Royal Pavillion & Museum Trust, Brighton and Hove

Kerkgangers of bezoekers die nog les kregen op een school met de bijbel hebben hier een (penseel)streepje voor. Bij Jan Lievens Opwekking van Lazarus is de betekenis van het verhaal wel te raden. Terwijl omstanders vol verbazing en ongeloof, sommige met een doek voor de neus, toekijken komen vanuit het geopende graf twee handen omhoog.

Govert Flinck, Isaak zegent Jakob, , ca. 1638 olieverf op doek, Rijksmuseum Amsterdam

Maar zonder kennis is het vrijwel onmogelijk om de betekenis te vatten van het schilderij Isaak zegent Jacob. Wanneer de blinde Isaak voelt dat zijn einde nadert, geeft hij zijn lievelingszoon Ezau opdracht een geitenbokje voor hem te schieten en klaar te maken. Daarna zal hij hem de vaderlijke zegen geven. Moeder Rebecca heeft echter andere plannen. Meteen nadat zij deze boodschap heeft afgeluisterd gaat zij in de keuken aan de slag. Ze geeft haar favoriete zoon Jacob opdracht om de kleren van Ezau aan te trekken. Kleding die doortrokken is van de lichaamsgeur van zijn tweelingbroer. Nadat hij Isaaks reukzin op een dwaalspoor heeft gezet ontsteelt Jacob op listige wijze de zegen die voor zijn broer bestemd is. Kijk eens goed naar de wijze waarop Flinck de spanning op het gelaat van de bedriegers heeft vastgelegd. Zou vader het merken?

Willem van Mieris, Detail Armida bindt de slapende Rinaldo met bloemen, 1709 Mauritshuis Den Haag

In dit verhaal staat de gebruik van lichaamsgeur in een kwade reuk. Lijflucht kan echter ook voor een onverwachte, positieve wending zorgen. Dat ervoer de kruisvaarder Rinaldo zoals beschreven door de Italiaanse dichter Torquato Tasso. Op weg naar Jeruzalem valt hij in handen van de heks Armida, die er bepaald niet als zodanig uitziet op de voorstelling van Van Mieris. Wanneer zij op het punt staat de slapende Rinaldo te doden, stijgt bij de aanblik van zijn mooie lichaam zijn lichaamsgeur in haar neus. Ze wordt op slag verliefd en laat haar boze plannen varen. Eind goed al goed!

Literatuur:

A. van Suchtelen, Vervlogen Geuren in Kleuren, Mauritshuis, Den Haag. 2021.

Het Mauritshuis, Vervlogen Geuren in Kleuren, web pagina

Video met Introductie Vervlogen Geuren in Kleuren

De Geurbox is binnenkort verkrijgbaar in de museumshop,

Johan Maurits, Bewogen Beeld, Mauritshuis tot en met 7 juli 2019.

Atlas Johannes Blau, 1665, Prefectuur De Caraibo et Rio Grande

In eerdere exposities (1953, 1979, 2004) werden de verdiensten van ‘Maurits de Braziliaan’, bouwheer van het Mauritshuis, vooral bezongen. Dankzij een door hem gesponsorde publicatie van Caspar Barlaeus, Rerum per octennium in Brasilia […], 1647, stond Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679) tot voor kort te boek als een verlicht bestuurder. Als gouverneur van Nederlands Brazilië (1636-1644) moest hij het op de Portugezen veroverde noordoostelijk deel van Brazilië consolideren en profijtelijk maken. Hij vestigde zich in de streek Pernambuco. Als liefhebber van kunsten en wetenschappen besteedde hij veel tijd en geld aan de opbouw van zijn kolonie. Het kleine dorpje Recife groeide uit tot een dichtbevolkte stad en op het eiland Antonio Vaz verrees Mauritsstad (Mauritia), waarvan de ‘skyline’ gedomineerd werd door paleis Vrijburg.

Barleus, naar Frans Post, Paleis Vrijburg in Mauritsstad (Recife), 1647

Aan de westkant van het eiland verrees het buitenhuis van de gouverneur, Boa Vista, dat tevens als verdedigingswerk fungeerde. In de miljoenenstad Recife herinnert het gelijknamige stadsdeel nog aan de Hollandse periode, die hier anders dan in Nederland niet is vergeten. Waar ooit paleis Vrijburg stond is nu Johan Maurits standbeeld te vinden en voor schoolkinderen is de zogenoemde ‘Tempo dos Flamengos’ verplichte stof. Wegens de economische omstandigheden zou de huidige bevolking regelmatig verzuchten: waren de Hollanders maar gebleven, terwijl burgemeesters bij hun ambtsaanvaarding beloven te regeren als een tweede Johan Maurits. Er lopen zelfs heel wat jongens rond die luisteren naar de naam Joao Mauricio.

Braziliaanse erfenis van de hand gedaan
Economisch gewin was de hoofdreden van zijn komst, maar Johan Maurits had ook belangstelling voor de verschillende bevolkingsgroepen en de natuurlijke gesteldheid van het wingewest. ‘Natuurvorsers’, cartografen, geografen en schilders brachten het land letterlijk en figuurlijk in kaart. Frans Post (1612-1680) schilderde landschappen gestoffeerd met kleine figuurtjes.

Frans Post, Gezicht op het eiland Itamaraca, 1637, Mauritshuis

Albert Eckhout (ca 1610- 1666) bracht de Braziliaanse flora, fauna en bevolking op monumentaal formaat gedetailleerd in beeld. Deze portretten zijn in de tentoonstelling slechts in geprojecteerde beelden te zien. Hoewel van onschatbare etnografische en documentaire waarde, schitteren deze vroegste natuurgetrouwe beelden van de nieuwe wereld door afwezigheid. Ten onrechte. Albert Eckhout stond lange tijd in de schaduw van Frans Post, die na terugkeer de kunstmarkt overspoelde met honderden tot in den treure herhaalde Braziliaanse landschappen. Doordat Johan Maurits Eckhout’s Braziliaanse werk van de hand deed raakte diens artistieke nalatenschap in ons land tot 2004 in de vergetelheid. Een map met honderden tekeningen verkocht hij in 1652 aan de keurvorst van Brandenburg, deze bevinden zich thans in de Jagiellonbibliotheek in Krakau. In 1679 schonk Johan Maurits diverse Braziliaanse tekeningen aan de koning van Frankrijk, Lodewijk XIV. Deze stonden model voor een serie wandtapijten, de zogenoemde Tentures des Indes, waarvan de bezoeker ook geprojecteerde beelden ziet langs komen.

Albert Eckhout , Dans van de Tarairiu indianen, National Museum Kopenhagen

De acht monumentale doeken met Eckhout’s paarsgewijze portretten van de Braziliaanse bevolkingsgroepen, een doek met dansende Tarairiu Indianen, drie portretten van gezanten uit Congo en twaalf stillevens met tropische gewassen deed Johan Maurits in 1654 cadeau aan koning Frederik III van Denemarken. In ruil wenste hij de eervolle onderscheiding van de orde van de Witte Olifant te ontvangen. De zilveren ster op Jan de Baen’s portret en de epauletten in de vorm van olifantjes op het borstbeeld van de graaf bewijzen de toekenning daarvan. Eckhout’s schilderijen bevinden zich thans in het Nationaal Museum in Kopenhagen.

Kantelend beeld

Zacharias Wagner, Mensenhandel in Recife, ca. 1637-1641

Werd Johan Maurits in het verleden nog bewierookt, anno 2019 is de tijd rijp om de eenzijdig belichte Nederlands-Braziliaanse geschiedenis te herschrijven. Daartoe nodigt het Mauritshuis onderzoekers van verschillende disciplines en nationaliteiten uit. Enkele jaren geleden deed de historicus Zihni Özdil een geëmotioneerde aanval op het ontstaan van het Mauritshuis, dat gefinancierd zou zijn ‘over de ruggen van de zwarte slaven’ die arbeid verrichten op de Braziliaanse suikerplantages. Daarna is de bal gaan rollen. Het jargon is aangepast, tegenwoordig spreken we liever over ’tot slaaf gemaakten’. De teneur van de op I-pads te lezen toelichting bij de objecten in de tentoonstelling is kritisch van toon. Begrijpelijk en veelal terecht, maar er is weinig aandacht voor de historische context. Enige nuance vind ik in de teksten van voormalig directeur van het Mauritshuis Frits Duparc en kenner van de overzeese geschiedenis historicus Piet Emmer. Van wiens hand ik mij de relativerende reactie herinner op Özdils verwijt: ‘Mauritshuis verzwijgt duister verleden’, waarin Emmer dat verleden in historisch perspectief plaatst. De link naar beide stukken treft u aan bij de bibliografie.

De slavenhandel waarin Portugezen, Denen, Engelsen en Nederlanders een aandeel hadden vormt een zwarte bladzijde in de Europese geschiedenis. Het is niet algemeen bekend dat deze mensonterende praktijk in Afrika sinds mensenheugenis en – o.a. in Mali – nog steeds plaats vindt. Zwarte koningen namen destijds hele dorpen gevangen. En brachten hun rasgenoten naar Fort Elmina op de kust van Ghana tot er genoeg waren om een scheepslading van de Europeanen te vullen. Daar zou je tegenin kunnen werpen: ja, maar als die er niet geweest waren…. In de 17^e en 18^e eeuw werd de markt bepaald door vraag èn aanbod. Onder de titel “schipperen tussen zwart en wit” publiceerde ik in het Nederlands Dagblad een artikel bij de tentoonstelling die het Scheepvaartmuseum in 2002 organiseerde over Slavernij.

Johannes Vingboons, Gezicht op het Casteel van Mina, 1665, Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

In 1637 veroverde Johan Maurits het Portugese slavenfort El Mina waarmee hij daadwerkelijk betrokken raakte bij de slavenhandel. Paradoxaal genoeg lag aan deze mensonterende handel een menslievend advies van de 16^e eeuwse bisschop Bartolomeus de Las Casas ten grondslag. Uit medelijden met de indianen, die niet bestand waren tegen het zware werk, adviseerde hij de Spaanse kroon om voor het plantagewerk de sterkere zwarten uit Afrika te importeren.

In de huidige expositie ligt de focus op de slavernij in het verleden, maar slavernij is van alle tijden. Nederlandse boeren en fabrieksarbeiders gingen vroeger eveneens gebukt onder wat je nu ‘slavernij’ zou noemen. Dat geldt vandaag de dag ook nog voor de talloze Aziatische arbeidskrachten die buiten hun land worden uitgebuit. Aan deze vormen van moderne slavernij wordt hopelijk aandacht besteed in de voor 2020 in het Rijksmuseum geprogrammeerde tentoonstelling Slavernij.

Barthelomeus Eggers, Borstbeeld van Johan Maurits, 1664

Na de verwijdering vorig jaar van het borstbeeld van Johan Maurits uit de entreehal van het Mauritshuis kwam een storm van reacties los. Positieve, maar ook negatieve. Historische gebeurtenissen kunnen niet worden veranderd, maar de beeldvorming wel. Met die doelstelling is de huidige tentoonstelling samengesteld als startpunt van een langlopend onderzoekstraject, waarin vertegenwoordigers van velerlei disciplines en landen zijn uitgenodigd om de revisie van Johan Maurits gestalte te geven. De volgende stap is een symposium dat in juni plaats zal vinden in het Mauritshuis.

Het is interessant om ‘het’ verleden van tijd tot tijd met hedendaagse ogen te bekijken. Verschillende historische helden zijn daarbij letterlijk en figuurlijk al van hun voetstuk gevallen.

Slavernij op school?

De meeste van mijn generatiegenoten hoorden op school, afgezien van de leestip de Hut van Oom Tom, niets over de transatlantische handel in zwarte arbeidskrachten. Tijdens de voorbezichtiging deelde een van de onderzoekers mij de (niet nagetrokken) informatie mee, dat de leerstof over de slavenhandel op veel scholen nog steeds marginaal is.

Toen de slavenhandel nog in handen van de Portugezen was bestempelden de Nederlanders deze nog als onchristelijk. Dit veranderde toen de West Indische Compagnie vanaf 1621 ook een aandeel in deze handel nam. Calvinistische predikanten en kooplieden trachtten de mensonterende praktijk aan de hand van een bijbeltekst goed te praten. Noach, die tijdens de zondvloed een heldenrol vervulde, had eens onmatig van de opbrengst van zijn wijngaard genoten. Terwijl hij in kennelijke staat zijn roes lag uit te slapen wees diens zoon Cham zijn broers op deze schaamteloze vertoning. Toen Noach ontwaakte vervloekte hij Cham zeggende: …’gaat heen voortaan zul jij en je nageslacht een knecht der knechten zijn’….of woorden van gelijke strekking. (Gen. 9: 20-27). Op grond van deze bijbelpassage zijn Noach’s zonen de geschiedenis in gegaan als stamvaders van de rassen. Als het zwarte schaap van de familie werd Cham de oervader der zwarten.

Mauritshuis als Suikerpaleis op de tentoonstelling

Expositie
In de kleine expositie staat een replica van het Mauritshuis gebouwd met suikerklontjes, verwijzend naar de 17^e eeuwse bijnaam van het stadspaleis, dat door de afgunstige bewindhebbers van de WIC werd aangeduid als het palais du sucre. De bouw van het door Jacob van Campen ontworpen classicistische stadspaleis, was gefinancierd met verdiensten uit Johan Maurits Braziliaanse periode. Het onderzoek van Erik Odegard, een van de samenstellers van de tentoonstelling, richt zich op dit aspect van Johan Maurits carrière.
Tijdens de bouw verbleef Johan Maurits in Brazilië. Zijn buurman Constantijn Huyghens hield een oogje in het zeil. De tuin aan de voorzijde van het huis, waar nu het plein ligt, grensde aan die van Huyghens, wiens woning gesitueerd was op de plek van het huidige gerechtsgebouw. Niet alleen het exterieur, maar ook het interieur was fraai.

Albert Eckhout , Studie van twee Braziliaanse schildpadden

Een ooggetuige zag schilderijen van Braziliaanse landschappen met haar bewoners, de flora en fauna, alsook Johan Maurits verzameling Afrikaanse en Braziliaanse etnografische voorwerpen: assegaaien, bijlen en opgezette uitheemse dieren, een krokodil, een waterslang, een rinoceros, een kleine olifant en Braziliaanse schildpadden. Een realistische impressie van twee vechtende Braziliaanse schildpadden door Albert Eckhout is in de tentoonstelling te zien.

Kort na terugkeer in Nederland verraste Johan Maurits zijn gasten tijdens een soirée met een groep naakte Braziliaanse indianen die tot verbijstering en wellicht verrukking van de aanwezige Haagse dames een woeste dans uitvoerden. Zoiets was in Den Haag nog nooit vertoond! Op een van Eckhouts schilderijen is een soortgelijke ‘stampvoetersdans’ in beeld gebracht. Tussen de geprojecteerde beelden ontbreekt deze ‘dans van de Tapoeiers’, zoals de Tapuya Indianen door de Hollanders genoemd werden.

Barlaeus en Nieuhof (Gedenkweerdige Brasiliaense lant- en zeereise, 1682), informeren de lezers dat de dans, die gepaard ging met grote drinkgelagen, in het leven van de Indianen een belangrijke plaats in nam.

Eckhout, Tapuya Indiaan ca 1640 Kupferstichkabinett Berlijn

Niet alleen de indianen maar ook de zwarte arbeids-krachten wekten Eckhouts artistieke belangstelling. Tussen de geprojecteerde beelden flitst zijn portret van een Zwarte vrouw met zoontje langs. Speciaal voor het portret is ze fraai uitgedost. Een tot slaaf gemaakte vrouw droeg geen mooie hoed en zeker geen sieraden. Zwarte vrouwen van de kusten van Guinee tot Sierra Leone werden om hun properheid dikwijls als huisslavin aangesteld. Hoewel predikanten het ‘bouleren met zwartinnen’ ernstig afkeurden, kozen WIC-dienaren zich vaak een zwarte bijzit. Het vogeltje van haar zoontje, dat duidelijk een tintje lichter is dan zijn moeder, verwijst symbolisch naar deze gewoonten. De geportretteerde vrouw is waarschijnlijk een huisslavin. De zeilschepen in de achtergrond van het schilderij verwijzen naar haar komst van overzee.

Albert Eckhout, Vrouw met kind, 1641, National Museum Kopenhagen

Vanuit mijn ooghoek zie ik een soortgelijke zwarte vrouw geschetst door een Duitser in dienst van Johan Maurits, Zacharias Wagner, met één opvallend verschil. Anders dan Eckhout’s vrouw draagt zij een brandmerk boven haar linkerborst.

Zacharias Wagner, Jonge vrouw met kind, 1641, Kupferstich Kabinett, Dresden

Detail brandmerk, Zacharias Wagner, Vrouw met kind, 1641

Hij mag dan bekend staan als een menslievend en humaan bestuurder, maar Johan Maurits was een kind van zijn tijd. In zijn Politiek Testament noteerde hij de volgende aanbeveling: ‘daarom zou ik willen dat de lichamen der negers van het merk der Compagnie voorzien werden, opdat het bedrieglijk volk geen schlechteren voor betere in de plaats stelle’

Albert Eckhout, Portret van een Tarairiu man, 1641, en pendant van een Tarairiu vrouw National Museum Kopenhagen

In de strijd om de macht die na de Nederlandse verovering losbarstte, verzekerden zowel de Portugezen als de Nederlanders zich van de steun van lokale bondgenoten. De geciviliseerde Tupinamba indianen stonden aan Portugese zijde, de Nederlanders werden bijgestaan door de niets-ontziende Tarairiu indianen. Joan Nieuhof verklaart de Nederlandse keuze: ‘Zij zijn ongemeen sterk en kunnen eenen stier ter neer vellen.’ Maar ook zij konden niet verhinderen dat Nederlands Brazilië in 1654 weer in Portugese handen viel. De wat raadselachtige ‘string’ in Eckhout’s meer dan levensgrote portret van een Tapoeier, verklaart Nieuhof als volgt: … ‘Alle tapoeiers gaan bijna moedernaekt: …’alleenlijk hebben zij de roede van hunne mannelijkheid ingetrokken …en binden het met zeker bantje vast’… De Tarairiu zwommen graag in de rivier. Het touwtje fungeerde als ‘voorbehoedsmiddel’ tegen het binnendringen van kleine waterdiertjes.

Het pendant heeft eveneens interessante antropologische documentaire waarde. Stappend over een paar stenen kijkt een Tarairiu vrouw even in de lens van een denkbeeldige archaïsche fotograaf. De proviand die de schilder speels uit haar mandjes laat steken, verwijst naar het kannibalisme van deze stam. Zij aten niet alleen hun gedode vijanden, schrijft Barlaeus, maar ook de lichamen van hun overleden stamgenoten. Dit laatste in een daad van uiterste toewijding: hun dierbaren konden nergens beter rusten. Albert Eckhout’s etnografische portretten behoren tot de vroegste uitingen van een 17de-eeuwse stroming in kunsten en wetenschappen: het wetenschappelijk naturalisme. Ze leveren de vroegste bijdrage aan de beeldvorming van de Nieuwe Wereld en haar bewoners.

Onder deze projecties zijn echte objecten en schilderijen tentoongesteld. Zoals het portret van Johan Maurits door Joan de Baen, een brief van zijn hand en een bloemstilleven met een Wanli vaas en Braziliaanse schelpen door Balthasar van der Ast.

Even vraag je je af wat Govert Flinck’s portret van een meisje hier doet, maar bij nadere beschouwing zie je dat ze haar handje uitstrekt naar wat suikergoed op haar kinderstoel.

Govert Flinck, Meisje bij kinderstoel, 1640 , Mauritshuis

Suiker was, naast het als kleurstof gebruikte brazielhout het belangrijkste Braziliaanse exportproduct. Met de persoonlijke visie van de samenstellers is Bewogen Beeld een mooie en informatieve tentoonstelling geworden. Over deze bijzondere periode in de gedeelde geschiedenis van Nederland en Brazilië is het laatste woord nog niet gezegd. Naar aanleiding van het wetenschappelijk onderzoek zullen weer nieuwe meningen worden gevormd.

Wie nu verder wil lezen kan dat doen via de links direct onder de tekst:

In 2016 publiceerde ik een review over de kleine expositie die het Rijksmuseum aan Frans Post wijdde. In 2004 publiceerde ik ter gelegenheid van de tentoonstelling over Albert Eckhout, een uitgebreid artikel, in Spieghel Historiael (thans Geschiedenis Magazine), nr. 2, jaargang 2004.

De hierin verwerkte informatie is een samenvatting van mijn doctoraal scriptie uit 1985, Albert Eckhout, hofschilder van Johan Maurits, die nog wel in de bibliotheek van het Mauritshuis en de RKD te vinden is.

Diverse Links :

Bij expositie Frans Post in het Rijksmuseum

Artikel over Nederlands Brazilië uit Spieghel Historiael

Schipperen tussen zwart en wit uit het Nederlands Dagblad

Stille getuigen van de Nederlands Braziliaanse periode

Historiek, het slavernijverleden van het Mauritshuis

Den Haag FM ; Mauritshuis verzwijgt duister verleden

Een vandaag, Johan Maurits weg uit foyer

Slow Food: Stillevens uit de Gouden Eeuw, Mauritshuis, Den Haag, 9 maart t/m 25 juni 2017

Clara Peeters in de tentoonstelling Slow Food: Stillevens in de Gouden Eeuw.

Slow Food, boekomslag — Boekomslag, catalogus bij de tentoonstelling Slow Food, Mauritshuis, Den Haag

Het Mauritshuis had geen betere tijd kunnen kiezen voor de tentoonstelling Slow Food dan de huidige, die van green happiness. Adviseerden voedingsdeskundigen eind vorige eeuw al om minstens 20 keer op een hapje te kauwen, tegenwoordig is slow food een rage.

Wellicht heeft u al kennis gemaakt met slow reading en slow art; inmiddels is er ook slow food. De beweging die in 1989 in Italië als reactie op fast food ontstond, promoot het gebruik van ‘prodotti tipici’. In ons land manifesteert deze beweging zich o.a. in de aan huis bezorgde ‘streekboxen’ met verse groenten. In de introductiefilm bij de tentoonstelling breekt de chef kok van het met een ster bekroonde restaurant van het Rijksmuseum een lans voor boeren en wijnbouwers die eerlijke producten kweken.

In de Haagse expositie van maaltijdstillevens is te zien dat voor verse etenswaren in de 17^e eeuw ook veel belangstelling bestond. Schilderijen met smakelijke taferelen en rijk gedekte tafels. Bij de aanblik van de 17^e eeuwse zachte broodjes denk ik met enige weemoed terug aan de kadetjes die je als kind met schoolreisjes meekreeg. De brokkelige kazen en smeuiige boterkrullen doen je watertanden in deze tijd van cholesterolarme diëten!

Het sappige fruit en de rode en witte wilde aardbeitjes, fragraria vesca, die als vergeten vruchten hun come-back maken op ons menu, zien er ruim 400 jaar nadat ze geschilderd werden, nog net zo fris en fruitig uit.

Nicolaes Gillis, stilleven met kazen en fruit — Nicolaas Gillis, stilleven met kazen en fruit,1612, Particuliere verzameling

Stillevens worden niet vaak zo prominent gepresenteerd. In de 17^e en 18^e eeuw werden ze in kunsttheoretische geschriften maar matig gewaardeerd. Samuel van Hoogstraeten noemt stillevenschilders in zijn Inleyding tot de Hooge Schoole der Schilderkonst …’maar gemene soldaeten in het veltleger van de konst’. In de ogen van Gerard de Lairesse zijn ze ‘swacke geesten’, die zich tot slaaf maken van de natuur. Deze opvattingen lijken niet overeen te stemmen met de waardering van het publiek; in de 17^e eeuw zijn duizenden stillevens van velerlei soort geschilderd.

De bezoeker wacht in het Mauritshuis veel verrassende ontdekkingen, zoals de ogenschijnlijke versheid van de 400 jaar terug geschilderde etenswaren. Of de informatie dat de ontwikkeling van het maaltijdstilleven rond 1600 in gang werd gezet door een vrouw, Clara Peeters. Tijdens de eerste decennia van de 17^e eeuw was zij werkzaam in Antwerpen. In 2012 verwierf het Mauritshuis het
Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen (1615); het sleutelstuk van deze tentoonstelling.

Clara Peeters, Stilleven met kazen amandelen — Clara Peeters Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen, c.1615
Den Haag, Mauritshuis, verworven met steun van de Stichting Vrienden van het Mauritshuis, de BankGiro Loterij, de Vereniging Rembrandt ( A.M. Roeters van Lennep Fonds), Utrechtse Rembrandt Cirkel en Caius Cirkel en een particulier, 2012

Dankzij een bruikleen uit het Madrileense Prado kunnen vier van haar (met koninklijke lelie gemerkte) werken worden vergeleken met die van tijdgenoten en navolgers. Om daarna met eigen ogen vast te stellen hoe invloedrijk Peeters was op de stillevenschilders Floris van Dijck en Nicolaes Gillis, die in de eerste helft van de 17^e eeuw in Haarlem werkzaam waren. Haar invloed is eveneens duidelijk in de nauwelijks van elkaar te onderscheiden topwerken van twee andere Haarlemmers Pieter Claesz en Willem Heda. Waren deze werken, zoals in de huidige kunsthistorische benadering vaak wordt benadrukt (alleen maar) om van te genieten? Volgens klassieke opvattingen zit in de overdadig geschilderde producten en kostbaarheden een vanitasgedachte verscholen. Clara Peeters voegt, nauwelijks zichtbaar’ op het in haar werk vaak terugkerende mes een aansporing tot matigheid toe: Tem[perantia]. Wanneer Claes en Heda een horloge, hèt symbool van vergankelijkheid, aan de voorstelling toevoegen is geen twijfel mogelijk, memento mori: gedenk te sterven.

Clara Peeters markeert samen met Osias Beert het begin van van het genre maaltijdstilleven. In het Mauritshuis is de ontwikkeling van Antwerpen tot Haarlem te zien.

Behalve op delicatessen als oesters, garnalen, noten en olijven leefden deze schilders zich uit op de weergave van vergulde bokalen, kannen van tin en aardewerk, Chinees porselein en spiegelend glas.

Stillevens een genre voor ‘swacke geesten’ ?

Hoe het begon

Meteen links in de opstelling ziet de bezoeker een groot laat-16^e eeuws keukenstuk van Joachim Beuckelaar met een overvloedige uitstalling van al wat op de markt te koop wordt aangeboden. Groenten, fruit, vis en vlees. Bij de aanblik van het zeer realistisch weergegeven lillende vet zou je zò vegetariër worden.

Beuckelaer, keukenscene met Christus en de Emmausgangers — Joachim Beuckelaer, Keukenscene met Christus en de Emmausgangers c.1560-1565, Den Haag, Mauritshuis , in bruikleen van de stichting Collectie P. & N. de Boer, Amsterdam

De titel Keukenscène met Christus en de Emmaüsgangers plaatst de toeschouwer van nu waarschijnlijk voor een raadsel. Bijbelse thema’s vormden in voorgaande eeuwen het hoofdthema van zogenoemde historiestukken, maar in dit schilderij verschoof het eigenlijke onderwerp nauwelijks zichtbaar naar de achtergrond. Later verdwenen bijbelse onderwerpen helemaal uit de markt- en keukenstukken. Naast de Beuckelaer staan twee vitrines met een (in de literatuur ten onrechte zo genoemde) tinnen Jan Steenkan, een teljoor, het frühstückbrettchen van de 16^e eeuw, pronkbekers, tazza’s en steengoed kruiken. Vanuit dit standpunt ziet de bezoeker in de tentoongestelde stillevens echo’s van deze objecten.

Laten we de stillevens van Clara Peeters eens beter bekijken. Met technische perfectie schilderde zij haar objecten uiterst gedetailleerd en prachtig belicht, vaak tegen een donkere achtergrond.

Clara Peeters, Stilleven met tazza, kan en lekkernijen, c.1611,
Madrid, Museo Nacional del Prado

In het Stilleven met tazza, kan en lekkernijen van ca. 1611 is de stofuitdrukking goed getroffen: de versgebakken pastei, het geribbelde oppervlak van de steengoed kan, het kippenvel, de vergulde tazza, de glanzende olijven en het damast; het is net echt. Interessant is het zout, destijds een kostbaar en onontbeerlijk conserveringsmiddel, gepresenteerd in een zilveren zoutvat. In de Romeinse Oudheid was het al zò kostbaar dat de soldaten een deel van hun soldij in zout, salaris, kregen uitbetaald.

Het eerder getoonde Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen (1615) uit de eigen collectie leent zich bij uitstek voor Slow Art. De verstilde objecten vormen niet alleen een lust voor het oog: bij nadere beschouwing blijken ze ook nog heel wat te vertellen. De grote Goudse kaas bijvoorbeeld vertoont sporen van de kaasboor, waarmee de keurmeester een monster nam. Na keuring stopte hij het proefstukje weer terug en maakte het cirkelvormige gaatje, zoals de groundsman op een golfbaan, weer netjes dicht.

Over de prominent gestapelde kazen afgetopt met een schaaltje boter geeft het gratis bezoekersgidsje geen informatie. Waarschijnlijk bracht Peeters het moraliserende spreekwoord: zuivel op zuivel dat haalt je de duivel in beeld, ofwel overdaad schaadt. Dit motief wordt door de Haarlemse schilders veelvuldig in beeld gebracht.

De Chinese schotel vertelt iets over het porselein dat in de vroege 17^e eeuw als nouveauté door de schepen van de VOC werd aangevoerd.

Anders dan in het Stilleven met tazza, kan en lekkernijen uit 1611, waarin de (goedkope) blauwe verf van de Chinese schotel verkleurd is, gebruikte Peeters hier een kleurecht blauw pigment. Het quasi achteloos geplaatste bruidsmes, dat ook in haar andere stillevens figureert, bevat ook informatie. Op de zijkant van het heft staat haar signatuur; het handje op het lemmet verwijst naar Antwerpen.

Detail Bruidsmes — Clara Peeters, detail, Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen, C 1615

Het heft is versierd met personificaties van het geloof, fides, en matigheid, temperantia, twee van de christelijke hoofddeugden. Zou het figuurtje op de bokaal, in de catalogus omschreven als een krijger uit de oudheid, niet eerder geïnspireerd zijn op de christenstrijder waarover de apostel Paulus schrijft aan Timotheus: …’strijd de goede strijd van het geloof’… (1 Tim. 6:12).

De krakeling ondersteunt deze duiding. De achtvorm van het koekje verwijst symbolisch naar de cyclus van leven en dood, welke volgens de christelijke leer voortgezet wordt in het eeuwige leven na de dood. De bloemen behoeven als vanitas-symbool natuurlijk geen uitleg. Maar is dit, hoe realistisch geschilderd ook, wel een bestaanbaar boeket?

Detail stilleven Clara Peeters — Clara Peeters, detail, Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen, C 1615

Met deze elementen lijkt Clara Peeters de goede verstaander een morele boodschap mee te geven. Zij ziet daar vanaf het tinnen dekseltje van de baardmankruik hoogstpersoonlijk op toe!

Peeters zelfportret komen we in deze expositie meermaals tegen. In het Stilleven met bloemen en lekkernijen uit 1611 wordt haar portret wel vijf maal gereflecteerd op de tinnen ‘Jan Steenkan’ als een 17e eeuwse variant van het Droste effect. Er is zelfs nog een zesde zelfportretje te zien op de bolling van de vergulde bokaal.

Clara Peeters, stilleven met bloemen en lekkernijen, 1611, Madrid Museo Nacional del Prado

Clara Peeters, detail stilleven met bloemen en lekkernijen, 1611

Deze piepkleine zelfportretjes voegde Clara Peeters ook op andere stillevens toe. Een vaag gezichtje met daarboven een wit kapje. Hoe zou ze er in werkelijkheid hebben uitgezien? Deze vraag wordt in de tentoonstelling niet beantwoord, maar in in de catalogus is een Stilleven met zelfportret of beter: een Zelfportret met stilleven uit 1618 afgebeeld.

Clara Peeters, zelfportret — Clara Peeters, Zelfportret aan een tafel met kostbaarheden en boeket, c1618, Particuliere verzameling (foto RKD)

We zien een chique dame met diep decolleté en een jakje met zeer fijn geklost Vlaams kant. Haar mollige armen met werkhanden(!) rusten op een tafel vol kostbaarheden; sierschalen, een pronkbeker bekroond met de Christenstrijder, sieraden en munten. Deze aardse zaken zijn net zo vergankelijk als de zeepbel naast haar hoofd; je kunt er maar kortstondig van genieten. Voor de goede verstaander is duidelijk dat Clara Peeters zich van die vergankelijkheid bewust is.

Clara Peeters was van alle markten thuis. Ze schilderde met het meeste (ogenschijnlijke) gemak pronkschalen, glaswerk, vergulde drinkschalen, brood, bloemen, pasteien olijven, gevogelte, vlees en ….vis. Met haar Visstilleven uit 1611 zou zij zelfs het allereerste visstilleven hebben geschilderd. Het vond zijn weg vond naar de collectie van de Spaanse koning Filips IV.

Clara Peeters, visstilleven — Clara Peeters, Visstilleven met kandelaar, 1611, Madrid, Museo Nacional del Prado

Uniek is ook het Stilleven met gevogelte, (1611) waarin zij aan een uitstalling van geschoten jachtbuit een levende sperwer toevoegde. Tien aan een spies geregen vinkjes doen mij denken aan het dieet advies van de Dordtse arts Johan van Beverwijck. In zijn Schat der Gesontheydt uit 1636 adviseert hij mensen met een zittend beroep vogels te eten (waar weinig vlees aan zit). Mooi voorbeeld van bewust ‘consuminderen’!

Van Clara Peeters is een oeuvre van ca. 40 schilderijen bekend. Daarnaast zijn kopieën en eigenhandige replica’s in omloop. Kennelijk was er veel vraag naar. Over haar leven is vrijwel niets bekend. In de annalen van het Antwerpse schildersgilde, dat ook vrouwen toeliet, wordt zij vreemd genoeg niet vermeld.

Claesz, stilleven met vruchten — Pieter Claesz, Stilleven met vruchten, vergulde Tazza en mand met kazen, c 1623-1624, Haarlem, Frans Hals Museum

In de tentoonstelling is Peters invloed op Haarlemse schilders duidelijk te zien. In het Stilleven met vruchten, vergulde tazza en kazen uit ca.1624 van Pieter Claesz. en in Floris van Schootens, Stilleven met tinnen kan en mand met kazen uit datzelfde jaar, waarin we ‘haar’ kazen uit 1615 terugzien. Ook Floris van Dijck en Nicolaas Gillis hanteren dit motief in Stilleven met kazen uit ca. 1620 en in Stilleven met kazen en fruit uit 1612.

In dit werk wordt de blik tevens getrokken door een vergulde bekerschroef; een houder waarin een berkemeier geschroefd werd. Aanvankelijk voorbehouden aan vorsten en leden van de adel, kwam dergelijk vaatwerk later ook bij stadsbesturen, gilden en rijke burgers in gebruik. Terwijl hoofdconservator Quentin Buvelot mij rondleidt op de tentoonstelling attendeert een bezoekster hem op een foutje in de vouwtjes van het damast in dit stilleven. Oud nieuws voor Buvelot. Wanneer ik aandachtig kijk, zie ik het ook.

Van Floris van Dijck zijn slechts 13 stillevens bekend. De donkere achtergrond, overgenomen van Osias Beert en Clara Peeters, zien we ook bij de Haarlemmers Nicolaes Gillis en Willem Heda. Bij hen verloopt de taupekleurige achtergrond op identieke wijze van donker naar licht. Dat Claesz en Heda bij elkaar over de vloer kwamen lijkt aannemelijk. Beiden schilderden dezelfde roemer, de zilveren tazza, de citroen en het geopende uurwerk met het blauwe lint.

Willem Heda, stilleven met roemer — Willem Heda, Stilleven met roemer en horloge, 1629, Den Haag, Mauritshuis

Pieter Claesz, Stilleven met tazza, 1636, Den Haag, Mauritshuis, schenking Willem baron van Dedem aan de Stichting Vrienden van het Mauritshuis, 2002

Aan de samenstelling van de tentoonstelling ging een uitgebreid onderzoek vooraf. In oude kookboeken, reisverslagen en spijslijsten zochten de onderzoekers naar het antwoord op de vraag wat er indertijd op tafel kwam. Op de getoonde stillevens zien we vooral de etenswaren van de elite; de ‘eenpansmaaltijden’ van de gewone man ontbreken. Ter illustratie van dit verschil zijn twee eenvoudige stillevens toegevoegd. David Rijckaerts Stilleven met gebraden haantje (1617) en een uitgebreide versie van het zogenaamd Toebackje; een stilleven met rookwaren, door Floris van Schooten.

Van schooten Stilleven met haringen en oesters — Floris van Schooten, Stilleven met haringen en oesters, c.1625-1630
Haarlem, Frans Hals Museum, verworven met steun van “Schenking drs. J-P. de Man” en de Vereniging Rembrandt, 2011

In dit Stilleven met haringen en oesters, (ca. 1625) zien we een Goudse pijp, een tabaksdoosje, aanmaakhoutjes en een testje met gloeiende kooltjes. Voorts oesters, twee bokkingen en …‘vis moet zwemmen’ een roemer met noppen, zodat het niet uit de vette vingers van de drinker kon glippen.

Anthonius Magirus, Koock-boeck ofte Familieren kevken-boeck
Antwerpen, Godtgaf i Verhulst, 1663
Exemplaar: Antwerpen, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Bestudering van het oudste Nederlandse kookboek het Koocboec oft familieren keukenboec van Antonius Magirus uit 1612, leert dat vlees in de gegoede kringen vaak op het menu stond. Anders dan nu, waarin kip het lijkt te winnen van rood vlees, kende de 17^e eeuwse keuken een grote variatie aan rund- en varkensvlees, kapoen (‘n gecastreerd haantje) wild en gevogelte van diverse pluimage!

Zijn er nog meer verschillen? Jazeker, een ander verschil met de huidige tijd is het gebruik van zout. Op veel stillevens staat een fraai zilveren zoutvat, waarvan een snufje tussen de vingers rijkelijk over de gerechten werd gestrooid. Het gebruik van deze toen kostbare smaakmaker wordt tegenwoordig als ongezond ontraden!

Goed nieuws voor wie na het zien van deze appetijtelijke tentoonstelling denkt: ‘dit smaakt naar meer’. In het najaar presenteert het Frans Hals Museum de tentoonstelling a Global Table, ook met stillevens uit de Gouden Eeuw. In deze expositie zal niet alleen aandacht zijn voor de geschilderde objecten, maar -in het licht van thans actuele vragen- ook voor de herkomst en productie van voedingsmiddelen. Hierover leest u in het najaar meer op deze site.

Bibliografie

Quentin Buvelot , Slow Food, Hollandse en Vlaamse maaltijdstillevens 1600 – 1640, tentoonstellingscatalogus, Mauritshuis den Haag, Waanders Zwolle, 2017

Riley, The Dutch Table: Gastronomy in the Golden Age, London, 1994.

Link Mauritshuis, Slow Food

Hollanders in huis: Vermeer en tijdgenoten uit de Britse Royal Collection, Mauritshuis, Den Haag, t/m 8 Januari 2017

Hollandse genrestukken uit de Royal Collection in het Mauritshuis

Tweeëntwintig schilderijen van wereldklasse uit de Britse Royal Collection zijn t/m 8 januari te zien in het Mauritshuis in Den Haag. Topstukken van Gerard ter Borch, Gerrit Dou, Pieter de Hooch, Gabriel Metsu, Jan Steen en niet in de laatste plaats Johannes Vermeer.

Johannes Vermeer_Muziekles — Johannes Vermeer, Dame aan het virginaal met een heer ‘ de muziekles’, 1660-1662, Royal Collection Trust

In deze intieme expositie zijn zogenoemde genrestukken te zien; alledaagse (binnenhuis)scènes uit de Gouden Eeuw. Herbergscènes met eenvoudige boeren, maar ook interieurs van deftige burgerwoningen met prachtig geklede figuren. Onbetwiste topstukken zijn Gerrit Dou’s Jonge moeder en Vermeers Vrouw in een slaapkamer, waarover straks meer. In de introductiefilm vertellen conservatoren Quintin Buvelot en Epco Runia over de totstandkoming van de tentoonstelling. We zien hen in gesprek met Desmond Shawe-Taylor, ‘surveyer’ van de thuisbasis van de tentoongestelde schilderijen, de Queens Pictures.

Van de veelheid aan 17e eeuwse genres als portretten, stillevens, stadsgezichten, marines en historiestukken vormen deze genrestukken, waarin de toeschouwer een blik vergund wordt op een (ogenschijnlijk) alledaagse tafereel vanouds een geliefd verzamelobject. De voorstellingen zijn bedrieglijk realistisch geschilderd; letterlijk en figuurlijk. Want achter de zorgvuldig gepenseelde onderwerpen gaat niet zelden een symbolische betekenis schuil. Een bedoeling die in onze tijd vaak niet meer herkend wordt. Dankzij 17e eeuwse literatuur en embleem-boeken is die betekenis nog wel terug te vinden. In de expositie hangt een checklist die de bezoeker kan helpen om achter de intentie van zo’n genrestuk te komen:

Waar is de scène gesitueerd, in een herberg of burgerwoning ?
Hoe zijn de mensen gekleed ?
Wat verraden de gezichtsuitdrukkingen ?

Maar wees voorzichtig met de duiding van symbolen, waarschuwde professor Eddy de Jongh in de tachtiger jaren in zijn colleges iconologie. Symbolen zijn vaak multi-interpretabel en verkrijgen hun specifieke betekenis in een bepaalde context. Maar ook zonder kennis van die (versluierde) symboliek kun je genieten van deze prachtige schilderijen. Een tendens die de laatste decennia sterker wordt. Tot in de jaren tachtig lag in het universitair kunsthistorisch onderwijs de nadruk vooral op het iconologisch duiden. De techniek of beter de kunst om met behulp van verf op het platte vlak de illusie van een inkijkje in een 17e eeuws interieur te suggereren is echter net zo belangrijk. Er bestaat inmiddels zelfs een heel nieuwe functie; die van technisch kunsthistoricus.

Engelse voorliefde Hollandse meesters.

Dou_jonge moeder_1658 — Gerard Dou, De jonge moeder,1658, Mauritshuis, Den Haag

Omdat de Engelse schilderkunst, volgens de introductiefilm niet veel voorstelde, ontstond aan gene zijde van het kanaal belangstelling voor de Nederlandse schilderkunst. Engelse koningen George II en George IV verzamelden in de 19e eeuw Hollandse meesters. Maar ook eerder vonden schilderijen uit de Nederlanden hun weg naar Engeland. Koning Charles II ontving bij zijn kroning in 1660 een diplomatiek geschenk van de Staten Generaal van Holland en West Friesland. In het pakket van deze ‘Dutch Gift’ bevond zich de Jonge Moeder van Gerrit Dou. Dat schilderij leek voor Holland verloren, maar ten tijde van William & Mary viel de Royal Collection weer in Nederlandse handen.

De liefde voor Hollandse schilderkunst in Engeland werd niet door iedereen gedeeld. In 1841 omschreef Alexander Lindsay, de latere graaf van Crawford and Balcarres, deze als een ‘broad-bottomed Duch School’ waarmee hij de kunst van Hollandse bodem vergeleek met een platbodem. Overeenkomst?
Ze zijn allebei zonder veel diepgang! De Britse liefhebbers waren evenwel geporteerd van het geschilderde ‘low life’, onderwerpen met een komische noot, als boeren in een herberg of dansend op een dorpsfeest, maar ook ‘high life’ was geliefd. Rijk ingerichte binnenhuisscènes, gestoffeerd met elegante figuren. Beide zijn in deze tentoonstelling vertegenwoordigd.

Mulready_interieur_plattelandshuisje — William Mulready, Interieur van een Engels plattelandshuisje,1828, Royal Collection Trust

De catalogus gaat in op de historische banden tussen Engeland en de Nederlanden. Koningin Elizabeth I zegde ten tijde van de Opstand haar steun toe aan de Nederlanders, in 1688 werd onze stadhouder Willem III koning der Britten en in 1815 stonden Lord Wellington en de prins van Oranje, de latere koning Willem II samen hun mannetje in Waterloo. Engelse kunstenaars lieten zich inspireren door de schilders van de Hollandse 17e eeuw. Niet in de expositie, maar wel in de catalogus is dat te zien in William Mulready’s Interieur van een Engels plattelandshuisje uit 1828.

Een binnenhuisscène met een wieg en verstervend wild uit het vocabulaire van Gerrit Dou, gedaan in een Rembrandtesk palet. Een beetje van Dou en Rembrandt en een beetje van hemzelf. Het centraal geplaatste venster geeft uitzicht op een donker romantisch landschap onder een opgloeiende avondlijke hemelpartij.

Overeenkomsten tussen beide koninklijke collecties.

De overeenkomst in samenstelling tussen de Britse Royal Collection en het Nederlandse Koninklijk Kabinet van Schilderijen is groot. Terwijl het merendeel van de Engelse collectie in de vroege 19e eeuw werd verzameld door George II en George IV, werd de basiscollectie van het Mauritshuis bijeengebracht door de stadhouders Willem IV en V. Hun nazaat Koning Willem I droeg de collectie in 1816 over aan de Nederlandse staat. Maar er is ook een klein verschil, om precies te zijn een verschil van slechts één nul. De Engelse collectie bestaat uit 8.000 schilderijen, terwijl die van het Mauritshuis 800 exemplaren telt.

Bij het pièce de résistence, Vermeers De Muziekles van rond 1660 met een vrouw aan het virginaal, staan de meeste bezoekers lang stil. Niet verwonderlijk, want deze wat mysterieuze, verstilde voorstelling vraagt om aandachtig kijken. Staand in een denkbeeldige deuropening, kijken en even wegdromen in de tijd. Want dat leerde ik destijds aan de RUU wel: ‘Jai moet hoed kajken’ doceerde Professor Reznicek in Utrecht.

Waar is dit tweetal mee bezig ? Zoeken ze samen muziek uit, is het een muziekles of is er meer aan de hand ? Leuk detail vormt het ogenschijnlijke schilderij in het schilderij achter het hoofd van de vrouw. Bij nadere beschouwing blijkt het een spiegel, waarin niet alleen haar hoofd, maar ook de voet van Vermeers schildersezel wordt weerspiegeld. De tekst moet duidelijkheid over de betekenis verschaffen, maar wat staat er eigenlijk?
MUSICA LETITIAE CO(ME)S MEDICINA DOLOR(UM). Muziek is een metgezel van vreugde, een medicijn voor verdriet. En wat is mooier dan samen musiceren? Het brengt harmonie in het leven en in de liefde.

Behalve de uiterlijke verschijningsvorm en de betekenis is ook de herkomst van dit schilderij interessant. Antonio Pellegrini, de kunstenaar die in 1718 de Gouden zaal van het Mauritshuis van schilderingen voorzag, kocht Vermeers Muziekles en nam het werk mee naar Italië. In 1762 belandde Pellegrini’s schilderijenverzameling in de collectie van Koning George III. Gek genoeg was Vermeers Muziekles destijds slechts bijvangst. Het ging de Engelse koning om de verwerving van Venetiaanse vedute, stadsgezichten, gemaakt door Canaletto, de schilder die destijds erg populair was. De Muziekles stond zelfs niet eens te boek als een Vermeer; het werd toegeschreven aan Frans van Mieris. De ware auteur werd pas in de 19e eeuw ontdekt. Het is nauwelijks voor te stellen dat Vermeer, met zijn kleine oeuvre van 36 werken thans wereldberoemd, een tijdlang in de vergetelheid was geraakt. Pas in de 19e eeuw werd Vermeer door de Franse kunstcriticus Thoré-Bürger herontdekt. In die tijd maakten de vergeten schilders uit de eeuw van Rembrandt hun comeback, nadat ze tengevolge van een smaakverandering uit de mode waren geraakt. Dat gold niet alleen voor schilders van portretten, stillevens en landschappen, maar ook voor schilders van binnenhuisscènes, die in deze expositie centraal staan.

Kijkend naar de Muziekles vraag je je af hoe Vermeer het heeft klaargespeeld om deze verstilde uitgebalanceerde compositie in het juiste perspectief te krijgen ? Kunsthistorici vermoeden dat Vermeer bij het creëeren van zijn composities gebruik maakte van een camera obscura. Of dat hier ook het geval is wordt door Epco Runia betwijfeld. Hij legt uit dat in de mouw van de vrouw een klein gaatje is ontdekt. Vermeer bracht daar in het doek een spijkertje aan, van waaruit hij (hulp)lijnen spande om de voorstelling in het juiste perspectief te plaatsen. Een verrassende vondst waar je als argeloze bezoeker nooit op zou komen. Het wordt in de film verteld.

Een camera obscura, een donkere kamer, werkt als volgt. Men neme een kist of doos, maakt in een van de wanden een gaatje. Met het daardoor binnenvallende licht wordt de buitenwereld omgekeerd, met veel dieptescherpte op de tegenoverliggende wand in de doos geprojecteerd. Aldus kan die voorstelling nauwgezet bestudeerd en overgenomen worden. Leuke bijkomstigheid vormen de daarbij ontstane talrijke lichtstipjes, die in het werk van Vermeer ook daadwerkelijk waarneembaar zijn. Het principe van de camera obscura kan ook worden toegepast op een wand in een verduisterde kamer.

Steen_vrouw_slaapkamer_kous — Jan Steen, Vrouw in een slaapkamer, 1663, Royal Collection Trust

Een onbetwist hoogtepunt in de tentoonstelling vormt Jan Steens Vrouw in een slaapkamer uit 1663. Meesterlijk gepresenteerd achter een bedrieglijke, want geschilderde architectonische omlijsting, een trompe l’oeil, zit een vrouw die op de rand van haar hemelbed in de weer is met een kous. Tijdens mijn studie kunstgeschiedenis zorgde de toenmalige titel: Het ochtendtoilet voor verwarring. Trok ze die kous nu aan of uit? Maar ook hier geeft goed kijken het antwoord. Op haar kuiten is de afdruk van de kousenband duidelijk te zien, wat er toch, anders dan in een ingezonden brief in de NRC van 7 oktober jl., waarin het tegendeel wordt beweerd, op lijkt te duiden dat ze de kous uittrekt. De in deze brief gedane bewering dat die kepen ook ’s nachts in het been blijven zitten is, door mij empirisch onderzocht, onjuist.

Behalve deze alledaagse handeling bevat het werk een erotische lading, al zal de 21e eeuwer die wel wat anders gewend is, er niet warmer of kouder van worden. Hoe weten we dat? De prominent in de voorgrond geplaatste luit vormt hier de sleutel: een oud symbool voor de liefde, soms ook de betaalde liefde. Waar ook twee oude gezegdes op slaan: ‘de luit slaan’ voor het bedrijven van de liefde en … ‘verkeren met hoeren en met snaren’. Maar, evenals de vluchtige klanken van het snarenspel, is ook (het genieten van) de liefde vergankelijk… Terwijl ik dit schrijf schiet mij te binnen dat het aantrekken van een kous in 17^e eeuwse symbooltaal ook gebruikt werd voor het bedrijven van de liefde. Enfin, het laatste woord is dus over de inhoud van dit werk nog niet gezegd.

Pot_Dame en Heer_interieur — Hendrick Pot, Dame en heer in een interieur, ca 1632, Royal Collection Trust

In andere gevallen is de betekenis zelfs met goed zoeken niet meer te achterhalen. Zoals in een werk dat bij het betreden van de tentoonstelling meteen rechts hangt. Een raadselachtig doek door Hendrick Pot, Dame en heer in een interieur. In welke ruimte bevinden de figuren zich? We zien een vreemd, theater-achtig interieur met prominent een tafel, waarop een kostbaar kleed, een spiegel en een glas. Getuige de gebarentaal van de fraai geklede figuren is er iets aan de hand. De man heft zijn armen theatraal omhoog, de vrouw kijkt hem veelbetekenend aan. Wat gebeurt hier? De titel noch de aanblik van het werk geven de betekenis prijs. Pas als je heel goed kijkt wordt je het mes gewaar dat de vrouw op haar lichaam richt . Grappig detail vormen de twee hondjes die elkaar achter de rokken van de vrouw besnuffelen. Het lijkt erop dat de man nog juist op tijd komt om de dame van zelfmoord af te houden. Maar wie zij is blijft onduidelijk. In de schilderkunstige traditie is een om haar eerbaarheid in de dood vluchtende Lucretia een bekend thema, maar voor deze duiding lijkt de mise-en-scène ongeschikt. In de catalogus wordt naarstig naar een betekenis gezocht; het zou de ‘Zwarte Prins Edward van Woodstock met Lady Salisbury’ zijn, uit een ingewikkelde 16e eeuwse story. De auteur besluit uiteindelijk met de vaststelling dat Pot een moralistisch historisch thema heeft geschilderd: een kuise edelvrouw die zich een belager van het lijf weet te houden.

Schalcken_vrouwtje kom ten hoof — Godfried Schalcken, Het spel ‘vrouwtje kom ten hoof’, ca 1668-1669, Royal Collection Trust

Eveneens raadselachtig blijft de inhoud van Godfried Schalckens, Vrouwtje kom ten hoof uit ca. 1669. Een vrolijk gezelschap in een rommelig interieur. Centraal zit een schalkse figuur, met loshangende kleding; de handen geheven in een verontschuldigend gebaar. Deze figuur is de schilder zelf! Hoofdrolspeler in een spelletje waar wij de regels niet meer van kennen… Een 17e eeuwse ondeugende variant van wie komt er in mijn hokje?

Het is niet duidelijk wat hier uitgebeeld wordt. Er wordt onderling wat gesmoesd, de dame links betrekt de beschouwer in het verhaal. Zijn er details die aanknopingspunten geven voor het vinden van de betekenis? We weten het niet. Mogelijk gaat het ook hier om de liefde, maar ook zonder die kennis kunnen we genieten van de meesterlijk geschilderde stofuitdrukking, zoals in de draperie, waarvan zelfs de textuur van het weefsel zichtbaar is!

Metsu_Cellospeler — Gabriel Metsu, De cellospeler, ca 1658, Royal Collection Trust

In Gabriel Metsu’s (1629-1667), Cellospeler, uit 1658 komen we met goed kijken wederom een heel eind. Een dame komt met een brief de trap af, terwijl zij de cellospeler veelbetekenend aankijkt. Ook hier staat zonder twijfel de liefde centraal, daarop duiden muziekinstrumenten in het algemeen en in dit geval de cello, die door de man gestemd wordt. Via de muziek komen man en vrouw in samenklank tot elkaar. In sommige gevallen biedt natuurwetenschappelijk onderzoek de helpende hand in het duiden van de bedoeling van de schilder. Röntgenonderzoek bracht in dit doek een overschilderde naakte vrouw aan het licht, pal achter de treurige manspersoon die tussen beide protagonisten is afgebeeld. Hij is een zogenoemde ‘minnejancker’, die met spijt toeziet dat hij in het winnen van de hand van de vrouw aan het kortste eind heeft getrokken !

Mieris_de verwaarloosde luit — Willem van Mieris, De verwaarloosde luit, ca 1710, Royal Collection Trust,

Ook in Willem van Mieris, Verwaarloosde luit, van ca. 1710 draait het om de liefde. Van Mieris (zoon van Frans) portretteerde een man en een vrouw. In een fraai in claire-obscure geschilderd interieur genieten zij van een schaal oesters en een goed glas. De man toont de fles: zie eens wat ik hier voor je ga ontkurken! Of het een mooie wijn is zullen we niet ontdekken, het etiket dat je in onze tijd even met een app op je smartphone checkt, ontbreekt. Een zwarte bediende brengt nòg een schaal oesters binnen. Een tijdgenoot wist dan: dit belooft wat!

Achter Van Mieris zijn niet toevallig nog net de gordijnen van een hemelbed zichtbaar. Wat zegt de titel van dit schilderij in deze context ? De betekenis van verwaarloosd… gaat de dame lichtvaardig met haar deugdzaamheid om, of wordt het weer eens tijd voor …. het slaan van de luit ? Hoe dan ook, Willem van Mieris en zijn echtgenote lijken zich met oesters (destijds een bekend afrodisiacum) en een glaasje voor te bereiden op de dingen die buiten ons gezichtsveld staan te gebeuren.

Jan Steen_vechtende boeren_herberg — Jan Steen, vechtende boeren bij een herberg, 1673, Royal Collection Trust

Jan Steen pakt met zijn Vechtende boeren bij een herberg uit 1673 een traditioneel Hollands thema op, veel geschilderd ook door Pieter Brueghel de Oude in de 16e eeuw. Het is een drukte van belang; alle denkbare menselijke emoties zijn verwerkt. Vreugde in verschillende gradaties; maar ook ruzie en humoristische details als een zuipende monnik die ons breed toegrijnst. Hier komt de checklist goed van pas. De teksten, o.a. op het uithangbord, helpen bij de duiding. ‘T MIS VERSTANT’ met een bloot achterwerk is een, uit de embleemliteratuur, bekend symboolvoor de dwaasheid van de wereld. ‘DIT HUYS IS TE HUER’ duidt op de ware aard van het etablissement: dit is geen gewone herberg, maar een bordeel!

Dergelijke voorstellingen met ‘low life’ voorstelling waren geliefd bij de burgerij. Ze konden lachen om de dwaasheid van het domme volk en indien ze enigszins onderlegd waren zelfs temidden van al die dwaasheid een verwijzing naar de klassieke oudheid ontdekken. Zij zouden in de centrale figuur met historiserende kleding, soldatenhelm en lamp Diogenes kunnen herkennen. Deze filosoof ging in het oude Athene op klaarlichte dag op zoek naar echte mensen! Niet zomaar een voorstelling met domme hossende en drinkende boeren, maar met een voor de goede verstaander moraliserende boodschap .

Ronduit geestig is Nicolaes Maes, de Luisterende huisvrouw, 1655, waarin de vrouw des huizes afkomt op het gestommel onder de trap en de beschouwer vervolgens aanspoort om het vrijende paar onder de trap niet te storen. Maes schilderde dit humoristische thema twee jaar later nogmaals in een doek getiteld de Luistervink, waarin een vrijage van een heer van stand met de meid te zien is. De interactie tussen de geschilderde figuur en de beschouwer is een 17^e eeuws schilderkunstig devies dat tegenwoordig in de filmwereld ook toegepast wordt in de serie House of Cards, waarin de hoofdrolspeler Kevin Spacey, de kijker op samenzweerderige toon soms even deelgenoot maakt van zijn diepste gevoelens of mening.

Dou_meisje_uien — Gerrit Dou, Meisje dat uien hakt, 1646, Royal Trust Collection

In vrijwel alle besproken werken draait het om de liefde. De kuise liefde, de geheime liefde, de betaalde liefde, de schalkse liefde of de ongelukkige, teleurstellende liefde. Zoals het Meisje dat uien hakt (1646) van Rembrandtleerling Gerrit Dou nog zal ervaren. Dou schilderde dit kleine paneeltje zeer fijn met geen spoor van penseelvoering! Het uitbeelden van vrouwen bezig met huiselijke taken hield vaak een verwijzing in naar haar deugdzaamheid. In de Calvinistische Nederlanden vaak bezongen middels een passage in het bijbelboek Spreuken…een goede huisvrouw wie zal haar vinden…. Of hier ook sprake is van deugdzaamheid is de vraag. Niet voor niets houdt het jongetje ostentatief een ui omhoog. De 17^e eeuwer zal in dit detail een embleem van Jacob Cats herkend hebben, waarin het ontdoen van de rokken (schillen) van de ui symbool staan voor dezelfde handeling bij geliefden…Een handeling die niet zelden tranen tot gevolg had, evenals bij het pellen en snijden van een ui!

Deze uitleg wordt in de catalogus niet gegeven; maar enkele ogenschijnlijk onbeduidende voorwerpen in de voorstelling, zoals de prominent geopende kan, staan voor -ik heb het niet zelf verzonnen- het vrouwelijk geslachtsdeel. En via de vogel links, die naar het woord vogelen verwijst, komen we tenslotte uit bij het lege vogelkooitje, symbool van verloren maagdelijkheid.

De tentoonstelling nodigt de bezoeker uit tot een speurtocht naar versluierde symboliek. Maar ook tot stil genieten van de erfenis van de 17^e eeuwse fijnschilders, die ons nog altijd weten te betoveren met de illusie van een technisch perfecte voorstelling. Al dit moois is tot en met 8 januari te zien in het Mauritshuis. Daarna reist de expositie door naar Edinburgh.

Shawe-Taylor & Q. Buvelot, Vermeer en zijn tijdgenoten: Hollandse genrestukken uit de Royal Collection, Mauritshuis, Den Haag, 2016.

Link; Mauritshuis, den Haag