Tijdens de voorbezichtiging van de tentoonstelling Viva la Frida Life and art of Frida Kahlo doet een dolgelukkige museumdirecteur Harry Tupan verslag van de aanloop naar deze spectaculaire tentoonstelling. Toen na jarenlang lobbyen en zorgvuldig opgebouwde contacten met bruikleengevers en sponsoren de plannen voor deze droomtentoonstelling eindelijk werkelijkheid leken te worden gooide de pandemie roet in het eten. De tentoonstelling moest worden uitgesteld, maar nu is het eindelijk zover …’and we’re glad to have you here, Frida!…
Ook hoofdconservator Annemiek Rens is blij. Als tiener raakte ze in de ban van Frida Kahlo en dit is nooit meer overgegaan. Het maken van deze tentoonstelling heeft zij als een ‘droomopdracht’ ervaren. Rens licht het bijzondere leven van de Mexicaanse kunstenares toe. Haar wens om dokter te worden ging door een ernstig verkeersongeval op in rook. Als arts had ze wellicht heel wat patiënten kunnen helpen, maar het aantal mensen dat zij met haar kunst en vrijgevochten ideeën vandaag de dag wereldwijd bereikt overtreft deze veronderstelling vele malen.
Frida Kahlo stond, zoals veel van haar seksegenoten, lang in de schaduw van mannen. Vooral in die van haar kolossale echtgenoot de bekende muralist Diego Rivera. In de vooroorlogse jaren verhinderde hij de medewerking van de getalenteerde vrouwelijke collega Maria Isquierdo aan muurschilderingen in het stadskantoor van Mexicostad. Een vrouw zou dat vast niet kunnen. Dit macho-gedrag demonstreerde Diego aanvankelijk ook jegens Frida. Aan een vriendin schreef ze: …’as you can observe, I have painted. Which is already something, since I have spent my life until now loving Diego and being a good-for-nothing with respect to work’…
Maar daar komt in 1938 verandering in. Na een solotentoonstelling in New York volgen exposities in Parijs (1939) en San Francisco (1940). Uiteindelijk krijgt ze ook van Diego erkenning. In zijn muurschildering met de Pan Amerikaanse eenheid uit 1940 zet hij Frida als kunstenaar neer. In eigen land kreeg zij in 1953, pas één jaar voor haar dood, met een solo tentoonstelling de erkenning die zij verdiende. Bij de opening was, ze liggend in bed, aanwezig.
Maar zover was het in 1932 nog niet. In dat jaar voegt Frida zich in haar Zelfportret op de grens tussen Mexico en de VS nog in de voor echtgenotes gebruikelijke volgzame modus: zij signeert het werk met ‘Carmen Rivera’. In dit enigszins surrealistische zelfportret plaatst Frida zichzelf maar op een voetstuk, gewapend met Mexicaanse vlag en onafscheidelijke sigaret. Mise-en-scène: Detroit, waar Diego aan muurschilderingen voor de Ford Motor Company werkt.
Staand op de grens brengt zij haar heimwee naar Mexico in beeld, met links een pre-Columbiaanse tempel en rechts de skyline van het gehate Detroit, waar ze wegens een miskraam in het Henry Ford Hospital belandde. Impressies van deze nare ervaring zijn in verschillende schilderijen te zien.
Ondanks haar vele fysieke beperkingen schilderde zij een groot deel van haar oeuvre ongemakkelijk liggend in een bed dat met een schildersezel en een daarboven aangebrachte spiegel een klein atelier werd. In Assen worden 28 schilderijen en 14 tekeningen tegen de toepasselijke kleur van haar geboortehuis Casa Azul getoond. Ter voorbereiding op uw ontmoeting met Frida biedt de korte film Meet Frida een goede introductie.
Haar getekende en geschilderde werk laat zich lezen als een ijzingwekkende autobiografie. Wat de schilderijen niet vertellen wordt in de tentoonstelling aangevuld met foto’s, documenten, persoonlijke bezittingen, medische en orthopedische hulpmiddelen. Het enige object dat ontbreekt is haar rolstoel, waarvan je op verschillende foto’s een glimp opvangt. Frida’s persoonlijke bezittingen waren na haar dood door Diego Rivera niet, zoals vaker na een sterfgeval, opgeruimd of weggegooid, maar opgeslagen in de badkamer van Casa Azul. Pas in 2004 kwamen ze 50 jaar na dato, tevoorschijn. En nu zijn ze, door een bizarre speling van het lot of beter: de inspanningen van een ondernemende museumdirecteur en zijn medewerkers, als tastbare relieken van een bijkans pseudo-heilige in een –met alle respect- afgelegen Nederlandse provincie te zien!
In de expositie is de complete collectie van het Dolores Olmeda Museum te zien, aangevuld met werken uit het Frida Kahlo Museum en andere bruiklenen. Beide musea in Mexico-stad worden beheerd door Carlos Philips, zoon van Frida’s erfgename Dolores Olmeda.
Terwijl wij in het museumcafé genieten van een typisch Mexicaans broodje Pingo, zijn strak geregisseerde technici druk in de weer om de opening voor te bereiden. De volgende dag blijkt dat een fantastisch spektakelstuk te zijn. Online zien we hoe een stralende Maxima met een Mexicaans frutsel in haar opgestoken haar in Assen arriveert. Ze betreedt het museum niet over de voor hoogwaardigheidsbekleders gebruikelijke rode- maar een regenboogkleurige loper geflankeerd door een kleurrijke geklede Jetta Kleinsma. In het Drents museum worden opvattingen over inclusiviteit en gender mede geïnspireerd door de persoon van Frida Kahlo, uitgedragen.
Voor de lens van tevreden fotografen drukt Maxima het verlegen meisje met een opgetekende doorlopende wenkbrauwlijn dat een boeket aanbiedt even aan haar hart. Na dit fotomoment rent het beduusde kind snel terug in de armen van haar in de coulissen wachtende moeder. Voor de oranjeklanten was dit moment wellicht al de moeite waard. Binnen de muren van het museum volgt een spectaculaire op de Dia de las Muertos geïnspireerde openingsshow. Een genderfluïde vioolspelende personificatie van de dood betreedt, onder raspende en opzwepende tonen, het toneel. Geframed in schilderijlijsten voeren figuren ontleend aan Frida’s werk, naar idee van modeontwerper Sergio Cruz een bizarre dodendans uit.
Daarna werd het publiek vergast op een letterlijk en figuurlijk adembenemend optreden van breakdancer Redouan Ait Chitt. Ondanks het gemis van zes lichaamsdelen, gaf hij een wervelende, acrobatische dans ten beste. Een tour de force waarvan hij, alvorens de vragen van de presentatrice te beantwoorden, even moest bijkomen!
Na lovende woorden van de Mexicaanse ambassadeur gaf de Mariachi band van Joris Linssens met Aiaiai Caramba een vrolijke mix van het oerhollandse volkslied met een echo van de Zangeres Zonder Naam gegoten in een Mexicaans jasje. Ook voor niet-Spaanssprekende gasten goed te volgen met sleutelwoorden als: arriva, tequila, Viva Mexico, Viva la Frida en …. Viva la Reina, die het hele gebeuren met een welwillende professionele glimlach aanschouwde.
Even terug naar de vorige dag. Na de introductie dwaalde ik via de prachtig ingerichte tentoonstellingszalen door het leven en werk van Frida Kahlo. Deze zomer had ik in het Cobra Museum al kennis met haar gemaakt. In de tentoonstelling Frida & Diego schitterde zij ‘als een diamant’ tussen Mexicaanse tijdgenoten uit de Gelman collectie. In Assen is zij de enige ster. Behalve enkele werken die ik in Amstelveen zag, zie ik veel nieuwe werken, waarover straks meer.
Tijdens de Engelse online preview volg ik Annemiek Rens die met gast curatoren Gannit Ankori en Circe Henestrosa langs enkele topstukken wandelt.
Ankori, hoofdconservator van het Rose Art Museum in Waltham Massachusetts staat stil bij haar favoriet, Mijn voedster en ik uit 1937. Een klein werkje op metaal van slechts 30 x 35 cm, waarin Frida als volwassen vrouw, maar met het lichaam van een kind gevoed wordt door een reusachtige wetnurse. Haar vreemde zwarte gezicht wordt gevormd door een masker uit Teotihuacan uit de 3e--7e eeuw.
Hier gaat Frida terug naar haar prille jeugd, waarin zij de moederborst moest afstaan aan haar nieuwe zusje. Zelf werd ze naar een inheemse min gestuurd. Volgens Ankori zie je hier al de eerste tekenen van Frida’s voor die tijd vooruitstrevende ideeën ten aanzien van gender; de voedster heeft onmiskenbaar mannelijke gelaatstrekken.
Vervolgens bespreekt Ankori het frontaal weergegeven halfportret van een Mexicaanse meisje. Zij kijkt de beschouwer onbewogen aan. Het meisje Virginia heeft met haar doorlopende wenkbrauwlijn en het zwarte dons op haar bovenlip veel weg van Frida zelf. Op de keerzijde van dit werk zien we Frida in dezelfde houding. Dit vroege zelfportret schetste ze in 1929 met behulp van een spiegel liggend in bed.
Een van de meest dramatische werken is Frida’s zelfportret de Gebroken Zuil, uit 1944. Ook al is het ongeluk dat haar in 1925 overkwam al vele jaren verleden tijd, de gevolgen ervan ervaart Frida in 1944 nog dagelijks. Weergegeven als een op meer plaatsen gebroken Ionische zuil bracht zij de verschillende fracturen van haar wervelkolom in beeld. Met een reeks chirurgische ingrepen werd getracht haar op te lappen, maar deze operaties en de haar toegemeten orthopedische korsetten konden de pijn en het ongemak niet wegnemen. De barsten in de aarde van het achterliggende Mexicaanse landschap vormen een echo van de breuken in haar lichaam. De talloze spijkers in haar huid herinneren aan de (slechts) drie exemplaren waarmee Christus aan het kruis werd genageld. Maar ook aan de pijlen waarmee de heilige Sebastiaan werd gemarteld. Met een gezicht nat van tranen vraagt zij als een vrouwelijke Ecce Homo om mededogen.
In deze voorstelling vormen de geprononceerde borsten een opmerkelijke blikvanger. Ze zijn, getuige een foto mooier dan in werkelijkheid. Frida lijkt te willen zeggen: ook al ben ik geschonden, ik mag er nog wel wezen!
Door haar vele handicaps en wellicht door het veelal bedlegerige bestaan was Frida zeer gepreoccupeerd met haar lichamelijkheid. En ondanks haar fysieke beperkingen was ze seksueel, zowel in hetero als homoseksuele relaties zeer actief.
Na dit schilderij volgt de camera Circe Henestrosa, Hoofd van de School of Fashion Lasalle College of Arts in Singapore, naar de vitrine met medische korsetten. Hier ziet de bezoeker het uit staal en katoen vervaardigde exemplaar dat Frida in 1944 droeg.
Ook werd haar torso meermaals gevangen in gipskorsetten. Henestrosa benadrukt dat zij deze nooit publiekelijk getoond zou hebben als niet Frida zelf deze met veelzeggende beelden beschilderd had tot een kunstwerk, dat door anderen gezien mocht worden. In een foto gemaakt door de bevriende fotograaf en schilder Florence Arquin (1900-1974) houdt Frida haar tuniek omhoog zodat je middels de hamer en sikkel kennis kan nemen van haar politieke overtuiging en het feit dat zij zwanger is. Op een ander woest beschilderd gipskorset is de symbolische gebroken zuil weer prominent afgebeeld.
2. Beschilderd gipskorset, 1944 Gips, medische verband en verf Museo Frida Kahlo © 2021 Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico Stad/ reproductie toegestaan door het Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura, 2021 Painted
Daarna wordt de vitrine met Frida’s vrolijk beschilderde schoeisel gefilmd. Frida’s in een frivool rood rijglaarsje gestoken kunstbeen komt op mij wat luguber over. In mijn auditieve verbeelding hoor ik haar, begeleid door het gerinkel van de eraan bevestigde belletjes, aankomen…
Beenprothese met laars voorzien van vetersluiting 1953-1954, Mexico Metaal, leer, geborduurde zijde en lint Museo Frida Kahlo / Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico City
Vlakbij ziet de bezoeker het getekende zelfportret getiteld Las apariencias engañan, schijn bedriegt, dat ik in mijn bespreking van de Frida Kahlo tentoonstelling in Amstelveen ook laat zien. Dwars door het kleurrijke textiel is de beenprothese zichtbaar. Een goed uitgangspunt om te gaan kijken in de zaal waarin de vele authentieke, door Frida zelf gedragen Mexicaanse rokken en bijpassende tuniekjes, de huipils getoond worden. Hier hebben de samenstellers van de expositie alles uit de (Frida’s) kast gehaald om een indruk te geven van haar kleurrijke garderobe.
2. Tehuana-kostuum Huipil (tuniek), vóór 1954 Schiereiland Tehuantepec, Oaxaca, Mexico 2 Muslinkatoen met machinaal borduurwerk (kettingsteek) Enagua (rok) en holán (ruche), vóór 1939 Schiereiland Tehuantepec, Oaxaca, Mexico Rok: geprint katoen met machinaal borduurwerk (kettingsteek); ruche: katoen Museo Frida Kahlo / Banco de México Diego Rivera & Frida Kahlo Museums Trust, Mexico City (tuniek en rok); Colección Cibeles Henestrosa (ruche)
Ze verstond de kunst de aandacht van haar handicap af te leiden middels veelkleurige kleding, sieraden en ingewikkelde kapsels. Met name die ingewikkelde ‘hairdo’ was een echte blikvanger!
Bijzonder fraai is de dracht van de vrouwen in Tehuana, naast hun veelkleurige rokken dragen zij ook een indrukwekkende hoofdtooi, waarmee Frida zichzelf in het iconische portret dat deze zomer in het Cobra Museum te zien was, portretteerde.
Behalve eigentijdse sieraden droeg Frida ook graag snoeren van archeologische kralen van Jade en een door haarzelf van pre-Columbiaanse lemetten samengesteld halssieraad.
Door deze met zorg gekozen kleurrijke representaties wist ze vooral in de VS en Parijs de aandacht op zich te vestigen. Een vorm van zelfpromotie waarmee ze haar tijd ver vooruit was. Haar zelfportretten met de aapjes doen het in dit verband goed. Gevraagd naar haar favoriet antwoordt Annemiek Rens het Zelfportret met aapjes. In het Casa Azul omringde ze zich met allerlei als huisdier gehouden beesten, aapjes en Mexicaanse naakthonden.
Na deze speelse impressie volgt hier een korte toelichting van de opbouw van de tentoonstelling. Aan de hand van de volgende thema’s wordt de wereld van Frida Kahlo geschetst. Beginnend met haar tot museum ingerichte geboortehuis. Middels documenten en foto’s kom je dichtbij haar en maak je kennis met familie en vrienden. In het hoofdstuk over het door haar snierend als Gringolandia aangeduide Amerika, volgt de bezoeker haar naar de VS. In Detroit, Los Angeles en New York werkte Diego Rivera aan muurschilderingen. Onder de noemers Kracht en Kunst en Kunst en Mode worden werken en foto’s getoond, waarin te zien is dat Kahlo fysiek gebroken was. Zij liet zich echter door alle lichamelijke pijn en daaruit voortkomende psychische ellende niet kapot maken. Integendeel, hoewel ze soms echt niet meer kon, bleef ze geïnspireerd door al die tegenspoed geholpen door pijnstillers en alcohol, toch schilderen. En hoe!
Het fraai uitgegeven begeleidende boek, dat veel meer is dan een catalogus, informeert de bezoeker over de historische context, Frida’s strijd voor gelijkheid en haar vrijgevochten, taboe-doorbrekende opvattingen. Verschillende auteurs trekken deze door naar eigentijdse standpunten inzake gender identiteit, feminisme en women empowerment.
Bijzonder leuk zijn de hoofdstukken over de invloed van Frida op beeldende kunst, fotografie en -onder de noemer ‘van medisch naar modisch’- mode. Dit laatste wordt mooi geïllustreerd met prêt-à-porters van de Chinese modeontwerpster Jade Lai uit 2017. Eerder had de Engelse modeontwerper Dai Rees zich ook laten inspireren door Frida’s korsetten.
Het werk van Frida Kahlo overschrijdt niet alleen het kader van het schilderij, maar ook de Zeitgeist, aldus modeontwerper Kris van Assche in zijn bijdrage aan het boek bij de tentoonstelling. In 2008 ontwierp hij een op Frida –die zichzelf regelmatig in een driedelig herenkostuum stak- geïnspireerde collectie voor vrouwen.
Talrijk zijn de beeldend kunstenaars die in het voetspoor van- of geïnspireerd door het werk van Frida hun creatieve fantasie de vrije loop lieten. Het zou interessant geweest zijn om werk van Arie van der Geest, Kiki Smith, Rosa Loy of Wawi Navarozza naast Frida’s werk te zien. Een idee voor een volgende tentoonstelling?
Daarin zou dan ook de naklank van Frida’s kunst in de wereld van de muziek een plaats kunnen krijgen. In de catalogus kom ik een bekende tegenwoordig als albumcover aangeduide platenhoes van Coldplay tegen; in 2008 de favoriet van mijn tienerdochter. De heldin van de Franse Revolutie, Marianne gaat met ontblote borst en rode banier strijdlustig voort onder de leus Viva la Vida, ontleend aan het gelijknamige stilleven met watermeloenen van Frida Kahlo. En ook Madonna en de Mexicaanse popdiva Belinda voor wie Frida eveneens een inspiratiebron was, zouden daar niet misstaan.
Lees hierover meer in mijn eerder gepubliceerde bespreking van de tentoonstelling Frida & Diego A Love Revolution.
En ga kijken in Assen, naar deze tentoonstelling van internationaal allure. Uit de openingstijden spreekt een kosmopolitische aanpak, waaraan grootstedelijke musea een voorbeeld zouden kunnen nemen. In Assen kan de bezoeker tot en met 27 maart zeven dagen per week van 10.00 tot 18.00 terecht en op vrijdag zelfs tot 22.00 uur. Ook wordt een uitgebreid activiteitenprogramma geboden, met lezingen, een festival, een podcastserie en een spectaculaire viering van nationale feestdag de Dia de Muertes, die op Allerzielen op 2 november a.s. en het eraan voorafgaande weekend in Assen wordt gevierd.
Bibliografie en meer:
A. Rens e.a., Viva la Frida Life and art of Frida Kahlo, Drents Museum Assen, 2021.
Link: activiteitenprogramma Drents Museum
Documentaire op NPO start+ : Frida Kahlo
Link artikel op deze site over de tentoonstelling in Amstelveen, Frida Kahlo & Diego Rivera: A Love Revolution.
Bekijk ook de Introductiefilm Meet Frida (duur 9 minuten) in de Abdijkerk van het Drents Museum als inleiding op de tentoonstelling.
Naast de tentoonstelling organiseert het Drents Museum een uitgebreid activiteitenprogramma met: Te Gast-lezingen, een festival, een podcastserie en een evenement rond de Mexicaanse feestdag Día de Muertos (Allerzielen, 2 november). Hiervoor werkt het Drents Museum onder meer samen met Eva Koreman, Hedy d’Ancona, Cathelijne Blok, Redouan Ait Chitt, Gerda Lenten Havertong en Nadia Moussaid.
