Mercurius (Detail)
Tot en met 22 januari presenteert Rijksmuseum Twenthe een unieke overzichtstentoonstelling met ongeveer 60 schilderijen van Gerard de Lairesse (1641-1711), de destijds succesvolle Amsterdamse schilder van Waalse afkomst. De tentoonstelling wordt op billboards en in advertenties aangeprezen als: EINDELIJK! De Lairesse. Dat bijwoord staat er niet voor niets; wie kent, behalve Amsterdammers wanneer ze denken aan de mooie straat in het museum-kwartier, deze naam nog?
Anders dan de meeste Vlamingen die in 1585, na de val van Antwerpen, naar Amsterdam kwamen, arriveerde Gerard de Lairesse pas in 1655 in deze vrijplaats. Na het verbreken van zijn trouwbelofte was hij betrokken geraakt bij een steekpartij. Zijn wens om in de Republiek een nieuw leven op te bouwen kwam uit. Kunsthandelaar Gerrit van Uylenburgh, zoon van de man die Rembrandt in het zadel hielp, was net als zijn vader behept met een scherpe neus voor aanstormend schildertalent. Hij ontdekte het vakmanschap van Gerard de Lairesse. Amsterdam had zich ontwikkeld tot het centrum van de wereldmacht. In zijn Stedenmaagd van Amsterdam (ca. 1675) wordt haar roem bezongen…
De Stedenmaagd van Amsterdam, ca. 1675. Amsterdam Museum
Zij wordt door Mercurius de god van de handel gekroond en geflankeerd door personificaties van de Faam en de Goede Vaart met een kompas; het attribuut waarmee de schepen van de Oost- en West-Indische Compagnie hun weg over zee konden vinden.
Amsterdam was hèt centrum van de wereldhandel. In de grachtenpanden van de rijke kooplieden waren exotische voorwerpen te vinden: Chinees porselein, wandtapijten en schilderijen. De historiestukken van De Lairesse, geschilderd in Italiaans-Franse stijl, pasten hier perfect bij. Zo ook zijn grisailles. Deze bedrieglijk echt in grijstonen geschilderde reliëfs sierden de ruimte boven de deuren en plafonds, zoals de Allegorie op de val van Rome (1689). De goede verstaander zal de vermaning niet zijn ontgaan: bestuurders opgepast: roem en welvaart zijn vergankelijk!
De Lairesse heeft niet alleen oog voor de klassieke-, mythologische en bijbelse thema’s, maar ook voor de actualiteit van die dagen. In 1667, nog maar net in Amsterdam aangekomen, vestigt hij de aandacht op zich met zijn Allegorie op de weldaden van de vrede van Breda, geschilderd ter gelegenheid van het einde van de Tweede Engelse Oorlog (1665-1667). Een en al dartele blijdschap; dit werk betekende zijn doorbraak!
Ook de schilderijen met thema’s ontleend aan de klassieke mythologie zijn populair, zoals het doek Achilles wordt ontdekt tussen de dochters van Lycomedes. In een poging de voorspelling van een orakel te voorkomen, verstopt Achilles zich als vrouw vermomd tussen de dochters van koning Lycomedes. Wanneer Odysseus zich als marskramer met een kist vol vrouwelijke snuisterijen meldt, valt de als vrouw vermomde Achilles door de mand. In plaats van een mooi juweel kiest hij een zwaard!
Kunstmuseum des Landes Niedersachsen
Het verhaal van Achilles en andere mythologische en bijbelse verhalen behoorden tot het repertoire van de zogenoemde historieschilders. Regelmatig citeer ik woorden uit Gerard de Lairesse’s Groot Schilderboek, dat hij in 1690 blind geworden, dicteerde aan zijn zoons. Voor schilders van stillevens en portretten heeft hij geen goed woord over. Hij noemt hen ‘…maar gemene soldaten in het veltleger van de konst’… Schilders van deze door hem geminachte genres maakten zich met hun imitatie van de zichtbare wereld tot slaaf van de natuur en van hun opdrachtgevers. In de ware schilderkunst ging het, aldus de Lairesse, om fraaie, liefst op monumentaal formaat geschilderde historische, mythologische en bijbelse thema’s. In de hiërarchie van de toenmalige kunsttheorie stonden deze historiestukken bovenaan de schilderkunstige ladder; stillevens en portretten vormden de onderste treden.
Veel 17e eeuwse schilders kozen echter voor de populaire zichtbare alledaagse realiteit. Zomaar een inkijkje in een interieur, een keukenmeid in de weer met gevogelte, een minnekozend paartje of een tafel met wat vaatwerk, een haring en een homp brood. Maar in de ogen van De Lairesse vonden deze thema’s geen genade. Hij streefde het ideaalbeeld van klassieke schoonheid na. Hij ging niet alleen voor het hogere segment in de schilderkunst, maar ook voor het topsegment van de kunstmarkt. Zoals het overweldigende plafondstuk in acht delen Allegorische voorstelling van de verzorging van leprozen en onnozelen, dat hij rond 1675 schilderde voor de regentenkamer van het Amsterdamse Leprozenhuis. De Caritas, personificatie van de naastenliefde met brandend hart in de hand staat daarin centraal.
(De Caritas, deel van acht )
Wanneer de bezoekers vrijgevig zijn, waartoe Pluto met zijn zak geld aanspoort kunnen de zieken en onnozelen verzorgd worden, hetgeen resulteert in voorspoed voor de stad.
(deel van acht )
Midden onder ziet de opmerkzame beschouwer een subtiele verwijzing naar de doelstelling van de fondsenwerving: een putto met leprozenklepper!
Het stuk van ruim 5 x 6 kon met moeite worden ingepast in de grootste zaal van Rijksmuseum Twenthe. Bijzonder interessant zijn de ontwerptekeningen voor verschillende scènes, waarin we de eerste artistieke ingeving van de kunstenaar zien.
De plaatsing van de orgelluiken die De Lairesse voor de Amsterdamse Westerkerk schilderde stelde de tentoonstellingsmakers voor nog groter problemen.
Voorafgaand aan de plaatsing voerde Rijkmuseum Twente de spanning rond de komst van de orgelluiken nog even op.
Waarom spanning?
Deze luiken zijn beide groter dan de Nachtwacht! Ze moesten het orgel beschermen tegen stof, vocht en vogels! Nelleke Noordervliet spreekt over engelenvleugels in een speciaal voor deze tentoonstelling geschreven boekje, De Lairesse’s Nacht, dat u bij aankoop van de catalogus ontvangt. De luiken hangen zo hoog dat vrijwel niemand er ooit oog in oog mee heeft gestaan. Na veel passen, meten en onzekerheid zijn ze tijdens een spectaculaire operatie geplaatst. Daartoe werden ze uit hun hengsels gelicht en met behulp van een kraan in het museum neergelaten. Allen al deze luiken met oudtestamentische muziekscènes, zoals David met zijn harp, maken de reis naar Enschede de moeite waard!
David danst rond de boog (linker luik), De Koningin van Saba brengt Salomon geschenken (rechter luik), 1686, Protestantse Kerk Amsterdam (Westerkerk).
De opmerkzame lezer vraagt zich wellicht af: schilderingen in 1686 in een gereformeerde kerk? Had de Calvinistische reformatie zich daar nu juist, conform het tweede gebod: gij zult u geen gesneden beeld maken, niet tegen uitgesproken? Klopt. De luiken waren echter vooral functioneel en daarbij komt dat ze toch bijna niet te zien waren!
Als alleen het plaatsen van deze monumentale luiken al zoveel inspanning kost, hoeveel moeite zou het vervaardigen van deze stukken wel niet gekost hebben? In de catalogus wordt over deze kwestie een boekje opengedaan.
Evenzeer de moeite waard zijn acht drie meter hoge grisailles, zoals de Allegorie op de Kunsten, van ca. 1680. Deze op het platte vlak geschilderde afbeeldingen van sculpturen, wekken de illusie van ècht beeldhouwwerk! Dit kunstje, trompe l’oeil genoemd, is bij het publiek beter bekend van Jacob de Wit, wiens naam in de aanduiding van dit genre voortleeft: ‘witjes’. Ook deze grisailles weerspiegelen het klassieke schoonheidsideaal dat De Lairesse overnam van Rafaël en Nicolas Poussin. Wellicht werd hij daar dagelijks weer toe geroepen bij het zien van zijn spiegelbeeld. Getekend door aangeboren syfilis was hij niet om aan te zien. En zo portretteerde Rembrandt hem ook; met niets ontziend realisme, maar ook met een vleugje empathie. De Lairesse hanteerde in zijn Zelfportret van rond 1664 een vriendelijker lijnvoering.
Staatliche Museen zu Berlin Preußischer Kulturbesitz, Berlijn
Wanneer de algemene waardering voor Rembrandts realistische stijl met dikke pasteuze toets over zijn hoogtepunt heen is treden schilders als Caesar van Everdingen (1616-1678), Jan de Bray (1627-1697) en Gerard de Lairesse op de voorgrond. Anders dan de stijl van Rembrandt, over wie De Lairesse schrijft dat …’zijn verf als stront op het doek is gesmeerd en er vanaf lijkt te druipen’… hanteren deze classicistische schilders een verfijnde toets. Met hun heldere kleuren en egaal belichte werken oogsten zij in de tweede helft van de 17e eeuw veel succes. Oordeelt u aan de hand van Rembrandts, Prediking van Johannes de Doper zelf of u zich in de woorden van De Lairesse kunt vinden.
Anders dan wel gedacht wordt is Rembrandt nooit (helemaal) uit de gratie geweest. Hij kwam ook niet, zoals ik op de lagere school nog leerde als miskend genie aan zijn einde. In de tweede helft van de 17e eeuw trad een smaak-verandering op. Vanuit Frankrijk waaide een nieuwe, op de Romeinse en Griekse oudheid gebaseerde ‘mode’ over. Deze classicistische stijl viel aan het Haagse hof van Willem III en Mary Stuart en bij de Amsterdamse elite in de smaak. De
vertrekken, ca. 1680. Rijksmuseum, Amsterdam
Lairesse kreeg opdracht voor het beschilderen van de rechtzaal van het Hof van Holland, de zogenoemde ‘Zaal van Lairesse’. Voor de eetzaal van Paleis Soestdijk schilderde hij in 1680 Mercurius gelast Calypso om Odysseus te laten vertrekken, waarin de sterke Odysseus valt voor Calypso’s listige beloftes van eeuwige jeugd. Mercurius komt hem echter te hulp. Bepaald humoristisch is de wijze waarop De Lairesse de onttroonde held weergeeft, bespot door een putto die zijn helm heeft opgezet. Moraal van het verhaal: mannen weest gewaarschuwd voor de verleidingskunsten van vrouwen!
Voortekening (ruggenwervel), ca.
1680-85, Bibliothèque
Interuniversitaire de Santé,
Parijs
Het succes lijkt niet op te kunnen. Via Willem III ontvangt hij opdracht van diens lijfarts, Govert Bidloo. Zijn anatomische atlas moet geïllustreerd worden. Na voltooiing van de 105 illustraties volgt nog een prestigieuze opdracht.
Maar bezig aan ontwerpschetsen voor de beschildering van de lunetten in de Burgerzaal van het Amsterdamse stadhuis (thans Paleis op de Dam), wordt de Lairesse, op het hoogtepunt van zijn roem, blind. Hij blijft schilderlessen geven en dicteert zijn aanwijzingen voor werken naar het klassieke schoonheidsideaal aan zijn zoon. Kunst moet zijns inziens niet alleen mooi maar ook moreel verheffend zijn. Zijn Groot Schilderboek zal zelfs in het Engels, Duits en Frans worden uitgegeven.
De huidige tentoonstelling leert dat in De Lairesses eigen leven een kloof bestaat tussen theorie en praktijk. Uit eigentijdse bronnen komt een man naar voren die nogal eens aanwezig is in bordelen, knokpartijen en bij drankorgieën … De deugdzame lessen laat hij in geschilderde vorm ook wel eens varen, zoals in zijn vermakelijke bacchanalen met erotische bacchantes en saters, te zien in de één-na-laatste zaal van de tentoonstelling.
Ook al had hij veel succes; niet iedereen was geporteerd van De Lairesse’s stijl. In de loop der tijd is hij beroemd, bejubeld, maar ook verguisd en zelfs vergeten.
In de 19e eeuw, wanneer herwaardering opkomt voor de realistische schilderkunst van de Gouden Eeuw, raakt De Lairesse uit de gratie. Toonaangevende kunsthistorici van die dagen hebben geen goed woord over voor zijn werk. Rijksmuseum directeur Frederik Schmidt Degener (1881-1941) zei: ..’ in hem huist de ziel van een aterling’…Dit woord moest ik even opzoeken: voor wie de betekenis evenmin kent: het is aldus de dikke van Dale een ellendeling of bastaardzoon. De toenmalige directeur van het Mauritshuis, Willem Martin (1876-1954) geeft hem zelfs de schuld van ‘het versnellen van het verval onzer schilderkunst’…
En zo is Gerard de Lairesse in de vergetelheid geraakt. Maar met de huidige tentoonstelling wordt hij ruimschoots gerehabiliteerd. Vergeet de duistere kant van de schilder maar gauw en geniet van de knap op groot formaat geschilderde verhalen die hij als morele opsteker bedoelde. Kunst als stille poëzie, naar de klassieke receptuur ontleend aan Horatius Ars Poetica (12e e v. Chr.).
De tentoonstelling biedt de kans om uw kennis van de klassieken op een plezierige wijze te toetsen of op te frissen; De Lairesse tot lering en vermaak. De schilderijen van De Lairesse zijn van een perfecte schoonheid. Hij was er uitermate succesvol mee, maar hij sterft in 1711 als een berooid man. Hoe hij de kunstgeschiedenis op onnavolgbare wijze heeft verrijkt is nog tot en met 22 januari in Enschede te zien.
Liefhebbers van het classicisme in de schilderkunst kunnen hun hart ook ophalen in de tentoonstelling Vleiend penseel: Caesar van Everdingen, eveneens tot en met 22 januari in het Stedelijk Museum Alkmaar.
