Dat Cyprus… behalve zon en zee nog meer te bieden heeft is natuurlijk wel bekend, maar van de rijkdom aan archeologische vondsten die nu in het RMO getoond wordt kun je alleen maar dromen. Om de kale ruïnes volledig te kunnen waarderen moet je, struinend door de resten van Khirokitia, Kition, Amathus,Kouklia, Athienou, Salamis, Paphos en andere verstilde archeologische sites als gewone toerist wel over veel fantasie beschikken… Geschoold aan de Utrechtse archeologische faculteit projecteer ik in gedachten een met gebouwen en figuurtjes ingekleurd blad over de ruïnes en krijg dan een impressie van hoe het ooit was…
In de tentoonstelling Cyprus; eiland in beweging werkt het andersom. Bij de getoonde objecten moet je de ruïnes erbij denken en dan wordt, geholpen door oude en recente landschapsfoto’s alles zonneklaar. In de fraai ingerichte zalen kun je je verwonderen over de ruim 10.000 jaar oude geschiedenis van dit strategisch op een kruispunt van waterwegen gelegen eiland. Volgens de overlevering werd de godin van de liefde Aphrodite hier -op bizarre wijze geconcipieerd- geboren uit zeeschuim. Sculpturen van haar welgevormde lichaam en bustebeelden van andere op Cyprus vereerde godinnen als Astarte en Hathor, zijn rijkelijk vertegenwoordigd.
Sleutelwoord in de expositie vormt het begrip migratie. Sinds mensenheugenis gingen schepen uit alle windstreken hier voor anker, bemand met bewoners van nabije en verre kusten: Anatoliërs, Feniciërs, Egyptenaren en Grieken, Assyriërs, Perzen, Romeinen, Byzantijnen, Arabieren en Turken. Zij kwamen onder andere voor het koper dat gewonnen werd in de mijnen van het Troödosgebergte. Behalve handelswaar en kunstig vervaardigde gebruiksvoorwerpen brachten de schepen ook sieraden, meubelstukken, sculpturen en wapentuig mee én (religieuze) ideeën.
Later lieten Europese kruisvaarders en pelgrims op weg naar het heilige land hun sporen hier eveneens achter. Van een van hen, de Nederlandse reiziger Cornelis de Bruyn die het eiland in 1706 bezocht is een publicatie uit 1711 te zien met impressies van Cypriotische oudheden, die in die tijd nog (deels) overeind stonden. Reizen van Cornelis de Bruyn door vermaardste delen van Klein Asia … Cyprus…mitsgaders de voornaamste steden van Aegypten, Syrien en Palestina […], Delft, 1711.
De getoonde objecten zijn zonder uitzondering indrukwekkend. Toegerust met verbeeldingskracht komen voor mijn geestesoog de meest onbeholpen en onbeduidende objecten nog tot leven. Zoals een kleine amulet van picroliet, uit het 4e millennium v. Chr. dat op gestileerde wijze de essentie van het vrouwzijn met een inkeping hier en een streepje daar treffend in beeld brengt.
Enkele bruiklenen uit het Cyprus museum springen er qua grootte en gelijksoortige functie uit: de met zilver beklede (deels gereconstrueerde) houten troon van Salamis met ergonomische voetenbank daterend van 800-700 v. Chr. Daarnaast staat een bronzen mengvat opgesteld dat aan de Cypriotische koningshoven tijdens feestelijkheden gebruikt werd voor het serveren van wijn.
Zo mogelijk nog indrukwekkender is het gaaf bewaarde terracotta zitbad uit de Hellenische periode (400-300 v. Chr.), waarin ik in mijn fantasie een poedelende Griekse schone zie zitten!
Links: Badkuip, terracotta, Heuvel van Ayios Georgios, Laat Cypro-klassiek/Hellinistisch, Cyprus Museum Nicosia
Elders zijn toiletartikelen te zien; fraaie glazen potjes en flesjes uit de Romeinse tijd, die hier in het jaar 58 v. Chr. (onderbroken door een korte periode onder Egyptisch bestuur) begint. Van deze tijd dateren de Romeinse baden in Kourion en schitterende mozaïeken zoals die gevonden zijn in de havenstad Paphos.
Cyprus-Museum-Nicosia
In deze mooi vormgegeven tentoonstelling getuigen meer dan 350 objecten van de materiële en ideële erfenis van Cyprus. Er zijn vondsten uit het neolithicum waarin de eerste immigranten arriveren, het chalcolithicum, de bronstijd waarin het koper waarmee door toevoeging van tin brons wordt verkregen, een impuls geeft aan de handel. Koper werd ter plaatse voor export gereed gemaakt door deze grondstof te smelten en vervolgens in de vorm van runderhuiden te gieten. Zo was het makkelijk te transporteren. Ze dateren van de late bronstijd maar in de opstelling lijken het wel eigentijdse sculpturen.
Daarna wordt de ijzertijd belicht met de vestiging van vroege koninkrijken, gevolgd door de meer tot mijn verbeelding sprekende Hellenistische, Romeinse en in de Byantijnse periode, wanneer het christendom haar intrede doet.
De bezoeker komt niet alleen veel te weten over de algemene ‘grote’ geschiedenis van het eiland, maar ook van de ‘petite histoire’, met wetenswaardigheden over het dagelijks leven van gewone mensen. Geïllustreerd met kleine gebruiksvoorwerpen en een wat onbeholpen ontroerend sculptuurtje van een barende vrouw. Vlakbij ligt een terracotta stethoscoop, waarin ik de voorloper herken van de handmatige tool zoals die door verloskundigen nog steeds wordt gebruikt.
Bij het thema geboorte sluiten votiefbeeldjes van jonge kinderen mooi aan. Het percentage kindersterfte lag hoog. Om de beschermgoden gunstig te stemmen werden deze beelden bij heiligdommen achter gelaten. In een vitrine worden sculptuurtjes van halfnaakte jongetjes getoond, de zogenoemde temple boys, en een klein meisje dat haar huisdier omklemt.
Bijzonder leuk èn vast en zeker heilzaam zijn de resten van terracotta kruiken in de vorm van het te behandelen lichaamsdeel. In gebruik vergelijkbaar met de in de magnetron te verwarmen braces van kersenpitten die de fysiotherapeut vandaag de dag voorschrijft.
Voor we doorgaan, nog even iets verder terug in de tijd. Ronduit verbijsterend zijn de van nog ouder datum daterende juwelen, zoals een armband van kunstig gevlochten gouddraad met een in filigrein gevatte ronde agaat, daterend van de late 8e eeuw v. Chr. en een gouden fibula met klokvormige hangertjes, gevonden in een koninklijke graftombe in Larnaca (destijds Kition). De aloude voorliefde van vrouwen voor sieraden wordt mooi geïllustreerd met het campagnebeeld van de tentoonstelling, een damesportret in terracotta uit de 7e eeuw v. Chr. getooid met een diadeem, oorhangers en een reeks halssieraden!
Conservator Ruurd Halbertsma geeft via de audiotour informatie over oude en recente opgravingen; de methodes (of het ontbreken daarvan) en hoe de opgediepte objecten eertijds nog moeiteloos hun weg vonden naar Zweden, Engeland en Nederland. In het bulletin van het RMO staat een interessant stuk over een nog lopende opgraving op Cyprus bij Chorakas-Palloures. De begeleidende illustratie toont hoe nieuwbouw het archeologisch verleden voorgoed dreigt toe te dekken. In dit artikel wordt afgerekend met het romantische beeld van de archeoloog. Bleda Düring hoofddocent Universiteit Leiden schetst een beeld van de harde werkelijkheid, waarin archeologen, opgejaagd door bouwers in spe, werkend onder de brandende zon met gevaar voor eigen leven tussen de graafmachines door, proberen te redden wat er te redden valt! Het kopje Opgraven nu het nog kan slaat op de haast die vaak geboden is, wanneer door nieuwbouw of aanleg van wegen het bodemarchief verstoord dreigt te worden.
Hoewel de bewoningsgeschiedenis van veel sites bekend is, mag de archeoloog, zoals bepaald bij het verdrag van Malta (1992), nooit zomaar de spade in de grond steken. Opgraven is alleen toegestaan in de zojuist genoemde situaties, waardoor archeologisch veldwerk meestal een haastklus is. Wat daar allemaal bij komt kijken wordt in dit artikel uiteen gezet.
De bezoeker die nog vol van alle periodes en bijbehorende vondsten, de laatste ruimte van de expositie betreedt, wacht nog een verrassing.
Niet alleen (kunst)historici en archeologen, maar ook kunstenaars raakten gefascineerd door Cypriotische kunstschatten. Van Pablo Picasso ziet de bezoeker ceramische objecten in de vorm van een kan en schaal met het gezicht van een vrouw, daterend van 1953.
Mooi is ook de lapislazuli kleurige sculptuur van de hand van Yves Klein de Blauwe Venus (1970) uit Museum Voorlinden.
Ook in onze dagen blijft Cyprus eigentijdse kunstenaars inspireren. Van recente datum zijn de op antieke borstvazen geïnspireerde ceramische creaties van Samantha Thole uit 2019. Leidende gedachte daarbij is aldus de ceramiste, de Pygmalion mythe; de beeldhouwer die een naar ideale maten gevormd vrouwenbeeld vervaardigde, dat tot zijn grote geluk tot leven kwam!
Zulke wonderen staan de bezoeker in het RMO niet te wachten, maar verwondering is er ruimschoots! Er is echter wel haast bij; de tentoonstelling loopt nog tot en met 15 maart aanstaande.
Link: Rijksmuseum van Oudheden, tentoonstelling Cyprus
Publicatie: R. Halbertsma e.a., Eiland in Beweging, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden, 2019
