Dit najaar ziet de bezoeker van de Nieuwe Kerk een volgende editie in de serie wereldgodsdiensten. Na exposities over de Islam, het Jodendom en het Christendom wordt nu (het ontstaan van) het Boeddhisme belicht. Anders dan voornoemde wereldgodsdiensten stoelt het Boeddhisme niet op een goddelijke openbaring, maar op de leer van een bijzonder mens. Het historische levenspad van de Boeddha wordt in de Nieuwe Kerk aanschouwelijk gemaakt met zo’n zestig kunst- en religieuze gebruiksvoorwerpen uit een ver en een recent verleden.
De bezoeker wordt begroet door een groot staand boeddhabeeld uit de 5e of 6e eeuw. Zijn rechterhand in een geruststellend gebaar geheven; de linker geeft aan dat de wensen van de beschouwer vervuld zullen worden. Een prettiger begroeting is nauwelijks denkbaar!
In de tentoonstelling bewandelen eigentijdse kunstenaars als Ai Weiwei en Yoko Ono de boeddhistische weg naar nu. Die weg volgt sinds de vroegste tijden geen rechte lijn, maar buigt soms af. Het Boeddhisme voor velen een religie, heeft zich voor westerlingen als levenshouding aan de moderne tijd aangepast. Of moet ik zeggen, de westerling heeft het Boeddhisme voor haar eigen doelen aangewend. De go with the flow gedachte vindt haar oorsprong bijvoorbeeld in het boeddhisme evenals de Mindfulness beweging. In de documentaire Boeddhisme: Van Dis ontmoet de Dalai Lama die de NPO deze nazomer uitzond constateert de schrijver dat je in Hollandse tuintjes tegenwoordig meer boeddhabeelden dan tuinkabouters ziet. Op zoek naar de reden van de populariteit van Boeddha interviewt van Dis Dr. Paul van der Velde, hoogleraar Hindoeïsme en Boeddhisme aan de Radboud Universiteit. Hij spreekt met dames en hun ‘goeroe’ op een Mindfulnessfair in Blaricum en met boeddha-kenner Stephen Batchelor. In de jaren ’60 raakte hij, zoals veel westerse jongeren gefascineerd door het Boeddhisme en oosterse meditatietechnieken. In het zogenoemde seculiere Boeddhisme, ontdaan van kernbegrippen als karma en reïncarnatie, ziet Batchelor een waardevolle leidraad voor de westerling. De Mindfulness beweging biedt een handreiking om op een onthaaste manier in het hier en nu te leven. Handige ondernemers vullen dit gat met een keur aan mindfulness apps op de smartphone, zoals de app van Andy Puddicombe met een groot aantal volgers die hem elk $ 7.99 per jaar betalen en heel mindful binnenloopt!
Van Dis brengt ons in Plum Village, het Mekka van de Mindfulnessbeweging, waar je voor € 550,– per week in retraîte kunt gaan om kennis te maken met de tools tot een bewuster leven. Het is eigenlijk heel eenvoudig: buig hindernissen op je levenspad om in iets positiefs. “Hoe dan?’ vraagt Van Dis. Na geduldige contemplatie noemt een van oorsprong Nederlandse boeddhistische non het rode stoplicht; profiteer van dit rustmoment op je (levens)weg!
Op de vraag waarom het Boeddhisme in het Westen zo populair is geworden, antwoordt Batchelor dat het als verfrissend wordt ervaren. Een religie of levenshouding zo je wilt, zonder de fouten van andere godsdiensten. Maar deze visie is inmiddels wel achterhaald. Denk aan de onverdraagzaamheid en vervolging van andersdenkenden in Myanmar en voorbeelden van seksueel misbruik door boeddhistische leraren. Een groep vrouwen had over dit actuele onderwerp een (moeizaam) onderhoud met de Dalai Lama, die het weekend van 15 september de tentoonstelling in de Nieuwe kerk opende.
De boeddhistische weg om een betere versie van jezelf te creëren is ogenschijnlijk eenvoudig en geeft kort samengevat de volgende handreiking. Zorg voor het juiste begrip, de juiste gedachten, de juiste woorden, het juiste handelen; het juiste levensonderhoud, de juiste inspanning, de juiste aandacht en de juiste concentratie. Makkelijker gezegd dan gedaan!
Voor we een virtuele rondgang door de tentoonstelling maken, even terug in de tijd. Wie was de historische boeddha?
Als prins Siddharta Gautama kwam hij in de 5e eeuw voor Chr. in Noord-India ter wereld. Een gebeeldhouwd reliëf uit Ghandara toont hoe zijn moeder Maya hem onder een boom het leven schenkt. Meteen is duidelijk dat de boreling geen gewoon kind is. Maar liefst 32 kenmerken (soms wel 80) wijzen erop dat hij zal uitgroeien tot een bijzonder mens met grote spirituele gaven. Kenmerken als slanke lange vingers, benen als van een antilope, armen die tot onder de knieën reiken, een verborgen penis, stekeltjes haar, brede schouders, regelmatige witte tanden zonder spleetjes, een mooie stem, en een paar blauwe ogen. In Erica Terpstra’s kinderboek Een knipoog van de Boeddha, worden ook nog zijn grote oren genoemd, die we in het westen van een ander kinderverhaal kennen!
Van dit alles is niets te zien aan het kleine 17e eeuwse bronzen beeldje van het ‘kindeke boeddha’ uit Japan, aan het begin van de expositie. Siddharta’s vader probeert de voorspelde spirituele ontwikkeling tevergeefs te verhinderen. Na een luxe leventje gooit prins Siddharta op 29 jarige leeftijd het roer radicaal om. Zijn heimelijke vlucht uit het nachtelijke paleis is in verschillende gebeeldhouwde reliëfs te zien. Bedienden ( goden) houden de hoeven van zijn paardje in de hand om de vlucht geruisloos te laten verlopen!
Buiten de paleismuren doet Siddharta een aantal schrikbarende ontdekkingen. Voor het eerst ziet hij een gebogen grijsaard, die moeizaam voortgaat. Een ernstig zieke en een dode op weg naar zijn crematie. Het menselijk lijden maakt diepe indruk. Tijdens zijn kennismaking met de wereld ontmoet hij ook een asceet. Iemand die na het afzweren van alle aardse genoegens rust gevonden heeft. In navolging van deze wereldverzaker probeert Siddharta zes jaar lang als asceet te leven, maar eenmaal uitgemergeld bemerkt hij dat dit voor hem niet de juiste weg is.
Daarna probeert hij in het bos van Uruvela door meditatie innerlijke rust te vinden. Zoals de katholieke Antonius de heremiet eeuwen later tijdens zijn wereldverzaking getergd zou worden door aardse verlokkingen, zo wordt ook Siddharta op de proef gesteld. Het oosterse equivalent van de duivel, Mara, probeert hem met vreselijke demonen schrik aan te jagen. Wanneer Siddharta daar (met een anachronisme) stoïcijns onder blijft, proberen Mara’s mooie dochters hem zonder succes te verleiden. Zittend onder een vijgenboom -de Bodhi boom- beroert Siddharta met zijn rechterhand de aarde. Met dit gebaar, de Bhumisparsa mudra roept hij de aarde op als getuige van zijn lange zoektocht naar totale onthechting. Alle zelfzucht heeft plaats gemaakt voor liefde en welwillendheid jegens de ander. Siddhartha heeft de verlichting gevonden; hij bereikt het Nirwana.Kijkend naar boeddhabeelden vallen de verschillende handgebaren op. De betekenis van deze zogenoemde mudra’s worden op een groot banier verklaard.
Om de weg naar de verlichting aan anderen door te geven reist de de verlichte prins, de boeddha, naar Varanasi (Benares). In een nabijgelegen hertenpark maakt hij een vijftal asceten in de zogenoemde eerste leerrede, deelgenoot van zijn bevindingen op weg naar de verlichting.
Met die boodschap reist hij ook naar zijn familie in Kapilavastu. Inmiddels heeft zijn vrouw Yasodhara ook het meditatieve pad gevonden en zoonlief besluit monnik te worden. Om ook vrouwen in staat te stellen de verlichting te vinden, sticht Siddharta een nonnenorde.
Na een leven van meditatie en het delen van zijn wijsheden breekt voor de 80-jarige boeddha het moment aan waarop hij het aardse leven vaarwel moet zeggen. Zijn leerlingen plaatsen een rustbed tussen twee Salbomen (Shorea Rubusta). Dan klinken boeddha’s laatste woorden:
…’Ik zeg jullie: alles wat de mens bezielt is aan vergankelijkheid onderhevig. Streeft niet aflatend’.
De natuur is direct in diepe rouw: bloemen vallen van de bomen en vogels verstillen. De as van boeddha wordt in speciale reliekhouders, stoepa’s, verdeeld over acht koninkrijken in Noord-India. In verschillende plaatsen worden ook enkele stoffelijke resten bewaard, zoals de tand van boeddha in Kandy op Sri Lanka. In Srinagar, de zomerhoofdstad van Kasjmir, wordt een haar van de boeddha gekoesterd. Over de verering van relieken organiseert Museum Catharijneconvent dit najaar een grote tentoonstelling.
Gebeeldhouwde reliëfs en een Japanse zijdeschildering tonen het zogenoemde Parinirvana; het sterfbed van boeddha. Zijn volgelingen zijn overmand door verdriet. Van een verstilde schoonheid is het solitair in een kapel opgestelde beeld van de rustig ingeslapen boeddha.
Van de 60 kunstwerken afkomstig uit de diverse boeddhistische landen spreekt de 18e eeuwse Chinese Avalokitesvara uit het wereldmuseum in Rotterdam mij bijzonder aan. Nog liggend in de klimaatkist doet het me denken aan de boektitel A God in Ruins. De zorgvuldig verpakte losse koppen moeten nog op het hoofd van de brons vergulde Avalokitesvara worden gestapeld. Ze staan voor verschillende gemoedstoestanden: boosheid, verdriet, angst en blijdschap. De Avalokitesvara is een zogenoemde bodhisattva, een volgeling van boeddha die eveneens de verlichting heeft bereikt. In plaats van het nirwana binnen te gaan, blijven de bodhisattva’s in de wereld om anderen de weg naar verlichting te wijzen.
De expositie eindigt met een klein votieftablet met de met boeddha zittend onder de bodhi boom uit het Rijksmuseum. Bij de aanblik van dit verstilde beeld moet ik denken aan de woorden die Hermann Hesse in 1922 schreef:
De titel van de tentoonstelling is wellicht wat misleidend. Het leven van Boeddha: de weg naar nu. De tentoonstelling gaat niet over de verschillende stromingen die in de eeuwen nà het overlijden van de Boeddha ontstonden. De focus ligt op vijf cruciale gebeurtenissen uit het leven van de historische boeddha: geboorte, ommekeer, de verlichting, de eerste leerrede en overlijden van de boeddha. Dit verhaal wordt geïllustreerd met bruiklenen uit verschillende musea en objecten uit particulier bezit van leden van de jubilerende Vereniging van Vrienden van Aziatische kunst. De catalogus informeert wel over de verspreiding van het Boeddhisme via India, Zuid- en Noord-Oost Azië, dat in de 19e eeuw ook Westerse intellectuelen bereikt.
De weg naar nu wordt ingevuld door twaalf eigentijdse kunstenaars onder wie Ai Weiwei en Yoko Ono, met creaties die nu eens duidelijk, dan weer associatief gerelateerd zijn aan het boeddhisme. In leven en werk van de Boeddha vormt de boom een belangrijke rol. Hij werd onder een boom geboren, onder een boom bereikte Siddharta de verlichting en onder een tweetal blies hij zijn laatste adem uit. Prominent in de tentoonstelling staat de boom van Ai Weiwei, samengesteld uit dertig losse onderdelen van in China gerooide bomen. Bomen die plaats moesten maken voor de moderne tijd. De bouw van woningen en vestiging van industriën. Een stil protest.
Vlak daarvoor staat, toepasselijk onder die boom een wel heel bizar object, een met talloze kristallen bolletje bekleed opgezet hert, getiteld PixCell Deer van Kohei Nawa. Geïnspireerd op de episode van boeddha’s eerste leerrede in het hertenkamp nabij Varanasi.
Yoko Ono, de weduwe van de in 1980 vermoorde Beatle John Lennon, creëerde een kunstwerk, bestaande uit 3 bergjes aarde, afkomstig van plaatsen waar huiselijk- en ander geweld tegen vrouwen plaats vond. Ze worden beschenen door warmtelampen. Zal er, verwijzend naar vruchtbaarheid van vrouwen, nieuw leven uit voortkomen?
Museum Voorlinden, Wassenaar
De antiek ogende, boeddha die Michelangelo Pistoletto in 2008 vervaardigde kijkt in een spiegel. Mooie manier om zelfreflectie in beeld te brengen.
In één van de kapellen is de installatie die Carolee Schneemann in 2000-2001 maakte, te zien. Tweeëntwintig televisieschermen tonen verscheurende oorlogs- en geweldsbeelden. Niet moeilijk om te begrijpen dat hier het centrale thema van het boeddhisme in beeld wordt gebracht. Het lijden, veroorzaakt door zucht naar macht en bezit.
Bij de creatie van Alicia Framis, The Embrace Kamer, uit 2018, vindt de bezoeker het antwoord op al het aardse lijden: liefde, mededogen, compassie. In het voorwoord van het kinderboek dat Erica Terpstra ter gelegenheid van de tentoonstelling schreef staat het mededogen, dat zij als kind van haar ouders leerde, centraal.
Ook Amsterdamse schoolkinderen mochten een steentje bijdragen. Meteen rechts in de tentoonstelling ziet de bezoeker een rij door hen vervaardigde gebedsmolens elk met een soms aandoenlijk wensje. …. Gezondheid voor iedereen, Ik hoop dat ik altijd met Sofie mag blijven spelen, een ander kind heeft getuige drie woorden kennelijk de verlichting al bereikt: ik wens niets.
Tijdens de preview wordt verteld dat volwassenen ook een wens mogen achterlaten aan een van de takken van twee wilgen. Een heerlijke geur lokt mij naar het koor van de Nieuwe Kerk. Deze wordt verspreid door de wensbomen die, de dag voor de officiële opening, al verkrumpelde blaadjes tonen aan takken, die helaas te hoog zijn om een wens aan op te hangen. Er zit niets anders op dan mijn wens maar weer mee naar huis te nemen. Om de volgende dag, 15 september,via lifestream getuige te zijn van de opening van de tentoonstelling door de geestelijk leider van de Tibetaanse boeddhisten in ballingschap, de Dalai Lama. Voorafgaand aan de opening gaat hij tijdens een ontbijtsessie in gesprek met jonge wetenschappers. Er wordt van gedachten gewisseld over boeddhistische kennis, wijsheid, compassie en de toepassing van eigentijdse wetenschap en technologie als robotica inzake ziekte, ouderdom en dood.
Tettero, e.a., Het leven van Boeddha: de Weg naar nu, De Nieuwe Kerk, Amsterdam, 2018.
Terpstra, Een knipoog van de Boeddha, De Nieuwe Kerk, Amsterdam, 2018.
H.Hesse, Siddharta, Berlijn, 1922.
