De editie van Kunstschrift nr. 2 2025 is gewijd aan kunst & migratie in de ruimste zin van het woord. De foto van een enorme stoomboot op de omslag maakt nieuwsgierig naar de inhoud. Je leest over eigentijdse migranten, maar ook over vluchtelingen en wereldreizigers die al sinds de 16e eeuw in beweging kwamen.
Ter illustratie van het fenomeen migratie koos de redactie voor het motto van Desiderius Erasmus Roterodamus die rond 1466 in de Maasstad werd geboren:
…‘Overal thuis, een vreemdeling voor allen’…
De foto van de vertrekkende Holland-Amerika Lijn en het portret van de Nederlandse humanist Erasmus zijn te vinden in Fenix, het nieuwe kunstmuseum over Migratie. Het museum is gerealiseerd in samenwerking met de Stichting Droom en Daad, die met culturele projecten de veelkleurige geschiedenis van Rotterdam in beeld wil brengen. Met de intentie om te verbinden. De onderliggende gedachte is dat migranten geen buitenstaanders zijn; in wezen zijn wij allemaal ooit ergens (anders) vandaan gekomen… Met een spectaculaire show is het museum door koningin Maxima geopend. Het voorbeeld bij uitstek van een succesvolle migrant! Onder welke categorie moeten we de majesteit plaatsen? Een politieke of economische vluchteling of gewoon een gelukszoeker? Haar migratie betekende in elk geval een persoonlijke sprong voorwaarts, maar dat geldt niet voor iedereen die deze sprong in het diepe waagde, vaak in de letterlijke betekenis.
Een betere locatie voor het nieuwe museum is niet denkbaar: vanaf de Paul Nijghkade gingen miljoenen mensen in de late 19e en vroege 20e eeuw scheep op zoek naar een beter bestaan. Thematisch ingedeeld naar vertrek, reis en aankomst vertellen foto’s, historische documenten, oude en eigentijdse kunstwerken de boeiende migratiegeschiedenis vanuit Nederlands perspectief. Je ziet geschilderde en gefotografeerde beelden van verwachtingsvol gestemde mensen, die bepakt en bezakt met hun kroost aan boord gaan, zoals in een werk van Ventura Alvarez Sala, Emigrantes uit 1908.
Van recente datum zijn beelden van angstige en treurige mensen, zoals te zien in de in acryl uitgevoerde impressie van vluchtelingen op de Balkan nabij een basis van de United Nations. Met de reeks daarop geïnspireerde werken won Koole in 2022 de Jeanne Oosting prijs. Zijn schilderijen zijn gebaseerd op nieuwsfoto’s, die hij, overgebracht op doek, met felle kleuren in acryl inkleurt. De site van de Jeanne Oosting prijs informeert over zijn motivatie. De beelden herinneren ons aan de gruwelijkheden van de oorlog.
Foto: ANP / Hollandse Hoogte / Peter Hilz
In het museum staan mensen centraal die door oorlog, onderdrukking of honger van huis en haard verdreven zijn. Niet wetende waar ze naar toe gaan of zelfs op een dood spoor zijn beland.
De vroegste voorbeelden van deze categorie vormen foto’s van in deplorabele staat verkerende Belgische vluchtelingen die tijdens de WOI hun heil letterlijk hogerop zochten. In Nederland wachtte hen geen warm onthaal. Tijdens rondleidingen in het Catharijneconvent memoreerde ik soms de jaren 1914-1918, toen Belgische refugiés binnen de oude kloostermuren werden opgevangen. In weerwil van de wens dit nooit meer, zijn 80 jaar na WOII vandaag de dag meer vluchtelingen dan ooit op drift. Beelden van bootvluchtelingen in krakkemikkige vaartuigen nemen tussen de World Press foto’s een prominente plek in. In Fenix zie je een opname van een overvolle boot in de branding van het eiland Lesbos.
De 100 jaar oude loods van de Holland Amerika lijn, die in 1923 werd ontworpen door architect Cornelis van Goor, verrees na het bombardement van Rotterdam in 1948 als een Fenix uit de as. De functie van het gebouw is veranderd, maar de naam van het gebouw is gebleven. De loods heeft onder de handen van de Chinese architect Ma Yangsong een toepasselijke make-over ondergaan. De door hem geconstrueerde spiraalvormige trap, de Tornado, leidt naar een uitkijkpunt vanwaar je de blik in alle windstreken kunt richten. Een mooie symbolische verbeelding van het thema waaraan het museum gewijd is: beweging. Eigentijdse kunstenaars hebben een platform gekregen om hun perspectief op migratie in beeld te brengen. In de verschillende migrantenstromen die ons land sinds de Belgische exodus overspoelen vinden zij inspiratie. Migrerende kunstenaars hebben veel te vertellen. Over hen en hun motieven wordt eveneens een boekje opengedaan. De mens staat in dit museum centraal.
Gevluchte kunstenaars komen overigens niet alleen wat halen, maar ook wat brengen. Daarvan zie je een mooi voorbeeld in het werk van de Israëlische kunstenaar Efrat Zehavi, die in 2001 in Rotterdam belandde. Met 116 portretbusten bracht zij de veelkoppige bevolking van Rotterdam in beeld. Deze wereldburgers van diverse pluimage en herkomst, maken Rotterdam samen deel uit van één gemeenschap!
De portretten van Zehavi spreken boekdelen, maar het Doolhof van koffers maakt nog meer indruk. De immense berg, waar je amper overheen kunt kijken, is opgebouwd met koffers die de samenstellers van de expositie in het hele land hebben opgehaald bij de donoren. Een audiotour verduidelijkt dat het niet zozeer om de objecten zelf gaat, maar om de verhalen die de koffers vertellen over de manier waarop de eigenaren hun weg in de wereld vonden. Gewoon op een vakantie- of zakenreis, een sentimental journey of tijdens migratie. Via de audiotour vertellen de koffers avontuurlijke, verdrietige en aangrijpende verhalen. Bij een geel kinderkoffertje hoor je het verhaal van een grootvader die zijn kleindochter over zijn Surinaamse roots verteld.
Met slechts twee woorden, elk aangebracht op een eigen continent, worden deze werelden van verschil door Francis Alÿs in Geographies treffend in beeld gebracht.
Bij het Doolhof van koffers moet ik denken aan de in 1998 als Left Luggage verfilmde roman Twee Koffers vol van Carl Friedman. Het enige dat over was van het vooroorlogse leven van de Joodse eigenaar.
In de immense tentoonstellingszalen van Fenix komen de veelal kleurrijke, soms monumentale werken van eigentijdse kunstenaars goed tot hun recht. Evenals bij de kofferberg wordt ook bij andere objecten een beroep op je voorstellingsvermogen gedaan. Waarover dromen de door Alejandro Cartagena gefotografeerde slapende migranten in de laadbak van een pick-up truck? De met zwarte humor als Carpoolers betitelde opname maakt deel uit van een reeks die tussen 2011-2014 ontstond.
Tussen de ernstige aan migratie gerelateerde thema’s vind je ook humoristische verbeeldingen. Zoals de monumentale, uit verschillende textiele materialen vervaardigde bus met diverse reizigers. Op de flank maakt een poster reclame voor het verkrijgen van net zo’n gespierd lichaam als dat van bodybuilder Big Boy. De bus is er een in een reeks van Red Grooms (1937), een van de voormannen van het medium installatiekunst.
Bijzonder veelzeggend vond ik de foto van Omar Victor Diop uit de serie Diaspora-2014. Een ogenschijnlijk goed in de Westerse maatschappij geassimileerde zwarte vluchteling. Gekleed in een grijs colbertje en een door een lid van de rode broekenbrigade afgedankte nette pantalon. Alleen zijn huidskleur en het exotische hoofddeksel verraden zijn afkomst.
Deze beschrijving geeft slechts een kleine impressie van hetgeen in Fenix te zien is. Ga er snel zelf kijken. Paul Nijghkade 5, 3072 AT Rotterdam.
Link: Fenix
Link: Kunstschrift
