In 2021 publiceerde Ai Weiwei zijn vuistdikke memoires: 1000 jaar Vreugde en Verdriet. Ik kreeg het boek als kerstcadeau en was vanaf de eerste bladzijde onder de indruk. In pakkend taalgebruik vertelt Weiwei -Ai is zijn achternaam- niet alleen over zijn eigen leven, maar ook over dat van zijn (groot)ouders en de politieke en sociale ontwikkelingen van China in de periode voorafgaand aan en volgend op de Revolutie van 1911.
Bij het lezen van de lotgevallen die Ai Weiwei, zijn ouders en miljoenen Chinezen ten deel vielen rijzen de haren je te berge! Wanneer een waarzegger na de geboorte van Weiwei’s vader Ai Qing voorspelt dat de boreling veel onheil zal brengen, besteden de ouders zijn (op)voeding uit aan een arme boerenvrouw. Zo hopen ze de voorspelde ellende buiten de deur te houden. Slechts af en toe mocht hun zoon thuiskomen. De relatie met zijn ouders is nooit meer goed gekomen. Ai Qing ontwikkelde zich tot een van China’s meest invloedrijke dichters. Enige tijd was hij zelfs een vertrouweling van Mao Zedong. Tijdens de zogeheten Culturele Revolutie tussen 1966-1976 viel Ai Qing echter in ongenade. Samen met zijn zoon Weiwei werd Qing naar een ballingsoordoord met de weinig hoopgevende bijnaam Klein Siberië gestuurd. De expositie begint met objecten die aan die tijd herinneren. Zoals een met bont beklede schep die verwijst naar het zware handwerk dat de fijnbesnaarde dichter en andere intellectuelen in de heropvoedingskampen moesten verrichten.
Het gebruik van alledaagse tot (anti)kunst opgewaardeerde objecten in de eerste tentoonstellingszaal zijn geïnspireerd op de ready-mades van Marcel Duchamp. De iconische neolithische kruik waarop Weiwei het logo van Coca-Cola aanbracht is hier te zien, alsook het gefotografeerde drieluik, waarin hij een soortgelijke archeologische vondst uit zijn handen laat vallen. Een daad van protest tegen de van overheidswege doorgevoerde vernietiging van de cultuur erfgoed van voorgaande machthebbers. Zoals de afbraak van de Hutongs, de oude volkswijken van Sjanghai en Beijing.
In dat licht moeten ook de installatie Voeten (Boeddha) in de volgende zaal worden gezien; Een reeks van ca. 1500 jaar oude, kapotgeslagen Boeddhabeelden, waarvan alleen de sokkels zijn overgebleven.
Protest
In de Siberische lotgevallen van vader en zoon Ai ligt de kiem van het latere protest dat Ai Weiwei in zijn way of life en werk laat horen en zien. Deze kritische levenshouding wordt gevoed met kunst- en levenslessen die hij in Amerika opdeed en ervaringen tijdens reizen naar onheilsplekken als het strand van Lesbos in 2016. De als traumatisch ervaren gevangenneming op het vliegveld van Beijing heeft een prominente plek in zijn leven. Beschuldigd van belastingfraude belandde hij in 2011 in een Chinese gevangenis. Gedurende 81 dagen volgden twee bewakers 24 uur lang al zijn handelingen. Als inloopinstallatie is de gevangeniscel op ware grootte gereconstrueerd. In vier grote kijkdozen heeft Ai Weiwei verschillende scènes uit zijn leven achter de tralies nagebouwd. Door een venstertje krijgt de bezoeker een beklemmend indruk van de verregaande inbreuk op zijn privacy; de bewakers staan naast zijn eettafel; naast zijn bed en naast zijn WC.
Als mensenrechtenactivist en strijder voor vrijheid van meningsuiting benut hij alle middelen om zijn protest te ventileren. Als beeldend kunstenaar, maar ook als architect en filmmaker stelt hij velerlei vormen van onrecht, niet alleen in China, maar ook elders aan de kaak. In een reeks foto’s met bekende gebouwen als het Witte Huis en de Eifeltoren, die hij als symbolen van oude macht beschouwt steekt hij zijn middelvinger op.
Met replica’s van de dierenkoppen van het oude, door de Engelsen verwoeste Zomerpaleis vraagt Weiwei zich af of deze wel tot Chinees erfgoed gerekend kunnen worden. De oorspronkelijke bronzen koppen sierden een fontein van het door de Jezuïeten gebouwde paleis. De combinatie van deze goudkleurige op de Chinese dierenriem geïnspireerde koppen en de vertaling daarvan in miljoenen legoblokjes, levert gerangschikt rond een kale boom, een adembenemend schouwspel op. De van 2010 daterende Tree is opgebouwd uit delen van oude bomen, die in China gerooid werden om plaats te maken voor nieuwbouw. In de tentoonstelling over het leven van Boeddha was deze in de winter van 2018-2019 ook in de Amsterdamse Nieuwe Kerk te zien. Verwijzend naar de Bodhi boom, waaronder prins Siddhartha Gautama, de latere Boeddha, verlichting vond.
Slachtoffers van oorlog en corruptie
Weiwei is erg begaan met slachtoffers van oorlog en migratie. Als banneling en vluchteling weet hij wat het is om je nergens echt thuis te voelen. Een legowerk naar de foto van het driejarige Syrische jongetje dat in 2015 aanspoelde op de Turkse kust bracht wereldwijd een schok teweeg. Met een foto en legowerk van zichzelf liggend in dezelfde houding als het Syrische kind, vraagt Weiwei aandacht voor het lot van vluchtelingen èn bekritiseert hij het vluchtelingenbeleid in Europa.
Rond een glazen bol stapelde Weiwei een berg op het strand van Lesbos achtergelaten reddingsvesten. Zal de glazen bol het antwoord geven op de vraag wat er van al die vluchtelingen terecht zal komen?
Achter de op het eerste gezicht prachtige slang die langs het plafond van de Kunsthal kronkelt schuilt nog meer leed. Het zuidwesten van China werd in 2008 getroffen door een aardbeving met de kracht van 7,9 op de schaal van Richter. Negentigduizend mensen vonden de dood, waaronder 5197 kinderen. In een video legde Weiwei het verdriet van de ontredderde ouders en familieleden van de omgekomen kinderen vast. Met de uit honderden rugzakjes samengestelde slang brengt Ai Weiwei de corruptie van plaatselijke machthebbers onder de aandacht.
Hij houdt hen verantwoordelijk voor de bouw van slechte, niet aardbeving bestendige scholen, waar slechts een hoop verwrongen staal, getoond onder de titel Forge, van over is. Aan de wand hangen, als een verstild in memoriam, de lijsten met de namen, leeftijden en scholen van de omgekomen kinderen.
‘Spelend’ met onschuldige legoblokjes vraagt Ai Weiwei ook aandacht voor andere misstanden. Toen de Deense fabrikant geen lego wilde leveren voor Weiwei’s politieke doeleinden bood een wereldwijde inzameling uitkomst. Daarmee creëerde Weiwei een kunstwerk waarin hij de in 2018 vermoorde Saoedische journalist Jamal Khashoggi en de in 2020 vermoorde zwarte arrestant George Floyd memoreert. Hun laatste woorden lichten in het Arabisch op tegen een groene ondergrond: I can’t breath. Een pleidooi voor vrijheid van meningsuiting. Ook de selfie, genomen bij zijn arrestatie in 2011, bouwt hij onder de titel Illumination, in legoblokjes na.
In het werk van Ai Weiwei is naast alle ernst soms ook plaats voor humor. In een op ware grootte nagebootst werk van Peter Paul Rubens heeft hij het mollige cherubijntje heel geestig, vervangen door een Pandabeertje. Louter voor de lol, of schuilt hier ook een militante betekenis achter?
Als een onopgemerkte toeschouwer volgt de Panda de Verkrachting van de dochters van Leucippus. Met dit onderwerp, dat Rubens ruim 400 jaar eerder schilderde, sluit Weiwei aan bij de actualiteit.
Of humor bij het ontstaan van een vloer bedekkende lading zonnebloempitten ook in het spel is weet ik niet, maar ongeloof over de ontstaansgeschiedenis en een glimlach daarbij strijden om voorrang. Het persbericht meldt dat Ai Weiwei met zijn Sunflower Seeds uit 2010 het Made in China mantra uitdraagt. De meer dan honderdduizend met de hand geverfde porseleinen zonnebloempitten verwijzen naar de onderdanen van Mao Zedong, die zich, als een zonnebloem op de zon, naar hem toewenden.
Dit was slechts een greep uit de 120 werken: culturele readymades, schilderijen, sculpturen, installaties, lego-werken, foto- en videokunst waarmee de Rotterdamse Kunsthal tot en met 3 maart een overweldigend overzicht biedt van het multitalent Ai Weiwei.
Terwijl ik dit schreef publiceerde de NRC in de weekendeditie van 30/31 december een interessant essay door Garrie van Pinxteren. Met ingang van 1 januari 2024 verlaat zij haar post als correspondent in Bejing. Haar woorden sluiten naadloos aan bij de ervaringen van Ai Weiwei. In veertig jaar zag zij China opener worden en weer dichtgaan. ... ‘In het China van nu is de politiek hard, cynisch en zijn de mensen onvrij; china is een land waaruit alle zuurstof is verdwenen’…
Link Kunsthal Rotterdam
