Op een stralende voorjaarsdag opende het Centraal Museum in Utrecht haar gloednieuwe deuren. In gedachten liep ik er gewoon aan voorbij, gewend als ik was om het pand via de ‘zij-ingang’ aan het Nicolaaskerkhof binnen te gaan.
De nieuwe entrée aan de Agnietenstraat betekent letterlijk en figuurlijk een totaal andere benadering van het gebouw. De oorspronkelijke ingang van het oude klooster, vormt het startpunt voor een bezoek aan de vaste collectie en tijdelijke tentoonstellingen. Toegankelijkheid, helderheid en zichtbaar maken zijn de belangrijkste sleutelwoorden bij de herinrichting van het museum, dat voorheen door bezoekers als een labyrinth werd ervaren. Dwalen is leuk, maar verdwalen niet ! De oorspronkelijke opzet had tot doel de bezoeker te verrijken met kunst en cultuur en middels subtiele verwijzingen ook met informatie over het historische verleden van de gebouwen. Deze deden oorspronkelijk dienst als klooster, weeshuis en onderkomen van het Aartsbisschoppelijk Museum (thans Museum Catharijneconvent) en in de stallen was de Utrechtse cavalerie ondergebracht. De ontwerpers van Soda+ zijn, aldus Marco Grab zakelijk directeur van het museum, op zoek gegaan naar de oorsprong van de plek. Zij laten de architectuur ‘voor zichzelf spreken’. En deze make-over is, in mijn ogen, echt geslaagd.
Vanuit de entreehal ziet de bezoeker meteen links de museumwinkel in de middeleeuwse kapel. Als blikvanger voor het jonge publiek dat aan de overkant het Nijntje museum bezoekt, staat daar een enorme uitstalling van kleurige Nijntje parafernalia. Een sierlijke wenteltrap leidt naar de galerij van de kapel. Op de achterwand van het hier gevestigde informatiecentrum, herinnert een blow-up aan de dagen waarop Agnieten hier acht maal per dag de getijden baden.
Het is een blad uit het vroeg 15e eeuwse Psalmenboek verlucht door Petrus van Herenthals, Collectarius Super Librum Psalmorum, uit ca 1400, met een in rood en blauw verluchte penwerkinitiaal. Hierin is zo’n subtiele verwijzing naar het verleden verwerkt. Als je goed kijkt zie je in de versierde hoofdletter het typische Utrechtse draakje, dat tussen 1000 en 1500 het handelsmerk was van de Utrechtse boekverluchting. Terug naar de centrale hal kom je via een trapje in de Refter. Rolstoelgebruikers gaan via een in staal uitgevoerde helling, met de namen van kunstenaars als een anti-sliplaag, naar de lift. De voormalige eetzaal van de kloosterlingen is nu een introductiezaal. Bezoekers worden verwelkomd met tekst en uitleg, informatiefilmpjes, een maquette en verhalen over de geschiedenis van het museum. Daarna worden ze -niet langer via een ondergrondse connectie- via een bovengrondse glazen corridor, traîte-d’union tussen het kloostergebouw en de tentoonstellingsruimte, naar de stallen geleid. In vroeger tijden de standplaats van de Utrechtse cavalerie. De muren zijn opengebroken; enorme vensters bieden een prachtig uitzicht op de binnentuin en de door Jan David Zocher in de 19e eeuw tot park omgetoverde bolwerken.
In de Hallen is tot 29 mei a.s. de opmerkelijke tentoonstelling ‘Haar’ te bewonderen over menselijk haar in kunst en mode. Hier zijn kleine uiterst fijn geknutselde traditionele haarwerkjes in medaillons te zien met een memoriefunctie; ter herinnering aan een geliefde (overledene). Voorts kunstige decoratieve creaties en zelfs kleding geweven van echt haar, zoals de twee luchtige doorkijkjurken.
Uiteindelijk betreedt men, na in de voormalige stal de daarin doorlopende straat te zijn overgestoken, de Tuinzaal voor festiviteiten. Deze ruimte kan ook gebruikt worden voor evenementen georganiseerd in de aanpalende Nicolaïkerk. Onder het motto ‘hemel en aarde bewegen’ gaan deze kerk en het Centraal Museum samenwerken. Museum en kerk zijn klaar voor de teruggave van de kerk aan de maatschappij in een gezamenlijke toekomst op cultureel, muzikaal en kerkelijk gebied. De fraai aangelegde beschutte tuin vormt daarbij de verbinding. Wandelend door die tuin bereikt men het restaurant, in de voormalige entreehal. Het is maar goed dat de meeste bezoekers van dit groene rustpunt niet weten dat ze zich verpozen op het oude kerkhof van de Nicolaïkerk, waar onder al dat fraaie groen nog talloze doden rusten. Reden waarom noodgedwongen gekozen werd voor de glazen loopbrug. Naar die oorspronkelijke functie van deze groene binnentuin wordt subtiel verwezen in het gesmede metalen hek met lichtzilverkleurige poeder-coating, dat de parkeerplaats van het Nicolaaskerkhof scheidt van deze kloosterhof. Ontwerper Couzijn van Leeuwen bracht, geïnspireerd op het gedicht de Tuinman en de Dood door P. N. van Eyck uit 1926, speelse verwijzingen naar de dood aan, middels gebladerte, tuingereedschap en een platgeslagen tweedimensionale kruiwagen.
Ook in het restaurant is het verleden niet ver weg. De grillig gevormde smeedijzeren lampen zijn geen eigentijdse creaties, maar in depot teruggevonden ‘spolia’. Ooit verlichtten ze de entree in het het gebouw van Levensverzekering Maatschappij de Utrecht. De sloop daarvan in 1974 wordt door veel Utrechters nog als traumatisch ervaren. Evenals de toen gedempte Catharijnesingel moest het Jugendstil monument wijken voor de vooruitgang; de aanleg van winkelcentrum Hoog Catharijne en een vierbaansweg dwars door de stad. De oude waterloop wordt inmiddels hersteld, maar het gerestaureerde historisch bewustzijn kan gebouw ‘De Utrecht’ nooit meer terugbrengen. Gelukkig werden de lampen destijds gered voor inmiddels aangebroken betere tijden !
Ook leuk, maar dit moet je wel weten, zijn de op de restaurant tafeltjes gedrukte place-mats, die in jaren ’50 door Benno Premsela voor de Bijenkorf werden ontworpen. De tags met inventarisnummers hangen er nog aan; handig voor bezoekers die meer willen weten; ze kunnen het zo opzoeken ! Inmiddels zijn we terug in het oude kloostergebouw. De zalen met de vaste collectie, met stukken uit o.a. de van Baarencollectie, hebben ook een facelift ondergaan. Sereen witte muren met brede verhoogde plinten (nee, niet om op te zitten) om de bezoeker op veilige afstand te houden van de schilderijen.
Na de Stijl met een opstelling van Rietveld stoelen betreedt de bezoeker een zaal met oude bekenden. Abraham Bloemaert (ca. 1565-1651) met zijn Aanbidding der Koningen en Utrechtse Caravaggisten als Hendrick ter Brugghen (1588-1629), Gerard van Honthorst (1592-1656), wegens zijn nachtelijke scènes Gerardo della Notte genoemd en Dirck van Baburen (1595-1624). Zij illustreren de Gouden Eeuw in Utrecht. In de Utrechtzaal wordt aan de hand van maquettes van de Domtoren en het Rietveld-Schröderhuis een dialoog gepresenteerd tussen Middeleeuwse- en moderne Utrechtse architectuur. Middels ontwerptekeningen in een grote ladenkast is het ontstaansproces van het Rietveld-Schröderhuis te zien. Rietvelds opdrachtgeefster en minnares Truus Schröder-Schrader had daarin een belangrijke stem. In deze ruimte herinneren geschonden beelden als stille getuigen aan de beeldenstorm die in de late 16e eeuw ook in Utrecht woedde.
Een paar rode dansschoentjes uit de mode collectie illustreert de ruimte met thema ‘Let’s dance’ . Hier hangen schilderijen van de Utrechtse magisch realist Pyke Koch (1901-1991), waaronder zijn Zelfportret met zwarte haarband en het portret van zijn echtgenote Hedwig De Geer. Van zijn hand ook Het Wachten uit 1941, een rij koppen van dames van lichte zeden, die een speelse echo vindt in een reeks blote billen gezichten in Marlene Dumas Group Show uit 1993.
Dan volgt een zaal, getiteld ‘Na de Reformatie’. Hier is de kleurstelling indachtig de strenge calvinisten, toepasselijk zwart-wit. Waarmee letterlijk en figuurlijk verwezen wordt naar het cliché van het vermeende rigide denken, waarmee calvinisten nog altijd geassocieerd worden. Indertijd waren de tinten zwart en wit gewoon de uit Spanje overgewaaide modekleuren ! Hier ontmoeten we de Utrechtse maniëristen Paulus Moreelse (1571-1638) en Joachim Uyttewael (1566-1638), vorig jaar nog met pikant werk in de solotentoonstelling Liefde en Lust belicht. Van zijn hand hangt hier een keurig ‘calvinistisch’ portret van zijn dochter Eva Wttewael uit 1628.
Omdat mode een belangrijke onderdeel van de vaste collectie van het museum vormt staat in elke zaal een etalagepop, met zoals in deze ruimte een eigentijdse creatie van Niels Klavers: een verrassend damesgilet. De expositie wordt voortgezet met een reeks 18e eeuwse portretten met het thema ‘Moderne Burgers’. Zoals Pieter Christoffel Wonders, Het Trappenhuis van de Londense woning van de schilder, uit 1828 het mooie Portret van Olga Emilie Sillem uit 1834 door J.A. Kruseman.
Hier ook 19e eeuwse impressies van het ruïneuze kasteel Vredenburg, waarover conservator Marja Bosma ons een scabreus weetje verklapt: dit was destijds een ontmoetingsplaats voor homo’s. Karel Appels ‘Drift op Zolder’, zet de toon voor een zaal met surrealistische werken. De samenstellers van de herinrichting doelen op de spoken en hersenspinsels en de in schilderijen van Moesman (1909-1988) gestolde driften en verlangens van de mens. Ook hier een fraaie textiele creatie van Helen Price; een weinig flatteuze wollige jurk, waarin de draagster er m.i. uit zal zien als een parmantige struisvogel.
Tot slot betreedt de bezoeker de ‘Lusthof’, een hommage aan de tuin en alles wat daar groeit en bloeit. Gestoffeerd met een eigentijds en antiek tuinbankje vormt deze zaal het décor voor 17e eeuwse pastorales van Utrechtse meesters, als het Portret van twee kinderen in pastorale kleding (1640 – 1650) door Bernard Zwaerdecroon en Venus en Adonis van Paulus Moreelse. Hier hangt ook het Paard van Roeland Saverij (1596-1639) in een paradijselijke setting, tegenover het poppenhuis van Petronella de la Court.
Thuisgekomen ontdek ik dat een belangrijk onderdeel van de collectie is overgeslagen. Waar zijn de schilderijen van Jan van Scorel (1495-1562) gebleven ? De man zonder wie het hele Centraal Museum er nooit geweest zou zijn. Karel van Mander beschreef hem in zijn Schilderboeck uit 1604 als dè lantaarndrager die licht bracht in de duisternis. Bij navraag blijkt dat hij wel degelijk vertegenwoordigd is en wel in het zaaltje “Zing, Vecht, Huil, Bid – Katholiek Utrecht” op de begane grond, na de zaal met Dumas en Koch. Niet vergeten dus om, wanneer u het vernieuwde Centraal Museum bezoekt hier even te kijken naar het werk van de man die op terugreis van een pelgrimsreis naar het Heilige Land in 1522 Rome even aandeed. Daar was onze eigen paus Adriaan VI net tot hoofd van de Rooms-Katholieke kerk gekozen. Als Hollanders onder mekaar vroeg de kersverse paus van Scorel te blijven als conservator van de pauselijke kunstcollecties. Deze aanstelling was wegens de ontijdige dood van Adriaan helaas van korte duur, maar Van Scorel had genoeg gezien. Hij bracht een schat aan schilderkunstige impressies mee, invloeden van Rafael en Michelangelo, die nog altijd aanwijsbaar zijn in zijn werk en dat van zijn volgelingen. In het Centraal Museum is o.a. het Lockhortsttriptiek te zien met de Intocht van Christus in Jeruzalem uit 1526 te zien. Altaarstukken en portretten van Scorels hand zijn niet alleen in het Centraal Museum, maar ook in het Frans Halsmuseum en Museum Catharijneconvent te zien.
Link; Centraal Museum, Utrecht
